Archives for March 2023

Edhe shqiptarët duhet ta kenë Kërlezhën e tyre për të nxitur demokratizimin e shoqërisë serbe

March 18, 2023 by s p

Për Kosovën është favor i madh një Serbi demokratike, ku nesër Presidenti i saj, i cili ratësisht mund të quhet Nikolla Sandulloviq, do të hidhte pa hezituar spirancën e paqes për të shkarkuar më lehtë anijen e madhe të paragjykmeve e animoziteteve serbe ndaj shqiptarëve dhe të tjerëve në Ballkan.

Shkruan Mehmet PRISHTINA

Tani kur para pak ditësh në Kosovë, qëndroi lideri i Parisë Republikane të Serbisë, z. Nikolla Sandulloviq, i cili në Prekaz u përkul para viktimtave të terrorit serb dhe kërkoi falje për të gjtha mizoritë që Beogradi ka bërë mbi shqiptarët, m’u kujtua shkrimtari i famshëm kroat Mirosllav Kërlezha dhe sidomos eseja e tij me titull “Mbi të vetmit flamuj të kohës sonë”, kushtuar Kosta Novakoviqit (1886-1939), një publicist dhe politikan socialdemokrat, anëtar i dalluar i Partisë Socialdemokrate Serbe, e cila vepronte si opozitë në Mbretërinë Serbe. Novakoviqi kishte vuajtur disa vite burg për shkak se iu kishte kundërvënë planeve serbmëdha të zgjerimit të Serbisë në territoret e Shqipërisë e të Maqedonisë.Teksa ilustronte mizoritë serbe mbi shqiptarët, ndaj të cilave kundrvihej socialdemokrati Novakoviq, Kërlezha në esenë e tij, ndër të tjera, shkruante: “U ngrit ushtria dhe i vrau me topa dyqind qytetarë të vet, për t’i treguar rajës shqiptare ad oculos, çka do të thotë e Drejta e Shpatës. Për këto masakrime masive politike kolporterët brohorisnin publikisht në mes të qytetit: “Lufta e përgjakshme në jug”, “Dyqind të vdekur”, “Shumë me rëndësi”, “Botim i jashtëzakonshëm”, “Ballkan”, “Pravda”, “Vreme”, “Cicvaricev Dnevnik”, “Shumë me rëndësi”… Ndodhi që prapë menjëherë, në mënyrë të jashtëzakonisht të qartë, e ndejva çka do të thoshte të jeshë një nga dyqind Mustafa Abazët ose Adem Beqirët njëzet e pesë vjeçarë dhe çka do të thoshte të bjerësh i pushkatuar një ditë me diell, si qytetar lojal nga mitralozi i shtetit tend…”Ngjashëm si Kosta Novakoviqi, Dimitrije Tucoviqi e Svetozar Markoviqi dikur, edhe Nikolla Sandulloviqi sot, po mundohet t’i ndihmoj popullit të tij që të lirohet nga psikoza kolektive në të cilën e ka katandisur regjimi autokratik i Aleksandar Vuçiqit. Sandulloviqi po iu flet serbëve të tij me gjuhën e qartë të logjikës humane, duke ua bërë të qartë se shqiptarët nuk janë armiq të tyre.Kushdo që mundohet të futet në lëkurën e Sandulloviqit, e ka vështirë të përballojë temperaturën përvëluese që vjen nga kapaku i nxehtë i tenxheres populiste brenda së cilës vlon propaganda zyrtare serbe mbi “shqiptarët e këqinj”. Do të jetë vështirë edhe për ata serbë që mendojnë si Sandulloviqi, por që e kanë të pamundur të ngrenë kapakun e tenxheres dhe të shohin përtej, sepse Vuçiqi për çdo ditë shkarkon mijëra kamion me gurë paragjykues para syve të tyre, si municion për propagandën e tij trushpërlarëse.Shqiptarët dhe serbët duhet të jetojnë pranë njeri tjetrit, pa qenë nevoja të duhen me patjetër. Por ata duhet të respektohen, sepse për t’u dashur dy njerëz që kanë qenë viktimë e antagonizmave dhe paragjykimeve afatgjata, duhet të kalojë një kohë. Njësoj si brigjet e Savës që herë pas herë sjellin inerte të forta dhe copa trungjesh të kalbura, edhe në ndërgjegjet e njerëzve vijnë zërat e brendshëm në formë të thirrjeve të atyre që kërkojnë drejtësi. Nikolla Sandulloviqi ka kohë që është shndërruar në një zë të fuqishëm të ndërgjegjes kolektive serbe, sepse një popull mund të lirohet nga robëruesit e jashtëm, por liria e plotë e tij vjen vetëm atëherë kur çlirohet nga demonët e brendshëm.Fatkeqësisht, populli serb aktualisht vuan nga makthi i demonëve të vet, që ende ushqehen me iluzionin e të qenit “popull hyjnor”. Pafuqia për t’u liruar nga këta demonë, popullin serb e bën jo imun ndaj diktaturave që prodhojnë politikanë me ndërgjegje të munguar njerëzore. Pamjaftueshmëria e ndërgjegjes politike serbe ka qenë për një kohë të gjatë fushë manovrimi i aleancave kishtare-akademike-shtetërore kundër lirisë dhe pavarësisë së shqiptarëve.Shqiptarët duan që të bashkëjetojnë me serbët dhe të bashkëpunojnë me ta, si dy popuj normal që marrin dhe japin ato që njëri i ka e tjetri s’i ka. Serbët kanë sipërfaqe më të madhe të tokës së bukës, kurse shqiptarët e kanë më të gjatë vijën bregdetare. Pas njëqind vjetëve ndoshta hasmëritë e tanishme do të ruhen vetëm si lëndë arkivore për t’i mësuar shtigjet nga nuk duhet të kalohet, por mund të ndodhë që këto resurse që i kanë sot shqiptarët dhe serbët, nesë të jenë asete të përbashkëta zhvillimore, në një Europë të liruar nga paragjykimet mesjetare ndaj njëri tjetrit. Ngjashëm si francezët dhe gjermanët, apo si suedezët dhe norvegjezët e danezët, edhe shqiptarët e serbët nuk mund të jenë përjashtim i pajtimeve të mëdha historike.Por, a janë shqiptarët dhe serbët sot të gatshëm të pajtohen dhe të varrosin një herë e përgjithmonë sëpatat e hasmërive?Një përgjigje më të freskët ditëve të fundit na e ka dhënë politikani mendjehapur Nikolla Sanduloviq, i cili ftoi politikën serbe që të pranojë gabimet ndaj shqiptarëve, kurse shqiptarëve u kërkoi që të mos heqin dorë nga besimi se një ditë edhe në shoqërinë serbe do të triumfojë zëri i arsyes dhe mirëkuptimit fqinjësor.Nëse para 100 viteve një socialdemokrat si Kosta Novakoviqi vuante burg për shkak se kundërshtonte hapur politikaat koloniale serbe ndaj popujve të tjerë, sot duhet të del një Kërlezhë shqiptar dhe të mbështesë hapur e pa ekuivoke Nikolla Sandulloviqin për pikëpamjet e kristalta humane e vizionare të tij mbi marrëdhëniet shqiptaro-serbe. Shoqëria serbe nuk mund të demokratizohet pa ndihmën edhe të intelektualëve, publicistëve, akademikve e profesorëve shqiptarë, ngjashëm siç ndikoi në vitet tetëdhjetë shtypi kroat e slloven me autorët e shumtë të tyre në diskursin publik të Kosovës, për t’i shikuar gjërat në një perspektivë më optimiste. Kjo edhe për faktin se demokratizimi i Serbisë, nënkupton çlirimin e ventillave për të nxjerrë jashtë energjitë negative që mbajnë të mbërthyer shoqërinë serbe nga demonët e shovenizmit. Demokratizimi i Serbisë nënkupton edhe çmontimin e të gjitha minave në rajon që ende i mbajnë në ankth marrëdhëniet mes njerëzve me etni, e religjone të ndryshme.Për Kosovën është favor i madh një Serbi demokratike, ku nesër Presidenti i saj, i cili ratësisht mund të quhet Nikolla Sandulloviq, do të hidhte pa hezituar spirancën e paqes në brigjet e mirëkuptimit shqiptaro-serb për të shkarkuar më lehtë anijen e madhe të paragjykimeve e animoziteteve serbe ndaj shqiptarëve dhe të tjerëve në Ballkan. Prishtinë, 17 mars 2023(Autori është zv.Kryetar i Parisë Republikane të Kosovës)

Shën Patrik

March 18, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Patriku ishte anglez, por dashurinë për Irlandën e gjeti ndërsa mbahej i burgosur nga një grup rrëmbyesish irlandezë. Shën Patriku, mbrojtës i Irlandës, është një nga figurat më të njohura të krishterimit. Por, me gjithë përhapjen e tij në kulturë – domethënë festën e mbajtur në ditën e vdekjes së tij – jeta e tij mbetet mister.Shumë nga historitë e lidhura tradicionalisht me Shën Patrikun, duke përfshirë rrëfimin mbi dëbimin e të gjithë gjarpërinjve nga Irlanda, janë të rreme, produkte të qindra viteve të tregimeve të ekzagjeruara.Patriku lindi nga prindër të pasur afër fundit të shekullit të katërt. Besohet të ketë vdekur më 17 mars, rreth vitit 460.Megjithëse babai i tij ishte prift, sugjerohet se ai ndoshta e mori këtë rol për shkak të stimujve tatimorë dhe nuk ka asnjë provë që Patriku vinte nga një familje fetare.Në moshën 16-vjeçare, Patriku u kap rob nga një grup irlandezësh që sulmuan pronën e familjes së tij. Ata e transportuan në Irlandë ku kaloi gjashtë vjet në robëri.Gjatë kësaj kohe, Patriku punonte si bari, jashtë dhe larg njerëzve. I vetmuar dhe i frikësuar, ai iu drejtua fesë për ngushëllim, duke u bërë një i krishterë i devotshëm.Pas më shumë se gjashtë vjetësh si i burgosur, Patrik u arratis. Një zë – për të cilin ai besonte se ishte i Zotit – i foli në ëndërr, duke i thënë se ishte koha për t’u larguar nga Irlanda.Për ta bërë këtë, Patrik eci gati 300 km për në bregdetin irlandez, derisa mbërriti në Angli. Atje, thuhet se ai përjetoi një zbulesë të dytë – një engjëll në ëndërr i tha të kthehej në Irlandë si misioner. Menjëherë pas kësaj, Patrik filloi trajnimin fetar, një kurs studimi që zgjati më shumë se 15 vjet.Pas shugurimit si prift, ai u dërgua në Irlandë me mision të dyfishtë: t’u shërbente të krishterëve që tashmë jetonin në Irlandë dhe të fillonte të konvertonte irlandezët.I njohur me gjuhën dhe kulturën irlandeze, Patrick zgjodhi të përfshijë ritualin tradicional në mësimet e tij të krishterimit në vend që të përpiqej të zhdukte besimet pagane. Për shembull, ai përdori zjarre për të festuar Pashkët pasi irlandezët ishin mësuar të nderonin perënditë e tyre me zjarr. Ai gjithashtu mbivendosi një diell, simbol i fuqishëm irlandez, mbi kryqin e krishterë për të krijuar atë që tani quhet kryqi kelt, në mënyrë që nderimi i simbolit të dukej më i natyrshëm për irlandezët.Edhe pse kishte një numër të vogël të krishterësh në ishull, kur Patrik mbërriti, shumica e irlandezëve praktikonin një fe pagane të bazuar në natyrë. Nuk është çudi që historia e jetës së Patrikut u ekzagjerua me kalimin e shekujve – përrallat dhe tregimet emocionuese për të kujtuar historinë kanë qenë gjithmonë pjesë e mënyrës së jetesës së popujve.Patrik mund të njihet si shenjt mbrojtës i Irlandës, por ai nuk u kanonizua kurrë nga Kisha Katolike. Kjo thjesht për shkak të epokës në të cilën jetoi. Gjatë mijëvjeçarit të parë, nuk kishte asnjë proces formal të kanonizimit në Kishën Katolike. Pasi u bë prift dhe ndihmoi në përhapjen e krishterimit në të gjithë Irlandën, Patriku ka të ngjarë se u shpall shenjtor nga vlerësimi popullor.

PRANIMI I PROPOZIMIT EVROPIAN ËSHTË KOMPROMIS TJETËR I KOSOVËS

March 18, 2023 by s p

– Asociacioni njëetnik nuk duhet të krijohet pa njohje të pavarësisë edhe nëse Serbia e kallë Evropën

Nga MSc. Agim Aliçkaj/

Pranimi i propozimit të Unionit Evropian të përkrahur nga Departamenti i Shtetit Amerikan, për “normalizim të marrëdhënieve” me Serbinë është një kompromis tjetër i dhimbshëm i Kosovës, pas planit të Ahtisarit dhe dhjetra marrëveshjeve të Brukselit, përfshirë edhe ato të targave dhe zgjedhjeve në veri të Kosovës. Ky duhet të jetë kompromisi i fundit i Kosovës ndaj bashkësisë ndërkombëtare për hirë të paqes dhe sigurisë në Evropën Juglindore. Nëse ndërmjetësuesit dhe diplomatët perëndimorë nuk e çmojnë këtë, nuk e meritojnë respektin dhe bashkëpunimin e Kosovës. Serbia kreu gjenocid ndaj shqiptarëve dhe lejohet të sillet si viktimë. Agresioni serb ndaj Kosovës po vazhdon pandërprerje. Ndermjetësuesit e lavdërojnë Vuçiqin edhe kur ai i refuzon dhe i nënçmon ata, apo kur vë kushte, ose bën kërcënime. Kosova kritikohet edhe kur e kërkon të drejtën e vet për të ekzistuar. A mundet ndonjë njeri i mençur të na spjegojë pse duhet të bëhet Asociacioni serb para njohjes, përveçse për t’ja bërë qejfin Vuçiqit. Një krimineli potencial të luftës të shpallur më heret non-grata nga Unioni Evropian, një nxënësi të Milosheviqit dhe shërbëtori të Putinit. Perëndimit i duhet një despot dhe kriminel për ta kontrolluar shtetin e kriminalizuar serb, qoftë edhe në kurriz të Kosovës. Por, Kosova duhet të thotë MJAFT. Jo, në kurrizin tim. Qeverisja aktuale Kurti-Osmani është duke bërë çmos për t’i përmirësuar gabimet katastrofale të qeverisjeve të mëparshme dhe për ta shpëtuar Kosovën nga shkatërrimi. Lëshimet e deritashme të qeverisë Kurti ishin të paevitueshme. Por çdo gjë e ka fundin. Krijimi i asociacionit serb dhe çfarëdo lëshimi tjetër që e cenon sovranitetin dhe integritetin territorial të Kosovës është tradhëti kombëtare. Nëse sakatohet shteti, nuk na duhet miqësia me askend. Opozita e Kosovës ishte e dështuar në qeverisje, është e dështuar edhe sot. Nuk e kanë asnjë propozim konkret, si të veprohet me ndërkombëtarët dhe si të detyrohet Serbia për ta njohur Kosovën. Politika e tyre bazohet ekskluzivisht në kundërshtimin e vendimeve të qeverisë Kurti, edhe kur sjellja e tyre është në interes të Serbisë. Shtrohet pyetja çka fiton Kosova konkretisht para ose krahas implementimit të marrëveshjes evropiane, përveç premtimeve dhe fjalëve të mira. A do ta njohin pesë shtetet e mbetura të Evropës? A do të inkuadrohet në NATO ? A do të pranohet në KE, BE dhe OKB ? Apo sëpaku, a mund të nënshkruhet me Amerikën një Pakt i mbrojtjes dhe ndërhyrjes së saj, në rast se Serbia e cënon sovranitetin dhe integritetin territorial të Kosovës? Përfundimisht, nëse Mediatorët dhe Diplomatët perëndimorë, nuk janë në gjendje të bëjnë presion të mjaftueshëm mbi Serbinë për ta pranuar planin e tyre të kompromisit, dialogu me Serbinë është i kotë. Kosova dhe kombi shqiptar duhet të përgaditën për tu mbrojtur me forcë nga Serbia. Rruga e vetme mbetet bashkimi kombëtarë.

“Luba”, një dashuri që vërvitet mes kohrash dhe zhvesh sistemin diktatorial

March 18, 2023 by s p

Nga Alessia Selimi/

Sot, gjithçka njeh kompromis. Edhe dashuria, substanca më e qenësishme për njeriun. Duket se ajo përdhoset, blihet e zëvendësohet lehtësisht me një tjetër dashuri. Me një tjetër fytyrë e tipare, tjetër buzëshje e shikim. Sepse sot, të dashurosh është akt dobësie. E të qenit i dobët, askush nuk ta fal. Përjashtohet nga kjo gjyqësi forcash thuajse çdokush: gërnjari, lakmitari, madje edhe i pabesi, po kurrsesi i dashuruari. Nuk është aspak panoramikë e re apo surprizuese, por padyshim më e plotë, ku, në lëmin e së keqes, veçohet e mira se gjithçka vërvitet rreth individit e jo kolektivit.Në Tiranën nevrastenike, silueta e zëra të ’60-’70 bëhen bashkë për të na folur pikërisht për më të shtrenjtën gjë, që duket se mbijeton edhe mbi tokë e qiell të përbaltur. Mbi podiumin e Teatrit Eksperimental është Luba ajo që rrëfen e para, edhe pse si të ish e fundit. Por kush është Luba, përveçse një grua e damkosur vetëm sepse është e huaj? Ajo është gjithçka përpos asaj studenteje të re dhe të bukur që në vendlindje, Kiev, njeh bashkëudhëtarin e saj besnik. Atë që nuk zgjodhi ta linte pas krahëve, por ta merrte në Shqipëri dhe të krijonte një familje. Atë që nuk hoqi dorë prej saj edhe nën represionin komunist, kur u detyrua të mendonte për jetën e tij. Dragush Gjerko është emri rreth së cilit Lubës i rrotullohet jeta, kësaj gruaje të regjur e të mbytur në lot, që evokon mbi skenë sekuenca makabre të së shkuarës.Gjerko s’ishte veçse një bashkëshort e familjar i devotshëm, që punonte në fabrikë në një nga fshatrat e thella të Veriut, pa e ditur se një gjyq kolektiv e priste, paradoksalisht për ndikim dhe shfaqje të huaja borgjeze e revizioniste. Ai gjithashtu nuk e dinte se do të merrej në një mbrëmje të vonë, krah Lubës, për t’u dërguar në një nga qelitë e Hetuesisë dhe për t’u torturuar deri në pikën e një ulërime therëse. E si të ishte në dijeni, kur dashurinë e kishte parë të mëkuar nga dëlirësia e larg komplotit e paranojave së një shteti të tërë kriminal? Shpejt do të kthjellohej në burgun famëkeq të Spaçit – mes të vdekurish në botën e të gjallëve – se terrori i regjimit komunist është çka të shemb themelet. Jo dashuria. Se dashuria i jepte frymë edhe përmes letrash dhe se e ushqente si asnjë gjellë e gatuar. Në të njëjtat konkluzione do të dilte edhe Luba, ndërsa mundohej për të siguruar lejen e vizitës. Terrori i regjimit komunist të shemb themelet dhe PIKË. Të kruspullos gjymtyrët e të bën të njohësh edhe kafshërinë në trupa njerëzish mbi ty. Dragushi ndërroi jetë e la pas vetes Lubën, fare fillikat. Pa një atdhe për t’u rikthyer, duke u kacafytur me të sajin fat të zi, sepse do t’i lëshoheshin të njëjtat akuza, ato të agjentes së huaj. Por Dragushi ndërroi jetë dhe mbajti me të qeshura edhe një grusht njerëzish të panjerëzishëm. Ishte një prej tyre – gardian burgu – që do ta njihte autorin Ylljet Aliçka me këtë histori tragjike. Ai e ftoi për një shëtitje në qytetin e Matit, asokohe kur shkrimtari ishte mësues i zonës, me premtimin se do t’i tregonte një histori që do ta shkrinte së qeshuri; historinë e Lubës dhe Dragushës, dy të rinjve të shkërmoqur nga zemra kriminale e diktaturës. Ylljetit nuk i qeshi asnjë pore në lëkurë, megjithatë, një reagim pati. Ylljeti solli për publikun e gjerë shfaqjen teatrale “Luba”, si dhe nxiti një pyetje që ndoshta përgjigje konkrete nuk kanë. Për dritën, dashurinë, errësirën e komunizmin. *Shfaqja teatrore “Luba” vjen në skenën e Eksperimentalit nga autori Ylljet Aliçka, regjisori Armand Bora, koreografja Veroniki Chatzopoulou, kompozitori Enis Mullaj e aktorët Xhoana Karaj, Kristian Koroveshi, Igli Fusha, Livion Aliaj, Klaudio Gega dhe Eno Basha.

SENJORIA E VENEDIKUT DHE RAPORTET E SAJ ME PRELATET KISHTAR E FAMILJET FINSIKE SHQIPTARE NË SHEKULLIN E XV-TË – KRYEIPESHKVI I DURRËSIT IMZOT PAL ENGJËLLI

March 18, 2023 by s p

Kësaj radhe ne kemi përgaditur për botim, një dokument origjinal që sot ruhet në: Biblioteca Museo Correr, të Venedikut me vendodhje/sginaturë: Biblioteca Museo Correr, P.D. 666 c., n^o 43. Dokumenti është i shkruar në pergamen fin dhe ka dimensione: vertikalisht 28.4 e horizntalisht 35.7 cm. Në dokument është vula nga dyelli i kuq, e ngjitur në pergamen. Dokumenti është i lëshuar më 25 korrik 1465 në Tivar. Ne, së bashku me faksimilin e origjinalit, botojmë edhe tejshkronjëzimin një gjuhën latine dhe përkthimin në

gjuhën shqipe. (Shpresojmë se “Lalë Zefi,” do mbetet i kënaqur”).

Prof. Dr. Musa Ahmeti

Center for Albanian Studies

Budapest

Venediku ruan një pjesë të mirë të “memories sonë kombëtare” në arkiva e biblioteka shtetërore, muze e insittucione kishtare të niveleve të ndryshme. Në fillim të viteve gjashtëdhjetë të shekullit të njëzet, (1967) Jezuiti nam-madh Át Zef Valentini (Iohannes, Giuseppe) me një përkushtim të jashtëzakonshëm filloi botimin e lëndës arkivore e cila ruhej në Venedik, ku pjesa dërmuese e saj, nuk ishte botuar kurrë, ose ishte botuar në mënyrë fragmentare ngas stuidiues e historianë të huaj, të cilët gjatë hulumtimeve për projektet e institucioneve të tyre, botuan edhe ndonjë (apo disa) dokumente për Shqipërinë e shqiptarët.

Në planin e tij botues, për botimin e njërës prej kolanave më të njohura dhe më të mëdha, të botuara ndonjëherë, me dokumente për shekujt XIV-XV për Shqipërinë dhe shqiptarët, albanologu dhe studiuesi i mirënjohur italian, që e quante veten shqiptar, át Zef Valentini, kishte vendosur që kolanën e tij, ta përfundonte me vëllimin e 30-të, përkatësisht me dokumentin numër 9.699, i cili mban datën 2 mars të vitit 1468.

Kolana “Acta Albaniae Veneta–Aktet Shqiptaro-Venedikase” përmban në vetvete dokumente burimore, origjinale, autentike, të nxjerra nga Arkivi i Qytetit të Venedikut (Archivio di Stato di Venezia), për shekujt XIV-të dhe XV-të. Përkatësisht, vëllimi i parë i botuar në vitin 1967, fillon me dokumentin nr. 1 që mban datën 17 prill 1301 dhe vëllimi i 25-t përfundon me dokumentin nr. 7.665, që mban datën 31 dhjetor 1463 (në këtë vëllim janë edhe dy regesta, përkatësisht numrat e dok. 7.666 e 7.667, që nuk kanë datën e shënuar, por vetëm vitin!) Pra nga viti 1967 deri në vitin 1977, për njëmbëmbëdhjetë vite me radhë, janë botuar 25 vëllime me gjithsej 7.667 dokumente. Të tëra këto vëllime u botuan sa ishte gjallë át Zef Valentini.

Studimi i epokave të caktuara, e në kuadër të tyre edhe i personaliteteve që vepruan e krijuan, luftuan dhe sakrifikuan jo vetëm karrierën, por edhe jetën e tyre, përbën një moment tepër të veçantë në historinë e popullit shqiptar. Në të shumtën e rasteve, për këto personalitete, veçanërisht për ata që nuk ishin shqiptarë, të dhënat dhe informacionet për jetën dhe veprat e tyre janë të shpërndara në dorëshkrime, kronika dhe dokumente burimore që ruhen nëpër shumë arkiva e biblioteka të Evropës, e rrallë ose fare pak në ato shqiptare.

Në fushën e studimeve albanologjike dhe ballkanologjike, kontributi i át Zef Valentinit është i jashtëzakonshëm dhe ka një rëndësi të veçantë, sepse njihet si një prej “lavruesve të palodhun të albanologëve.” Ai ishte ndër studiuesit e rrallë që në mënyrë shkencore, të paanshme dhe pa paragjykime, duke u mbështetur në metoda shkencore, studioi mesjetën shqiptare, kulturën dhe traditën, duke nxjerrë në dritë dokumente, dorëshkrime dhe të dhëna të tjera burimore shumë të çmuara, pothuajse të pahulumtuara të historisë sonë kombëtare.

Kontributi i át Valentinit në trajtimin e çështjes së ngritjes së dinastëve shqiptarë në Shqipërinë e Veriut dhe problemin e gjenezës së tyre, e zbërthen në atë mënyrë, që duke gjetur lidhje të ndryshme farefisnore, të gjakut apo martesore me bujarët fqinj, malazezë, kroatë, grekë, maqedonas, bullgarë apo sllavë, vëren ndikim të caktuar në organizimin e strukturës shtetërore shqiptare dhe institucionet e tjera që kishin një traditë të gjatë në këto treva. Krahas kësaj ai trajton edhe problemin e institucionit të notariatit, por edhe strukturën, formën dhe përmbajtjen e statuteve mesjetare shqiptare, gjithnjë duke u mbështetur në burime arkivore, për t’i krahasuar ato me të drejtën zakonore, të cilën e njihte për mrekulli, duke studiuar jo vetëm Kanunin e Lekë Dukagjinit, por edhe kanune të tjera. Statutet dhe notariatin, ai i analizon që nga zanafilla e tyre nëpër qytetet bregdetare shqiptare, duke tërhequr një paralele në mes zhvillimit të këtyre institucioneve në Italinë veriore dhe Dalmaci në njërën anë dhe në Italinë jugore dhe në trojet shqiptare, në anën tjetër, studim, që deri tani është ndër më të kompletuarit, përkundër botimeve të M. Shuflajt, L. Nadin dhe ndonjë tjetri.

Qëllimisht u ndalëm te vepra madhore e Át Zef Valenitnit, sepse viteve të fundit po shfrytëzohet puna e tij, dorëshkrimet dhe informacionet tjera, të mbledhura nga ai, dhe sidomos, disa studiues të huaj, (por jo vetëm), nuk citojnë apo japin ndonjë informacion se kanë shfrytëzuar punën dhe veprën e tij.

Kësaj radhe ne kemi përgaditur për botim, një dokument origjinal që është edituar e botuar, me lëshime e gabime në disa editime si te: Š. Ljubić (1874), Z, Valentini (1973), O. J. Schmit (1999 e 2000)…, etj, por që asnjëher deri me sot nuk është botuar në gjuhën shqipe.

Ne së bashku me faksimilin e origjinalit, botojmë edhe tejshkronjëzimin një gjuhën latine dhe përkhtimin në gjuhën shqipe. (Shpresojmë se “Lalë Zefi,” do mbetet i kënaqur”).

Ky dokument – diplomë, sot ruhet në: Biblioteca Museo Correr, të Venedikut me vendodhje/sginaturë: Biblioteca Museo Correr, P.D. 666 c., n^o 43. Dokumenti-diploma është e shkruar në pergamen fin, origjinal, dhe ka dimensione: vertikalisht 28.4 e horizntalisht 35.7 cm. Në dokument është vula nga dyelli i kuq, e cila është shtypur në letër, e pasataj e ngjitur në pergamen, poshtë, në mes të tekstit. Për fatë të mirë, vula është në gjendje të regullt dhe pa problem mund të zbërthehen momentet helraldike dhe teksti që është në të.

Dokumenti-diploma ka 20 rreshta tekst. Dimensionet e tekstit të shkruar janë: 12 x 24.3 cm. Teksti është shkruar me stil humanist kancelareskt, italik, të shekullit XV-të. Në anën e djathë poshtë, pergameni është i dëmtuar, aty ku është i shënuar emri i “cancelarit” që ishte edhe “scribesi” i diplomës: A[ndreas] Landi, nga Tivari. Dokumenti-diploma është kryesisht në gjendje të mirë, përkundër disa dëmtimeve të vogla që janë shkaktuar na palosja, kur është dërguar te imzot kryeipeshkëv Pal Engjëlli, dhe sot lexohet pa vështërsi. Shkurtesat e shumta të kohës, paraqesin problem në lexim dhe interpretim të drejtë të këtij dokumenti, për ata që nuk kanë njohuri paleografike dhe të gjuhës latine.

Dokumentin e ka lëshuar “Gabriel Trevizano, proveditor, për shumë të ndriturin dhe shumë të shkëlqyerin zotin dukal të Venedikut në viset e Shqipërisë” dhe i drejtohet kryeipeshkvit të Durrësit, imzot Pal Engjëllit. Në vijim janë të shkruara dhe shënuara radhazi lëvdatat për meritat e imzot Pal Engjëllit, për kontributin e tij dhe shërbimet e bëra për llogari të Senjorisë së Venedikut, duke mos kursyer asgjë, as jetën, as shëndetin e as pasurinë.

Në një pjesë të këtij dokumenti shkruhet se: Ai [imzot Pal Engjëlli] as nuk mori parasysh rrezikun e jetës për shkak të murtajës që në këto kohë është përhapur nëpër mbarë Dalmacinë dhe në tokat venedikase as shpenzimet dhe mundimet, por të gjitha këto udhëtime i përballon me shpenzimet e veta personale që pa dyshim arrijnë deri në dhjetëmijë dukatë. Për të vazhduar edhe me një moment mjaft interesat, i cili jo rrallë, kryesisht nga studiusit shqiptar që asnjëher nuk e kanë pasur në dorë dokumenti origjnal, është quajtur si “apokrif” ose “falsifikat” për të shkruar deri në ekstrem se “është fabrikim i familjes së Engjëlloreve”!

Për fat të mirë, na është ruajtur origjinali, autograf, në pergamen, me vulë origjinale të kohës, që largon çfardo dyshimi dhe njëher e mirë mbyll këtë diskutim që është i dëmshëm dhe i paargumentuar nga persona që nuk i duan të mirën popullit shqiptar dhe familjeve fisnike shqiptare nga mesjeta, përkatësisht nga shekulli i XV-të, për të cilin tani po flasim, jo për shekuj të mëvonshëm.

Në fund të dokumentit gjejmë emrin e scribesit dhe datën e lëshimit të këtij dokumenti me 25 korrik 1465, në portin e Tivarit.

Tejshkronjëzimi në gjuhën latine i dokumenit-diplomës nga 25 korriku 1465

Nos Gabriel Trivisano, pro illustrissimo et excellentissimo Ducali Domino Venetiarum in partibus Albaniae provisor.

Universis et Singulis

Ad quos presentes advenerint notum facimus et manifestum, quod postquam de mandato prelibati Illustrissimi dominii nostri Albaniam petivimus expeditioni contra Turchos hac via provisuri Reverendissimum in Christo patrem et dominum dominum Paulum Angelum, Archiepiscopum Dyrrhachien, illius devotionis et animi cognovimus in rem publicam nostri dominii, ut, si venetus patricius esset aut de statu proprio non secus curare.

Nam is consilio et opera sua effecit ut Illustris dominus Scandarbey Turchis bellum intullerit, cum quibus iam pacem inierat ac nostro dominio amore federeque se strinxerit, is nostro rogatu, bis Italiam propriis sumptibus petiit Orator domini Scandarbey memorati ad Serenissimum Regem Ferdinandum et semel ad Illustrem dominum ducem Mediolani, ut huic expeditioni adversus Impios Turchos sua legatione proficeret huic in castris locisque aliis ubi opus fuit persone eius neque labores neque expense defuerunt.

Is magnificum dominum Lecham Duchainum ab obedientia et foedere Turchi sua prudentia, laboreque amovit dominio nostro ipsique domino Scandarbey federe colligavit.

Is rectores nostri dominii in Dyrrhachio et Alexio cum eodem domino Scandarbey sepenumero reconciliavit.

Dum insolentias contra ipsum dominum facerent, is nequem sanus, nequem infirmus equitare pro premissis ad honorem commodumque domini nostri ad omnem requisitionem nostram, neque estatis neque iemis tempestate recusavit.

Is denique cum diebus proximis prefatus dominus Scandarbey querimoniam nobis adversus dominium nostrum propter multa sibi promissa in hac expeditione et non servata haberet persuasione nostra proficiscitur impresentiarum Orator predicti domini, ad Illustrissimum dominium ne si quippiam alius propter accederet, infecta magis inficeret que scandalo essent, nec periculum vite propter pestilentiam que per totam Dalmatiam et Venetias hac tempestate viget nec expensas labores vitat Omnibus his itineribus propriis expensis militando que non dubitamus ascendere ad decem millia ducatos.

Que res ut successoribus nostris ac rectoribus dominii nostri note fiant dominumque Archiepiscopum memoratum pro meritis suis et devotionem in rem publicam ipsius dominii nostri magnifaciant et merito venerentur, ac ei in his que poterunt morem gerant pro officio suo has litteras duximus conficiendas.

In quorum omnium fidem presentes fieri iussimus, et bulla nostra Sancti Marci Impressione muniri.

Data in portu Antibari, die XXV. mensis Iulii, MCCCLX quinto

A. Landi, cancellarius mandato subscripsi.

Përkthimi në gjuhën shqipe i dokumentit-diplomës nga latinishtja

Ne Gabriel Trevizano, proveditor për shumë të ndriturin dhe shumë të shkëlqyerin zotin dukal të Venedikut në viset e Shqipërisë.

Ju bëjmë të ditur dhe njoftojmë të gjithë ata, të cilëve do t’u bjerë në dorë kjo letër se, mbasi me urdhërin e të lartit dhe shumë të ndriturës Sinjorisë sonë kërkuam nga shumë të ndriturit dhe të nderuarit zotërinjtë tanë në Shqipëri që të sigurohej rruga për fushatën kundër turqve.

Njohim për punët e republikës sonë të Sinjorisë, për shkak të devocionit dhe të shpirtit e tij, shumë të nderuarin në Krishtin, atin dhe zotërinë, zotin Pal Engjëllin, kryeipeshkvin e Durrësit, me qëllim që ai kujdeset për statusin e vet dhe jo ndryshe, si me këshilla ashtu edhe me veprat që ai ka kryer, kur i ndrituri zoti Skenderbe u shpalli luftë turqve, me të cilët tashmë ka bërë paqe, dhe u lidh me Sinjorinë tonë me dashuri e me besë dhe me kërkesën tonë, oratori i përmendur, z. Skënderbe, shkoi dy herë në Itali me shpenzimet e veta personale te shumë i ndrituri, mbreti Ferdinand dhe një herë tek i ndrituri zoti duka i Milanit, me qëllim që me përfaqësinë e vet t’i sillte një shërbim kësaj fushate kundër turqve mizorë, në kështjella dhe në vende të tjera, ku të ishte nevoja, pa i munguar as njerëzit, as përpekjet, apo shpenzimet e duhura.

Ai me urtësinë e vet dhe me përpjekje të madhe e largoi Lekë Dukagjinin nga bindja dhe lidhja me turqit dhe e bashkoi me anë të besës me Sinjorinë tonë dhe me vetë zotin Skenderbe.

Ai ka pajtuar shpesh edhe rektorët e Sinjorisë sonë në Durrës dhe Lezhë me vetë zotin Skenderbe. Ndërsa ata bënin veprime arrogante kundër atij zoti, ai, si shëndoshë si i sëmurë nuk kursehej as dimër as verë të udhëtonte kaluar, sipas kushteve për nderin dhe për mirëqenien e Sinjorisë sonë, sipas të gjitha kërkesave tona.

Së fundi, në ditët e mëtejshme zoti i lartpëmendur Skenderbe, kishte një ankesë me ne kundër Sundimit tonë për shkak të shumë premtimeve që iu bënë atij për këtë fushatë, por që nuk u mbajtën, dhe me këshillën tonë ai niset menjëherë si përfaqësues i zotit të lartpërmendur, tek shumë e ndritura Sinjori me qëllim që, po të interesohej kush tjetër për këtë çështje, të mos i prishte punët më tepër se ç’ishin prishur, gjë që do të ishte një skandal.

Ai as nuk mori parasysh rrezikun e jetës për shkak të murtajës që në këto kohë është përhapur nëpër mbarë Dalmacinë dhe në tokat venedikase as shpenzimet dhe mundimet, por të gjitha këto udhëtime i përballon me shpenzimet e veta personale që pa dyshim arrijnë deri në dhjetëmijë dukatë, dhe këtë duhet ta dijnë pasardhësit tanë dhe rektorët e Sinjorisë sonë dhe duhet ta çmojnë shumë dhe ta respektojnë me të drejtë zotin kryeipeshkëv të përmendur, për meritat e tij dhe për devocion ndaj Republikës Sinjorisë sonë, dhe aty kur të kenë mundësi të shkojnë sipas vullnetit të tij, si detyrë që e kanë, duke përpiluar këtë letër që ne kërkuam.

Për dëshmi të gjithë këtyre veprimeve dhamë urdhër që të përgatitej kjo shkresë dhe të përforcohej me vulën tonë të Shën Markut.

Lëshuar në portin e Tivarit, me datë 25 korrik, në vitin njëmijë e katërqind e gjashtëdhjetë e pesë.

Nënshkroi A. Landi, kancelar i urdhëruar.