Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for March 2023

PROFESOR ANTON ÇETTA, MBLEDHËS I KRIJIMTARISË POPULLORE NË DRENICË

by

Punë me taban shkencor në fushë të hedhjes dritë për gjuhën dhe letërsinë shqipe të profesorëve Begzad dhe Myrvete Baliu Profesor Anton Çetta(Instituti Albanologjik në Prishtinë), thesarin e trashëgimisë popullore të gjeniut popullor në Drenicë dhe në viset tjera shqiptare,i mblodhi si kajzit nëpër arat e Kosovës dhe në odat e kësaj ane, që, dikur ishin “arkivi” shpirtëror i gjeniut popullor dhe krijues nëpër kohën shqiptare. Për i meselen si pjesë e tregimit popullor për kohën do të thosha, ishte oda shqiptare “teatëri” më i mirë ku tregoheshin në vendin e duhur dhe në kohën e duhur, këto vlera të krijuara nga bartësit krijues të gjeniut popullor e të ruajtura brez pas brezi për t`u bërë pronë e institucioneve shkencore në Kosovë dhe Tiranë. Tregimet e shkurtëra të meselës, ishin zëra të kohës ku përmes fjalës shpotitëse të hapura në “teatrin” e odës shqiptare në Drenicë,do të theksoja për fshatin Kazhicë të Skenderajt,kur e kur,para syve të pushtetit antishqiptar serb luanin lojën e fjalëve për të thumbuar e përqeshur pa fund pushtetin e padeshiruar në Kosovë. Profesor Anton Çetta në udhën e tij si mbledhës i krijimtarisë popullore dhe studiues i kësaj fushe dhe,në dritën shkencore që të mbesin trashëgimi për brezat dhe pjesë e tiparave kulturore si shenjë dalluese gjuhësore e shqiptarëve për participim vlerash me popujt evropianë dhe më gjërë. Për këto të dhëna po i referohem studimeve të nduarnduarta shkencore nga studiuesit e huaj, që ardhën në Kosovë gjatë shekullit të kaluar dhe i panë nga afër shpirtin krijues të gjeniut popullor në hapësirën shekullore të shqiptarëve.Çikago, fror të motit 2023Skënder Karaçica

Ekspozita e librave të rrallë për Skënderbeun për herë të parë në Shtetet e Bashkuara

by

Rafaela Prifti/

“A Solder, a King, and a Christian…who sought not for power but for liberty,” lexon koleksionistja britanike Patricia Nugee nga botimi i Edinburgh i vitit 1753 që e ka sjellë në Kishën Ortodokse Shqiptare të Shën Gjergjit në Boston. (The Life of George Castriot, King of Epirus and Albania commonly called Scanderbeg, ESTC records 3 copies).Për herë të parë në Shtetet e Bashkuara paraqitet ekspozita e librave antikuare për Skënderbeun mbledhur për rreth katër dekada nga Patricia Nugee. Organizatorët e ekspozitës janë Maas Besa, Kisha Ortodokse Shqiptare e Shën Gjergjit dhe Qendra Kulturore e Biblioteka Fan Noli. Organizatorët thanë se Kisha e Shën Gjergjit në Boston është vendi i natyrshëm për paraqitjen e koleksionit për shkak të historisë së tempullit të shqiptarëve. “Fan Noli e pagëzoi kishën me këtë emër si nderim për heroin kombëtar,” tha Robert Tochka. Ekspozita përmban 37 tituj që i përkasin jo vetëm historisë por edhe letërsisë. Koleksioni fillon nga vitet 1500 dhe shkon deri në 1800, të shkruara në 12 gjuhë.Patricia Nugee e ka filluar koleksionin që nga koha kur punonte në librarinë e librave antike në Londër dhe dëgjoi për herë të parë emrin e Skënderbeut. Ajo i ka mbledhur botimet e rralla një nga një duke qëmtuar në katalogje dhe ankande të ndryshme. Patricia e quan veten koleksioniste dhe jo historiane por falë pasionit të saj për kete figurë historike shqiptarët kanë një thesar të vyer për historinë dhe ardhmërinë e tyre. Gjatë prezantimit përpara hapjes së ekspozitës, Mark Kosmo, një nga organizatorët kryesorë, e pyeti se çdo të bëhet në të ardhmen me koleksionin. Patricia tha se do t’i dhurohet Muzeut të Skënderbeut në Krujë. Ndërkohë ajo shpreson të ketë mundësinë t’a sjellë edhe në shtete të tjera me shumicë shqiptare si Nju Jork, Florida, Miçigan etj.Ekspozita do të jetë e hapur sot dhe nesër për vizitorët nga ora 1 deri në 4 në auditorin e kishës ortodokse shqiptare të Shën Gjergjit. Koha e ardhjes së ekspozitës përkon me përvjetorin e 58 të vdekjes së ikonës sonë kombëtare Fan Nolit. Patricia Nugee’s Love for Albania began with Scanderbeg Maas Besa and St. George’s Church in collaboration with Fan Noli Cultural Center and Library presented Scanderbeg Exhibit Saturday and Sunday from 1 to 4 at the auditorium of St. George’s Albanian Orthodox Cathedral. The presentation by Neka Doko, Curator of Fan Noli Library revealed titles and artwork on Skenderbeg collected by the Very Rev Father Liolin. Professor Gazmend Kapllani of DePaul University Chicago touched on the significance and impact of the Albanian national hero. Patricia Nugee the remarkable book collector from Great Britain read a few lines from one of the rare editions on Scanderbeg. Organizers Maas Besa, the Albanian Orthodox Church Saint George and Cultural Center and Library Fan Noli say that it’s fitting to have it here for the first time given the history of the place. “St. George is the natural place for the first Scanderbeg exhibit in the US due to Noli’s choosing St. George as the patron Saint of the first Albanian church in honor of George Kastrioti and having written a biography of him,” says Judge Robert Tochka. The organizers wish as well as Patricia’s is to bring the antique collection of books to New York, Michigan, Florida and other states with a sizeable Albanian community.Patricia Nugee says she is a book collector. To Albanians, she is more than that. In addition to the exhibit, visitors can enjoy the Scanderbeg movie , an Albanian Russian production playing via a projector at the Church’s auditorium. Exhibit will be open for visitors from 1 to 4 on Saturday and Sunday.

The Biberaj Foundation Model is Delivering Results. Is it enough for Albania?

by

By Rafaela Prifti/

The Biberaj Foundation, which started in 2017 is now in its 6th year of pursuing its mission https://gazetadielli.com/education-is-a-force-multiplier…/ Recently the Foundation was honored by the American Councils of International Education. In a climate of massive departures of Albania’s students to pursue education opportunities abroad, the full return of graduate Fellows of the Biberaj Foundation deserves more attention and even replicating for the benefit of the country. I asked spokesperson Ken Biberaj for a brief description of the program’s impact on the Albanian society. “We believe that the success of our investment in education is demonstrated by the multiplier effect where graduates return to the workforce and add improvement in the quality of life around them,” said he.Having graduates return home is an important distinction, particularly at a time when according to data published by UNESCO in 2020, 94% of students who study abroad do not want to go back to Albania. The results of surveys conducted in recent years show that the youth exodus of Albania is the highest in Europe. Last year, the Head of Economics and Social Studies, Ilir Gedeshi said that “region-wide, Albania ranks first when it comes to students leaving the country.” (Euronews Albania Interview, April 18, 2022.) Such numbers are expected to have gone up since last year’s polls.The phenomenon explains the high volume of applicants for scholarships and education opportunities abroad. Linda Meniku of the American Council confirmed that there is a lot of interest in applying at the Biberaj Foundation, that offers a variety of programs designed to deliver an impactful experience. Ergisa Bejkollari, GPED, a 2022 graduate fellow, who went to Owen Business School and did one semester in Puerto Rico, as part of her training, says that she “allowed herself to be radically transformed in the process.” “These meetings guided me through a new way of thinking because Puerto Rico and Albania might seem like two completely different countries, but, the challenges they face, especially economically and politically, are the same. So, for me, knowing that these people made it amid the not most favorable environment, is motivating and rewarding,” writes Bejkollari in her testimonial. Kristiana Dhima who pursued a degree in Cybersecurity from the prestigious NYU Tandon School of Engineering through the Biberaj Foundation calls her experience “a great privilege and responsibility for me, both personally and professionally.”In terms of changes or additions to the areas of concentration from last years’, Ken Biberaj says that Public Health and Culture were added since the inception of the Masters and Internship program as it continues to evolve. He then lists the current areas of concentration as follows: “Agriculture, Business Administration and Management, Culture, Eco-Tourism & Hospitality, Economics, Education, Information Technology and Computer Science, Law (LLM), Public Administration, Public Health, Public Policy.”The Biberaj Foundation model was conceptualized to be working alongside professionals and other institutions of education. Given the high demand by students in Albania, it is important for applicants to get information from the adequate source, which in this case is not the Foundation’s page. “[The Foundation] is pleased to participate in certain educational programs designed to improve the well-being of Albanians throughout the Balkans. We work with expert in-country partners who are dedicated and share our view on improving educational opportunities. As such, working with partners, the Biberaj Foundation does not accept applications directly,” clarifies spokesperson Biberaj.For anyone interested in the qualifications and deadline for the 2023 academic year, Biberaj said: “Individuals interested in applying to the Masters and Internship Program are encouraged to contact the Albanian American Development Foundation or American Councils for International Education. Applications can be accessed through the following link: mip.americancouncilsnetwork.org. Individuals interested in applying to the Rochester Institute of Technology (Kosovo) are encouraged to visit: https://www.rit.edu/kosovo/apply” In terms of how the performance of the program is assessed, Biberaj’s answer was: “The success of the program is measured by the successful graduation of each student and their ability to return home and obtain high quality and important employment. 100% of the graduating Fellows are employed in many sectors including, government, NGOs, business, and health. The academic success as measured by their overall average grade is excellent.” I pushed him for more information and he noted that “100% of the graduated Fellows have left the US” and that he “can get an update on where they have landed in terms of work, etc.”In the words of Ina Gjika, an MIP Fellow, who pursued a two-year Master’s Degree at Cornell University, the key is “commitment” even for “a pandemic scholar” as she calls herself. She believes that “the Albanian education system could use so many of these concepts to increase access to education in the most remote areas even at a post-pandemic time.” Looking back at the time she decided to apply for the MIP program, she concludes “it was a great decision.” While she came to the program with a focus on development economics, Ina Gjika found her “career direction – renewable energy and green finance,” that she is committed to pursue fully. Her only hope and goal, she says, is “to further live the legacy and built on the experience in an impactful way.”Investment in education needs to be a priority for the Albanian government. The Biberaj Foundation model is delivering results not only in academics but also in the return of highly educated Albanians back home.


Fillesat e pasqyrimit të gruas shqiptare në kulturën europiane në shekullin e XIX

by

Dr. Dorian Koçi/

Fillimi i shekullit të XIX përkon me fundin e shekullit të Arsyes dhe fillimin e Romantizmit në Europë. Përmirësimi i kushteve tekonologjike bëri të mundur dhe përhapjen e dukurisë së udhëtimit dhe kontaktit me kulturat e reja. Një nga vendet që sipas Edward Gibbonit , autorit të librit historik me 10 vëllime “Rënia dhe tkurrja e Perandorisë Romake” (1776) ishte një vend që mund të shihet nga brigjet e Italisë, dhe njihet më pak sesa brendësitë e Amerikës”[1] (Shënimet e Çajld Harold. Tiranë: 1973, fq 204 , përkthyer nga Skënder Luarasi) ishte Shqipëria. Në vitin 1809, siparin e udhëtimeve në Shqipëri dhe rizbulimin e saj në Europë e hapin Lord Byron dhe Hobhouse që vizitojnë Ali Pashë Tepelenën në vendlindjen e tij në Tepelenë.Udhëtari dhe poeti i njohur romantik G.G. Byron (1788-1824) përshtypjet dhe eksperiencat e veta nga udhëtimi i tij në Lindjen e Afërt ku përfshihej dhe Shqipëria e asaj kohe i përjetësoi përgjithmonë në veprën e vet poetike “The Pilgrimage of Child Harold” (1812), vepër e cila e bëri atë të famshëm jo vetëm në rrethet letrare të Londrës por dhe në letërsinë botërore. Ndërmjet referencave dhe përshkrimeve të jetës shqiptare, poeti i madh romantik anglez përshkruan dhe gratë shqiptare. Ky është nga imazhet dhe përshkrimet e para të gruas shqiptare që përcillet në kulturën europiane. Gruaja shqiptare në atë kohë jetonte në një shoqëri tipike patriakale siç ishte shoqëria e Perandorisë Osmane, ku nuk kishte shumë dallim mes grave të mileteve që përbënin shoqërinë e Perandorisë Osmane. Mes gjithë epiteteve lavdërues për bukurinë e tyre, gjë për të cilën bien dakord pothuajse gjithë udhëtarët e huaj të shekullit të XIX, të bie në sy një përshkrim që ai i bën tërthorazi statusit social të tyre ku i përshkruan si“tamed in their cave”- në kafaz mësuar, një figuracion që vështirë ti përshtatet natyrës së butë femërore. Në pak rreshta Bajroni rrëfen statusin social të gruas shqiptare që sdel dot vetëm pa shoqëri dhe pothuajse gjithmonë e mbuluar. Në të njëjtën kohë ai gdhënd dhe tiparin e besnikërisë dhe përkushtimin ndaj fëmijëve dhe familjes.Në këtë vend s’i ndihet zëri gruas:E mbyllur, s’del dot pa çarçaf e rojë,Mësuar në kafaz, as do të dalë;Njëjt vetëm ia jep trupin dhe zemrën,Atij q’e ka pranuar zot e burrë;E lumtur në detyrë amtare t’ëmbël— Në më të shenjtën përmbi gjithë ndjenjat— Me gjin’ e saj e rrit fëmin’ e saj,E nuk e lë t’u bindet epsheve më t’ulta.[2](Bajron. Çajld Harold. Tiranë: 1973, përkthyer nga Skënder Luarasi)Në të njëjtën kohë kemi dhe përshtypjet e Konsullit francez në Janinë (1806-1814) Francois Pouqeuville, për femrat shqiptare. Francois Pouqeuville kishte studiuar për teologji, por shpërthimi i Revolucionit Francez e bën që të ndërpresë studimet në seminar dhe të vazhdojë studimet në mjekësi. Ai ishte pjesëtar i ekspeditës shkencore franceze në Egjipt dhe i tërhoqën vëmendjen profesionet e tjera si gjeologji, etnografi, etnopsikologji, histori të disa popujve të Ballkanit, veçmas të grekëve dhe të Greqisë. Pouqeuville për afër nëntë vjet qëndron pranë Ali Pashë Tepelenës në Janinë (mars 1806-shkurt 1815), si konsull i përgjithshëm frëng, kohë në të cilën shkruan dhe veprën e tij të madhe “Udhëtime në More, Shqipëri dhe Perandorinë Otomane” .” . Përveçse shënimeve historike, diplomatike e kulturore ai ka lënë dhe disa përshkrime rreth femrës shqiptare, të cilat i shikon si amazona moderne. Përshkrimi i tij sa i përgjigjet realitetetit po aq ka dhe ngjyrime orientalizmi. Në kundërshtim me Bajronin, Pouqeuville nënvizon faktin se ato nuk mbulohen dhe i gdhënd me penën e vet si hyjnesha të bukurisë dhe gjuetisë.“Armëmbajtëse tek Skipëtarët e Drinit, vështrimi i tyre krenar, ecja kryelartë tregojnë se ato janë bashkëshortet dhe nënat e atyre burrave kalitur në sfilitje, mësuar me rreziqet, që po aq sa nuk njohin kënaqësitë e jetës, po aq shpërfillin edhe vetë vdekjen si të mos ishte gjë. Kur shtegtojnë, me brezin gjithë pisqolla, shoqëruar nga qen të tmerrshëm që i nënshtrohen zërit të tyre, i merr për Dianë a për shoqet e veta…I sheh në luftëra kur vatra atërore kërcënohet, amazona të reja tek zënë vend në radhët e luftëtarëve dhe tek i cysin këta për të bërë kërdinë. Të krishtera apo muhamedane, asnjë prej tyre nuk mban perçen e sajuar nga xhelozia orientale; të bukura, gjithë ndrojë e dëlirësi, veç i kushtohen një familje të shumtë…”[3]( Fotaq Andrea. Pena të arta franceze për shqiptarët.(1332-2007). GentPrint, Tiranë:2009)Gjithësesi të dy autorët nënvizojnë faktin e besnikërisë ndaj familjes, klanit dhe fisit të vet. Në vitin 1803 gjatë rrethimit të Sulit kish ndodhur një ngjarje tragjike që frymëzoi dhe piktorët e mëvonshëm europianë pasi lexuan librin e Pouqeuville, “Udhëtime në More, Shqipëri dhe Perandorinë Otomane” dhe Historinë e Sulit. Në datën 25 dhjetor 1803 , malësorët trima të Sulit nënshkruan aktin e kapitullimit para Veli pashës, i cili pranoi kushtin që ata të largoheshin jashtë kufijve të pashallëkut. Në këtë pikë të marrëveshjes nisi dhe një nga keqkuptimet më të mëdha, mids Ali Pashës dhe suliotëve , pasi ky dëshironte që ata të vendoseshin brenda kufijve të pashallëkut , pasi e dinte që nëse do të largoheshin , suliotët do të ishin kundërshtarë të përjetshëm të tij. Ali Pasha premtoi se do t’u krijonte kushte jetese, pune dhe shërbimi , ndërsa suliotët nuk pranuan të ktheheshin dhe filluan luftimet me repartet e Vezirit. Në këto luftime ndodhi dhe heroizmi grave të Sulit, të cilat sakrifikuan veten e tyre sëbashku me gjithë fëmijë duke u hedhur në rrëpirën e shkëmbit të Zalongut. Një dëshmi konkrete e valles së Zalongut iu përshkrua Ibrahim Mansur Efendiut, autorit të “Kujtimeve nga oborri i Ali Pashës”(1828), nga një oficer i ushtrisë së Ali Pashë Tepelenës i quajtur Sulejman Aga. Ai ishte dëshmitar në ngjarjen e dhimbshme që ndodhi në shkëmbenjtë e Zalongut, në Sul të Çamërisë .Sipas kësaj dëshmie , gratë të mbajtura për dore filluan një valle , e cila ishte e udhëhequr nga një heroizëm i pazakontë. , me një frikë nga vdekja dhe duke përforcuar ritmin. Në fund, të lodhura gratë lëshonin një klithmë rrëqethëse që nga shkëmbi në të cilën binin sëbashku me fëmijët e tyre.Gratë e Sulit ishin nga të parat gra shqiptare që u bënë subjekt i tablove të romantizmit europian për fatin tragjik të tyre. Në vitin 1820 piktori Claude Pinet,realizoi tablonë “Vallja e Zalongut”. Po kështu piktori romantik Ary Scheffer pikturoi tablonë “Femrat Suliote” (1828). Akti tragjik i femrave suliote është regjistruar dhe në memorjen kolektive përmes folklorit.Lamtumirë, o Sul, i shkretë,se po ndahemi per jetë.Lamtumirë, o Sul i shkretë,se na do t’ikim për jetë.Ne po vdesim për liri,se nuk duam skllavëri.Lamtumirë, ju male e fusha,na e punoi Pilo Gusha,I pabesi faqezi,s’pati turp, as perëndi.Lamtumirë, o fusha e male,ne vdesim pa frikë fare.Jemi bila shqipëtare,vdesim duke hedhur valle.Lamtumirë, o Sul i shkretë,lamtumir’ për gjithë jetë.[4](Mero Rrapaj, Fatos (1983). Këngë popullore nga Çamëria]. Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i Kulturës Popullore. fq. 451).Që nga ky moment fillon pasqyrimi i femrave shqiptare në artin botëror. Një moment interesant është romanca “La jeune albanaise” apo “Vasha shqiptare”, e shkruar më 1833, me muzikë të Theodore Labarre, kompozitor i njohur francez, konsideruar si virtuoz i harpës, që ka kompozuar opera, balete e mori romancash, si dhe është dekoruar Kalorës i Legjionit të Nderit të Francës më 1862. Teksti i këngës është shkruar nga shkrimtari dhe poeti Ambroise Bétourné, nga Kaeni i Normandisë. Ky poet ka shkruar romanca franceze nga më populloret, që janë përcjellë gojë më gojë për vite të tëra, janë kënduar nëpër festa, ballo e gëzime kolektive, si për shembull romancat “Festa e Madonës”, “Kujtime nga vendlindja”, “Vasha syzezë”, “Zezakja e shkretë”, etj.“Shqiptarka”A do të bëhesh mikja imeMoj Shqiptarka këmbëlehtë?Eja pra në mal me mua,Mes rrezikut në më do.Jo, skllave s’ke pse shko

👎

Për harem të sulltanit,Më mirë shoqe me një trim,Ditë lirie do na vinë.Eja pra, mikja ime,Moj Shqiptarka këmbëlehtë,Eja pra, në mal me mua,Mes rrezikut në më do.Besim të kesh tek unë,Veç ty të dua shumë.Me të gjithë jam gati të luftoj,Veç eja, eja mikja ime moj!Lamtumirë kodra, brigje,E ti qiell përherë qeshur,Aty në mal të rreptë,Liria është strehur.A do të bëhesh mikja ime ….Arranxhimi:Lumturinë më në fund gjeta,Për të, vuajta aq shumë!Dashuri në shpirt unë kisha,Por prapë e lumtur s’isha.Një buzëqeshje e tim trimi,Sa e ëmbël pamja e tij,Kur e putha krejt u qesh,Shpirt’i tij, vetëtimë mes resh![5](Fotaq Andrea: Romancë franceze e vitit 1833: Moj Shqiptarka këmbëlehtë)Imazhi i dhënë në këtë romancë i përket tërësisht arketipit romantik të kulturës europiane të ushqyer nga kultura ballkanike e hajdukut/hajdutit të rebeluar dhe vashës së robëruar. Fakti që i kushtohet një vashe shqiptare dëshmon se autori ka qenë në kontakt me elementë të ndryshëm rrëfimtarë të kulturës shqiptare.Si një simbol i bukurisë fizike së vajzës shqiptare mbahet tabloja “Vajzë e re shqiptare e veshur me kostum popullor duke mbledhur rrush” nga Johann Frankenberger (1846). Johann Frankenberger(1807-1874) ishte një piktor vjenez që realizoi shumë tablo , portrete të aristokracisë vjeneze dhe gjermane dhe të zyrtarëve të lartë nga Lindja e Afërt që shërbenin pranë oborrit perandorak të Vjenës. Ka të ngjarë që vajza shqiptare të jetë e bija e një prej këtyre dinjitatarëve apo ushtarakëve të lartë që shërbenin në ushtrinë austriake. Johann Frankenberger nuk e vizitoi kurrë Shqipërinë dhe tabloja duket se është realizuar mbi përvvojat emocionale të piktorit diku në zotërimet austrike të banuara dhe nga shqiptarë. Ambjenti i tablosë është dritarja e një pallati të hijshëm ku shquan dhe elementi gjeorgjik nëpërmjet bistakëve të rrushit që mbledh, por mbi të gjitha një përshkrim i veshjes tradicionale ku shquan jeleku i femrave i dekoruar me fije ari. Më vonë jeleku i femrave shqiptare do paraqitet pothuajse në të gjitha tablotë ku paraqiten femra shqiptare. Një jelek i tillë ndodhet në koleksionin Durham në Bankfield Museum në Halifax, pjesë e koleksionit që dhuroi udhëtarja e njohur britanike Edith Durham.Jeleku pa mëngë dhe i qendisur me ar ishte një veshje e aristrokracisë së lartë shqiptare dhe dëshmon për një nivel mirëqënie të shtresave shoqërore që e vishnin. Në të bie në sy sasia e madhe e arit e përdorur për të realizuar ornamentet e ndryshme.Një nga trajtimet më të plota ë femrës shqiptare në letërsi është poema “Serafina Topia” (1839) e ribotuar më e plotë me titull “Një pasqyrë e jetës njerëzore” (1897) nga Jeronim De Rada. Ajo meriton një vëmendje të veçantë pasi edhe pse De Rada i përket komunitetit arbëresh është krijuar në Itali dhe për rrjedhojë është një këndvështrim europian mbi femrën shqiptare. Ky trajtim është i rëndësishëm pasi vjen si një jehonë e kujtesës kolektive të shqiptarëve të përshtatur në ambjentin europian të mbretërisë së Napolit. Heroina kryesore e veprës, Serafina Topia përkundet mes ndjenjës dhe sakrifikimit për familjen e atdheun, një temë tipike e romantizmit arbëresh që rrezatoi më vonë dhe në letërsinë shqipe. Serafina Topia mishëron idealin e gruas shqiptare dhe njëkohësisht idealin e njeriut të zhvilluar në mënyrë të gjithanshme.Serafina Topia edhe pse një personazh i krijuar nga De Rada është gdhëndur sipas tipareve kulturore e fizike të bashkësisë arbëreshe duke u shndrruar në një simbol të gruas arbëreshe.Ndërsa si një simbol i gjenialitetit intelektual mes grave shqiptare mbahet Elena Gjika alias Dora D’Istria, një nga katër gratë më të rëndësishme të Europës në shekullin e XIX. Dora D’istria lindi në Bukuresht më 22 janar 1828 dhe ishte kozmopolite ne formimin e saj kulturor duke njohur shumë mirë kulturën franceze, italiane dhe greke. Origjina e familjes së saj siç e pohon vet Dora D’Istria është shqiptare. Nw librin e vet “Shqiptarët në Rumani. Historia e princërve Gjikaj në shekujt XVII,XVIII,XIX”, ajo shkruan se Del Chiaro, shkrimtar, nga ana tjetër është i pasaktë kur pretendonte se Gjikajt janë grekë, por në kundërt ata jashtë çdo dyshimi janë shqiptarë dhe emërtimi Moldav iu dha Gjergjit , në njoftim të Venedikut është për t’iu aplikuar për funksionet që ai ushtronte[6].( Dora D’Istria.Shqiptarët në Rumani. Historia e princërve Gjikaj në shekujt XVII,XVIII,XIX.Tiranë, 2015. Shtëpia Botuese Kadeli ). Mësimet e para i mori në Konstancë e më pas në Bukuresht, kurse studimet e larta i filloi në Vjenë e pastaj i vazhdoi në Dresden e në Berlin. Në shkurt të vitit 1849, Elena u kthye në Bukuresht. Ajo ishte pajisur me një kulturë të gjerë; njihte mirë frëngjishten, italishten , gjermanishten anglishten, rusishten, greqishten, shqipen(për këtë të fundit ka një debat të hapur) e sidomos rumanishten , gjuhën e saj të nënës nëpërmjet të cilave zgjeroi horizontin e diturisë dhe dha mendime me vlerë në shumë studime e vepra letrare. E pajisur me këtë kulturë të gjerë , ajo debuton për herë të parë në 1855 në frëngjisht La vie monastique dans l’Église orientale. Nga veprat e saj mund të përmendim: “La nationalite Albanaise d’apres les Chants populaires-Les Albanais des deux Cotes de l’Adriatique” (1866) “Kombësia shqiptare, sipas këngëve popullore, Shqiptarët e dy brigjeve të Adriatikut”, “Les ecrivains Albanais de d’Italia meridionalë” (1867) “Shkrimtarët shqiptarë të Italisë së Jugut”, “Excuisses albanaises” (1869) “Vizatime shqiptare”, “Gli Albanesi in Romania” (1873) “Shqiptarët në Rumani” etj. Ajo ka bashkëpunuar me organe të rëndësishme të kohës si: “Revue de Deux-Mondes”, “Independence hellenique”, “Nuova Antologia” etj.Mes gjithë veprave të shumta të saj shquan trajtimi shkencor « Les femmes par une femme ». Në këtë vepër ajo ka paraqitur në mënyrë të thellë e shkencore historinë e marrëdhëneive që kanë përcaktuar vendin e femrës në shoqëritë njerëzore. E pajisur me një kulturë të jashtëzakonshme ajo tregon se çdo shoqëri matet me vendin që i ka rezervuar femrës. Ajo analizon me detaje rolin e femrës në shoqëritë europiane dhe progresin e arritur të tyre ia dedikon dhe emancipimit të gruas.Kështu p.sh duke folur për fiset gjermanike ajo tregon se edhe në këta fise gruaja ishte një pronë për të cilën kujdesej babai dhe në mungesë të tij vëllai i madh. Por këto fise dalloheshin prej të tjerëve sepse kishin një pëlqim të veçantë për fjalën e femrës. Sa herë që ajo fliste ata e adhuronin si një sfinks. Kjo shenjë e lashtë paralajmëronte sipas saj një komb të virtytshëm që do të arrinte një progres dhe një qytetërim brilant.[7] (Mimoza Cika. Dora D’Istria – monumenti historik i femrës në diasporë. Gazeta elektronike Albinfo.ch.)Figura e gruas shqiptare në kulturën europiane të shekullit të XIX ndonse nuk ka trajtimin e e gjerë që gjetën elementë të tjerë të kulturës shqiptare meriton një vëmendje t veçantë pasi është një dëshmi e rëndësishme antropologjike se cili ishte roli i femrës në shoqërinë patriakale shqiptare dhe sesi ato që ishin të integruara në shoqëritë europiane si rasti i Dora D’Istrias arritën të shquhen në kulturën e kontinetit.[1] Shënimet e Çajld Harold. Tiranë: 1973, fq 204 , përkthyer nga Skënder Luarasi.[2] (Bajron. Çajld Harold. Tiranë: 1973, përkthyer nga Skënder Luarasi)[3] Fotaq Andrea. Pena të arta franceze për shqiptarët.(1332-2007). GentPrint, Tiranë:2009, fq 59[4] Mero Rrapaj, Fatos (1983). Këngë popullore nga Çamëria]. Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i Kulturës Popullore. fq. 451. “Kjo është «Vallja e Zallongut». Siç dihet, pjesa me e madhe e suljotëve (që s’mundi të hidhej në Korfuz me Foto Xhavellën), e nisur për në Pargë, ndeshet në fillimet e vitit 1804 me forcat e Ali Pashës. Mjaft prej tyre nuk pranojnë të dorëzohen dhe vazhdojnë luftën gjersa shfarosen, ndërsa një grup grash suljote për të mos renë në duar të armikut, në çastin e fundit, dredhin e këndojnë këtë valle lamtumirë, dhe njëra pas tjetrës me fëmijët në krahë hidhen në greminë nga shkëdmbenjt e Zallongut, duke u bërë copë-copë.[5] Fotaq Andrea: Romancë franceze e vitit 1833: Moj Shqiptarka këmbëlehtë.[6] Dora D’Istria.Shqiptarët në Rumani. Historia e princërve Gjikaj në shekujt XVII,XVIII,XIX.Tiranë, 2015. Shtëpia Botuese Kadeli, fq 10.[7] Mimoza Cika. Dora D’Istria – monumenti historik i femrës në diasporë.

Rritja e Pagave si INVESTIM jo SHPENZIM

by

Erion Muça/

Rritja e pagave nuk është kosto por investim kur shoqërohet me një platformë motivuese për punonjësit që të përkthehet në rritje dhe zhvillim për kompaninë.Rritja e pagave nuk rrit çmimet por shërben si tregues i solidaritetit social të punëdhënësit për ti akorduar vetes një marzh më të ulët fitimi momental përmes vlerësimit të punonjësit me qëllim kthimin në vlerë të shtuar nesër të vlerësimit që i bën përmes punës dhe rezultateve të tij.Rritja e pagave është vetëm një instrument ekuilibri social që synon të vë sadopak drejtësinë mes punës së realizuar dhe asaj të paguar e minimalisht të justifikuar.Rritja e pagave nuk është sforco por rrjedhojë e mungesës së ndjeshmërisë shumëvjeçare nga ana e disa sipërmarrjeve të cilat përmes kacidheve kanë shfrytëzuar si mos më keq kapitalin njerëzor, e kur sot janë të gatshëm ti ofrojnë miliona e përsëri nuk ja mbushin dot mendjen profesionistit se kanë ndryshuar duke kuptuar gabimin.Rritja e pagave nuk është lluks por kërkesë e kushtëzuar nga rrethanat e inflacionit dhe shtrenjtimit të jetesës, parë si një instrument të domosdoshëm që të gjithë të kenë mundësi të jetojnë normalisht përmes pagës që marrin e mos shohin emigracionin si shpëtim.Rritja e pagave duhet të vijë shumë nga emancipimi dhe ndërgjegjësimi jo nga detyrimi, rrethanat e pamundësia e gjetjes së punonjësve por si rrjedhojë e ngritjes në nivel modernizimi të konceptit që punonjësi është aset i rëndësishëm i çdo kompanie.Rritja e pagave duhet parë, matur e shoqëruar nga një sistem i moderuar progresiv përpjekjeje dhe mundimi nga ana e punonjësit për ta ndjerë dhe parë punën e kompaninë si të tijën duke ndjerë përkrahjen dhe mbështjen e punëdhënësit duke kthyer me përkushtim e rezultate prapa këtë trajtim social e dinjitoz që ka marrë, e këtu kujdesi në seleksionim, rekrutim, matje performance dhe rezultate duhet të jetë rigoroz.Rritja e pagave duhet të ketë efekt krijimin dhe rritjen e përgjegjshmërisë të punonjësve dhe nëse kjo nuk ndodh duhet të rritet vigjilenca, monitorimi por dhe penaliteti nga ana e punëdhënësit kur konstatohet që vlerësimi cilësohet thjesht si detyrë duke u kthyer në qasje abuziviste përmes neglizhencës nga ana e punonjësit e jo si gjest i sinqertë ndjeshmërie ndaj tij.Si përfundim, rritja e pagave nuk duhet të ndalet por promovohet si element motivues dhe stimulues për punonjësit, të cilët si rrjedhojë e ndershmërisë, përkushtimit dhe kontributit të denjë, kanë një rol jo vetëm deçiziv në suksesin e çdo kompanie por edhe në menyrën sesi modeli i ndërtuar do të duhet të sfidojë mentalitetin e tregut, lidhur me meritokracinë e munguar përmes fuqizimit në çdo kohë të parimit të të kundërtës së duhur lidhur me të.