Archives for March 2023

DARDANIA

March 4, 2023 by s p

Prof. Xhelal Zejneli/

Më 22 shkurt 2023, në një pjesë të rrugës “Skupi” të bashkisë Karposh të Shkupit, gjatë gërmimeve apo punimeve të caktuara, midis tjerash është gjetur edhe një pllakë mermeri me mbishkrimin “Dardanus”. Lidhur me zbulimin e këtij thesari të çmuar për historinë, kulturën dhe trashëgiminë materiale dhe shpirtërore të shqiptarëve, janë sensibilizuar përfaqësues të shoqërisë civile, mediume, drejtues shqiptarë të institucioneve të shtetit dhe mbarë publiku. Këto zbulime kapitale edhe njëherë dëshmojnë për autoktoninë e shqiptarëve – bijë të ilirëve – në këto hapësira të gadishullit ballkanik. Artefaktet, d.m.th. gjërat apo sendet, të krijuara mjeshtërisht nga dora e njeriut dhe të zbuluara në këtë vendburim arkeologjik apo në nekropolin e tij, duhet të studiohen nga arkeologët e Shqipërisë dhe të Kosovës. Siguria e zbulimeve të tilla duhet të jetë në kompetencë të organeve ndërkombëtare, përkatësisht të UNESCO-s. In ultima linea, zbulimet e tilla paraqesin thesar për njerëzimin dhe jo vetëm për shqiptarët.

* * *

Dardania dhe dardanët – Dardania është vend i dardanëve. Në shekullin I, me krijimin e provincës së Mëzisë së Sipërme (Moesia Superior), Dardania u shkëput nga provinca e Maqedonisë dhe u përfshi në të (në Mëzinë e Sipërme). Gjatë sundimit të Dioklecianit*, Dardania përbënte një provincë me vete të Ilirikut*, me qendër Skupin*. Qytete të tjera të rëndësishme të provincës së Dardanisë qenë Naisi (Naissus – Nishi i sotëm), Ulpiana* dhe Municipium DD*. Në antikitetin e vonë qyteti më i madh dhe kryesor i Dardanisë u bë Justiniana I*.

* * *

Dardanët kanë qenë fis i madh ilir, banorë të një treve të gjerë që shtrihej në veri të lumit Angri e Margi (Ibri dhe Morava jugore e sotme), duke përfshirë edhe Naisin (Naissus – Nishi i sotëm) në jug, deri te rrjedha e sipërme e lumit Aksios (Vardari) në kufi me paionët. Në lindje, dardanët kufizoheshin me trakët*, ndërsa në perëndim arrinin deri te mali Scard (Sharr) si dhe deri te lumi Drilon (Drin). Zemrën e trojeve të tyre e përbënte Kosova e sotme. Nga nën-fiset kryesore të dardanëve njihen galabrët dhe thunatët. Zbulimet arkeologjike në viset e Dardanisë dëshmojnë se këta kishin arritur zhvillim ekonomik dhe shoqëror relativisht të lartë – që në Kohën e hekurit*. Të kësaj kohe janë vendbanimet e para të fortifikuara dhe marrëdhëniet me Greqinë si dhe me qytetet e mëdha të bregdetit të Adriatikut jugor. Në shekullin III para K. në Dardani u zhvillua jeta qytetare. Qytet i rëndësishëm dhe qendër minerare ishte Damastioni* që ka prerë edhe monedha. Në burimet antike të shkruara, dardanët përmenden relativisht vonë, sidomos lidhur me luftën kundër maqedonasve. Si fis i fortë dhe luftëtar, dardanët u bënë ballë për rreth dy shekuj përpjekjeve të shtetit maqedonas për t’i shtrirë kufijtë drejt veriut, në kurriz të Dardanisë. Në shekullin III para K. dardanët kishin krijuar mbretërinë e tyre me dinastinë e Longarit* dhe ishin bërë një fuqi politike e rëndësishme e gadishullit. Në shekujt III-I para K., dardanët bënë një qëndresë dhe luftë të gjatë kundër pushtuesve romakë. Pas pushtimit të Dardanisë, romakët ndoqën një politikë shtypjeje të egër dhe i shfrytëzuan me të madhe xehet. Me këtë ndërlidhet krijimi i një kolonie romake në Skup (Shkupi i sotëm) dhe ngritja e vendbanimeve të vjetra dardane pranë zonave minerare në rendin e municipit, si Ulpiana, Municipium DD etj. Dardanët ruajtën gjuhën dhe shumë elemente të kulturës materiale dhe shpirtërore ilire edhe në shekujt I-IV pas K. Ata i bënë ballë asimilimit nga Perandoria Romake dhe bënë kryengritje kundër shtypjes. Kryengritësit dardanë njihen në histori si Latronët e Dardanisë. Në antikitetin e vonë dhe në mesjetën e hershme, dardanët ia dolën të ruajnë gjuhën dhe kulturën e tyre ilire dhe bashkë me fiset e tjera ilire morën pjesë në formimin e popullit shqiptar (sipas Skënder Anamalit).

* * *

Shënim:

Diokleciani (Gajus Aurelius Valerius Diocletianus, 245-313 të erës së re) në vitet 284-305, ka qenë perandor romak me prejardhje nga Dalmacia. Sipas organizimit të tij të provincave, trevat shqiptare të sotme përbënin katër provinca: Praevalis me kryeqendër Scodra, Epiri i Ri me kryeqendër Dyrrachium (Durrësi), Epiri i Vjetër me kryeqendër Nikopolin dhe Dardania me kryeqendër Scupi (Shkupi). Diokleciani vdiq në Split (Kroaci).

Iliriku (Illyricum) – provincë dhe prefekturë e periudhës së sundimit romak, pjesa veriore e Ilirisë. U krijua si provincë në fund të shekullit I para K. nga shteti romak për të shtypur dhe për të shfrytëzuar popullsinë e krahinave ilire të pushtuara. Shtrihej nga Danubi në veri deri te lumi Mat në jug, nga Adriatiku në perëndim deri në brigjet e Moravës në lindje, duke përfshirë pjesë të Shqipërisë, Malin e Zi, Dalmacinë, pjesë lindore të Istries, një pjesë të madhe të Bosnjës dhe të Kroacisë dhe Serbinë perëndimore. Në fillim Iliriku ishte provincë e senatit, pas viti 11 para K. u bë provincë perandorake. Pas reformës administrative të Dioklecianit, Iliriku u kthye në prefekturë. Përbëhej nga tri dioqeza dhe 18 provinca. Tokat shqiptare të sotme të kësaj prefekture përfshiheshin në provincat: Prevali, Dardania, Epiri i Ri dhe Epiri i Vjetër (sipas Faik Drinit).

Skupi (Scupi antik) – qendër dardane që nga periudha e hekurit. Në shekujt e parë të erës së re, Skupi (Scupi) ishte njëkohësisht stacion rrugor në rrugën Tesalonik-Naissus-Syrmius dhe kolonia e parë romake në Mëzi, lokalizuar në afërsi të fshatit Zaklluçan, pranë Shkupit të sotëm. Gjatë kësaj kohe kishte statusin e colonia Scupi (colonia Flavia Scupi). Në shekullin II, Skupi si koloni romake paraqet një qendër të rëndësishme, kryesisht gjatë sundimit të Dioklecianit, i cili e ktheu në qendër të provincës së Dardanisë, ndërsa Konstandini – në qendër peshkopale. Në territorin e Shkupit janë gjetur rreth 200 mbishkrime latine nga shekulli I-IV. Në ditët tona u gjet një nekropole dardane. Me rastin e tërmetit të vitit 518 u shkatërruan 25 qytete të Dardanisë. Midis tyre edhe qyteti i Skupit. Të mbijetuarit e Skupit të shkatërruar themeluan një qytet të ri, që gjatë mesjetës u zhvillua në Shkupin e sotëm. Në gjysmën e dytë të shekullit IX Shkupi ra nën sundimin bullgar. Më vonë u bë një nga qendrat e shtetit të Samuelit (1018). Më 1082 u pushtua nga normanët. Më pas u pushtua edhe prej pushtuesve serbë. Deri në vitin 1282 kaloi në sundimin bizantin, ndërsa më 1392 u pushtua nga osmanët.

Ulpiana (Justiniana Secunda) – qytet i krahinës ilire të Dardanisë. Rrënojat e tij janë zbuluar afër fshatit Graëanicë në jug të Prishtinës. Në vitet 1954-1969 aty ka kryer gërmime arkeologjike arkeologu Emil Çershkov (Emil Čerškov, 1931-1969), i lindur në Siveriq të Dalmacisë. Gjatë pushtimit romak në vendbanimin e lashtë dardan u vendosën qytetarë italikë dhe mori emrin Ulpiana. Në shekullin II pas K. u ngrit në rangun e një municipi. Si qendër e një krahine të pasur me xehe dhe si nyjë e rrugëve kryesore të Dardanisë, në shekujt III-IV pas K., Ulpiana u bë qytet i madh. Pas tërmetit të vitit 518 u rindërtua me mure të forta nga perandori Justinian, ndaj për ta dalluar nga Justiniana e Parë, tani u quajt Justiniana e Dytë. Qyteti ekzistoi deri në mbarim të periudhës së vonë antike.

Municipum DD (Dardanorum) – Municip romak. Njësi urbane e identifikuar në territorin e provincës romake Mëzia e Sipërme. Gjendet në fshatin Soçanicë, buzë lumit Ibër, 27 km në veri të Mitrovicës. Themelimi i këtij municipi nga romakët në shekullin II pas K., duhet lidhur me nxjerrjen e pasurive minerale – plumbit dhe argjendit.

Trakët – Në lashtësi, kanë banuar në Traki, e cila është përmendur shpesh në historinë dhe në letërsinë antike greke. Sot është pjesë e Bullgarisë, e Greqisë dhe e Turqisë. Trakishtja është gjuhë indoevropiane. Flitej në periudhën antike në lindje të gadishullit të Ballkanit. Prej saj njihen sot disa emra vendesh, emra njerëzish dhe fisesh, disa glosa si dhe disa emra bimësh mjekësore të mbledhura nga fisi i dakëve në shekullin I pas K. nga mjeku grek Dioskorides. Nga trakët kemi edhe disa mbishkrime të gjetura në Rumani dhe në Bullgari pranë Plovdivit, si dhe në ishullin e Samotrakës në Greqi. E një trungu me trakishten mbahet edhe gjuha e frigasve, që banonin në lashtësi në Azi të Vogël. Kohët e fundit, ka studiues që e kanë vënë në dyshim karakterin unitar të trakishtes dhe është ndarë prej saj si gjuhë më vete dakishtja.

Justiniana e Parë (Iustiniana Prima) – qendër civile dhe kishtare në Dardani, e themeluar nga perandori bizantin Justiniani I*.

Justiniani I (Flavius Justinianus, 483-565 pas K.) perandor bizantin me prejardhje ilire, nga fshati Tauris i Dardanisë. Sundoi në vitet 527-565. Në provincat ilire të Dardanisë rindërtoi dhe ndërtoi një numër të madh kështjellash. Emrat e kështjellave që janë përmendur në veprën “Mbi ndërtimet” të Prokopit të Cesaresë* përbëjnë një burim të rëndësishëm për toponomastikën dhe onomastikën ilire.

Prokopi i Cesaresë (rreth 500 – pas vitit 565 të erës së re) – historian bizantin i kohës së Justinianit I dhe figurë politike e perandorisë. Autorë i veprave: “Historia e luftërave”, “Mbi ndërtimet” dhe “Historia e fshehtë”. Në to ka njoftime me vlerë edhe për krahinat e Ilirisë. Rëndësi të veçantë ka traktati “Mbi ndërtimet” kushtuar fortifikimeve të gjera që u ndërtuan për t’u bërë ballë dyndjeve barbare. Traktati përmban të dhëna të vlefshme për gjeografinë dhe toponomastikën e trevës ilire.

Damastioni – qytet ilir, ende i papërcaktuar si vend, diku në viset e Dardanisë. Për herë të parë përmendet nga Straboni*. Në fillim të shekullit IV para K. preu monedha prej argjendi me emrin e tij. Në simbolet e përdorura mbi monedha ndodhet çekani i minatorit, që dëshmon se qyteti ka qenë qendër e një zone të pasur me miniera argjendi.

Longari – sundimtari i parë dardan që njihet me emër. Jetoi në çerekun e fundit të shekullit III para K. Gjatë sundimit të tij mbretëria e dardanëve u forcua shumë dhe u bëri ballë të gjitha sulmeve të mbretërve maqedonas të kohës – Demetrit II, Antigon Dosonit dhe Filipit V, të cilët synonin t’i zgjeronin kufijtë veriorë të shtetit maqedonas, në viset dardane. Luftën kundër maqedonasve e vazhdoi edhe i biri Longarit, Batoja – sundimtari i dardanëve, i cili në vitin 200 para K., bashkë me mbretin ilir Pleuratin (shekulli III para K.) – baba i Agronit*, mori pjesë në një koalicion kundër-maqedonas.

Agroni (shekulli III para K.) – mbret ilir, i biri i Pleuratit. Sundoi rreth viteve 250-231 para K. Në kohën e tij shteti ilir u bë fuqi e rëndësishme në Ballkan. Pas fitores në Medion u sëmurë rëndë. Vdiq në vitin 231 para K. Politikën e tij e ndoqi gruaja e parë e tij Teuta*, e cila sundoi si regjentë në emër të Pinit, trashëgimtarit të mitur të Agronit. Pini është djalë i Agronit, me gruan e dytë të tij – Triteuta.

Teuta – regjentë e mbretërisë ilire në vitet 230-228 para K. U vu në krye të mbretërisë pas vdekjes së të shoqit Agronit, si tutorë e Pinit të mitur.

Straboni – historian, gjeograf dhe filozof grek. Ka lindur në vitin 63 ose 64 para K., ka vdekur në vitin 24 pas K. Në kohën tonë vlerësohet për Gjeografinë e vet, vepër kjo e përbërë prej 17 librave të cilët përmbajnë histori dhe përshkrime njerëzish dhe vendesh që kanë qenë të njohura për të. Lindi në një familje nga Amasea (Amasya e sotme në Turqi), e cila u bë pjesë e Perandorisë Romake pikërisht në kohën kur lindi ai.

Koha e hekurit – epokë që karakterizohet nga prodhimi dhe përdorimi i veglave dhe i armëve prej hekuri. Ndahet në tri faza: faza e parë (fundi i shekullit XII-XI para K.); faza e dytë (shekujt VIII-VII para K.); faza e tretë (shekujt VI-V para K.). Në fazën e tretë, në strukturën shoqërore dhe ekonomike të ilirëve ndodhin ndryshime të mëdha që shpejtuan shthurjen e rendit të bashkësisë primitive, duke krijuar premisa që në Iliri të lindë rendi skllavopronar.

Xhelal Zejneli

ANA NAQE: KRENOHEM SI SHIPTARE, SKENAVE BOTERORE

March 4, 2023 by s p

Nëse një ditë do rriktheheni në retrospektiivën e viteve të fëmijërisë suaj, si do i kujtonit ato në këto momente?

Nëse vërtetë një ditë do të rrikthehesha në vitet e fëmijërisë time, do i kujtoja ato me shumë mall e nostalgji.Unë i mbaj mënd këto si vite të bukura, të lumtura,të pasura, plot gjëra të reja, plot ndryshime. Padyshim mbeten vite që kanë lënë gjurmë në kujtesën time.

Në moshën gjashtë vjeçare, ju nuk shkuat në shkollat e tjera të qytetit, por në shkollën e muzikës “Jakov Xoxa”në qytetin tuaj në Fier. Ishte kjo dëshirë e prindërve apo rastësi?

Patjetër që ishte dëshirë e prindërve të mi,që unë të studioja për violinë. Prindërit e mi, vërtetë nuk janë artistë të formuar,por kanë lexuar shumë libra dhe kompozitorë të huaj.Eshtë e vërtertë që unë shkova në moshën gjashtë vjeçare në këtë shkollë, ku violina ishte ëndërra e pasionit tim.E mbaj mënd kur isha shtatë vjeçe, luajta një koncert violine. Për herë të parë në shkollën tonë erdhi Radio Televizioni Shqiptar,për të filmuar koncertin ku unë luaja në violinë. Ai ka qenë koncerti im i parë para publikut.

Si erdhi motivi i largimit tuaj nga shqipëria kur ju ishit ende në shkollën e muzikës “Jakov Xoxa” në qytetin e Fierit?

Ndoshta fati, ndoshta dhe talenti, trokitën për të ardhmen time. Largimi im nga Shqipëria ka filluar në kohë të hershme, kur ende isha nxënëse e kësaj shkolle.Fillimisht nëpërmjet turneve të shumta, si soprano soliste në kor, e më pas duke u shkëputur avash ,avash, Mund të them që edhe pse me zemër jam në Shqipëri, ndodhem prej më se njëzet vite në Belgjikë, në vendin ku kam bërë karrierë dhe realizoj ëndërrën time të madhe.

Sa i vështirë ishte integrimi juaj si emigrante, në jetën dhe artin e një vendi si Belgjika?

Integrimi im në Belgjik si artiste nuk ka qenë aspak i lehtë.Ndoshta dhe për faktin që si fëmijë kam qenë e lidhur shumë me prindërit, motrat, gjyshet tezet,dajot dhe të afërm të tjerë të familjes. Ndnjeja mungesën e tyre.Po kështu përballimi për nga ana financiare iu desh prindërve të sakrifikonin jo pak.Dy vitet e para kam derdhur lot pothuajse ditë për ditë. Kontaktoja shpesh me mamin duke këmbëngulur të rrikthehesha në shqipëri.Ndërsa mami dhe babi më jepnin kurajo,të vendosur që unë të vazhdoja jetën dhe studimet në Belgjik.Natyrisht në veçanti integrimi në fushën e artit, kërkon të invenstosh. Kur isha studente, kishte raste që paksoja ushqimin, për të kursyer në blerjen e biletës, për të ndjekur nga afër koncertet.Falë përkushtimit, fatit, pjesëmarrjes sime në koncerte, bëri që shumë shpejt të bëja projekte duke fituar audicione, pasi më konsideronin të talentuar.

Ndërkohë që vazhdonit studimet njëkohësisht nisët të studionit dhe në degën e kantos, e cila më pas do të bëhej e rëndësishme në jetën tuaj. Ishit e sigurt që kishit bërë zgjedhjen e duhur?

Kur po studioja për violinë, një nga degët e domosdoshme dhe e detyruar në shkollë, është detyrë dhe zgjedhje e një tjetër degë të dytë arti,për të bërë prova.Por gjatë provave një ditë profesorja e kantos që më ndiqte gjatë provave, këmbënguli që unë të studioja për kanto,duke pretenduar që kjo degë do të ishte e ardhmja ime.Kështu që nisa ti studioja të dyja për violinë dhe kanto,që padyshim kurrësesi nuk ishte e lehtë.Në fillim nuk isha e bindur që kisha bërë zgjedhjen e duhur për kanto.Por më vonë pashë që kanto u bë e rëndësishme për mua, pasi dhe kontakti me publikun ishte i drejtëpërdrejtë dhe emocional. Përfundimisht kanto ishte pjesë e karakterit dhe natyrës time.

Sapo përfunduat masterin për soprano në Spanjë, emëroheni si këngëtare në trupën e operas dhe baletit në Belgjik.E prisnit këtë pozicion?

Pas studimeve në universitet në Bruksel dhe mbrojtjes se masterit në Spanjë, nuk e kisha të vështirë të këndoja pothuajse në çdo skenë të europës. Si frilence më dhanë mundësinë të këndoja në opera.Por aty kisha kënduar dhe më parë.Vazhdojnë të më angazhojnë dhe në opera të Luksenburgut, Italisë,Francës, Gjermanisë,Hollandës etj. Sigurisht përballesha me konkurent nga e gjithë bota.Të jesh e zgjedhur nga një juri ndërkombëtare, për mua përbën një vlerësim dhe arritje shumë të madhe.Padyshim jam ndjerë e lumturuar që midis konkurentëve nga mjaftë shtete, juria më vlerësoi mua, madje të interpretoj rolin më të veçantë, më të rëndësishëm si soprano.

Pas disa audicioneve, përzgjidheni si soprano në një koncert të rëndësishëm. Si do e kujtonit këtë rol, i cili ishte i pari në karrierën tuaj, duke patur parasysh, që në atë periudhë ju ishit vetëm tetëmbëdhjetë vjeçe?

Para se të fitoja marrjen e një roli të rëndësishëm në një koncert, unë kisha luajtur dhe më parë një rol jo të lehtë në koncertin”Flauti magjik i Moxartit në teatrin “Ryal de la Monale”në Bruksel.Ishte një produksion shumë i bukur,të cilin ne e kemi interpretuar dhe në opera të tjera, duke bërë dhe turne.Në prag të koncertit të ri kur unë sapo kisha mbushur tetëmbëdhjetë vjeçe, drejtuesit ishin ende në dilemë në përzgjedhjen e tyre. Ishte një diskutim midis regjisorit dhe drejtorit artistik të operas dhe baletit që ky rol do interpretohej nga unë apo nga dikush tjetër.Regjisori këmbngulte në zgjedhjen e tij dhe i thoshte drejtorit, që ky rol do të interpretohet nga Ana,sepse është këngëtare magjike, dhe në këtë koncert ajo duhet të jetë në rolin kryesor.Më së fundi u vendos që roli në fjalë të interpretotohej nga unë.

Sa ju ka shërbyer instrumenti i violinës, në profesionin tuaj si soprano?

Violina është instrumenti më i çmuar për mua, duke më shërbyer për vite me rradhë. Padyshim është një instrument që do shumë punë,sakrificë e këmbëngulje.është një instrment që të jep shumë disiplinë. Nëse unë qysh në fillim do të studioja vetëm për kanto, nuk do të kisha marrë të gjitha orët e studimit të ritmit, solfezhit, melodisë,me intonacionet që shoqërojnë violinën. Duhet të mësohet shpesh veshi me këto intonacione,të cilat në kanto nuk i has aq shumë.Puna e shpeshtë studimore,për gjashtë orë në ditë, është një punë e përkryer.Violina për mua ka qenë një ndihmë tepër e madhe në studimet e kryera për kanto.

Cfarë elementësh duhet të zotëroj një soprano si ju, për të qenë e sukseshme?

Një soprano,për të qenë e sukseshme, krahas zërit te bukur,duhet të zotëroj dhe elemente të tjerë si paraqitja,mënyra e veshjes,të folurit,të flasë disa gjuhë të ndryshme,të promovoj veten,të aktroj shumë mirë,pa dyshim dhe forca shpirtërore, të cilat ndihmojnë në arritjen e suksesit.Falë përkushtimit, zotërimit të këtyre cilësive në ecurinë e karrierës sime, kam arritur të bëj gjëra të bukura duke prekur suksesin.

Eshtë domosdoshmëri që një soprano si ju, të zotëroj disa gjuhë të huaja?

Padyshim, në profesionin tim si soprano.është e domosdoshme zotërimi i disa gjuhëve të huaja, çka bën që përkthimi dhe studimi i një vepre operistike të përkthehen me lehtësi. Unë zotëroj shtatë gjuhë të huaja,të cilat me ndihmojnë shumë.Të përkthesh një vepër,është vërtetë nje punë kolosale, ku dihet që përkthmiet që ti përballesh, janë në gjuhë të ndryshme .Kështu që zotërmi i disa gjuhëve të huaja, lehtëson mjaftë punën pasi cdo fjalë dhe fjali ,kuptohet më shpejt dhe më sakt.Koha është esenciale.

A është zëri juaj më i rëndësishëm dhe më i vështirë nga ai i sopranove Inva Mula, Ermonela Jaho etj.Cfarë të veçantë përbën zëri juaj nga ai i artistëve të tjerë shqiptarë?

Zëri im që është e liriko-spinto, jo tamam dramatik,…por ka karakter dhe ngjyra dramtatike si është dhe shpirti im.(qesh).Mund të them që nuk është më i rëndësishëm, më i vështirë, se i sopranove Inva Mula, dhe Ermonela Jaho. Aspak jo.Eshtë thjeshtë ndryshe. Zëri im ështe ndryshe nga ai i të tjerëve nga ngjyra, volumi ,stili , rëndesa dhe repertori .

11-Si do i vlerësonit mardhëniet dhe bashkëpunimin tuaj me këta artistë ?

Mardhëniet, bashkëpunimet me artistë si Inva Mula, Ermonela Jaho,Elda Laro etj, janë momente të vleshme, të vyera për një artist. Kontaktet me këto soprano, janë eksperienca që nuk i harron kurrë në jetën tënde,sepse duke u rritur me këto imazhe kaq të bukura,këto krenari për ne shqiptarët, ku një këshillë në zgjedhjen e një repertori,një fjalë e mirë për një audicion të vështirë vlejnë shumë për një artist. Padyshim ato i vlerësoj jashtë mase.

Jeni mirëpritur sukseshëm në koncerte të skenave botërore në Belgjikë, Spanjë, Francë, Amerikë, Japoni, Kanada, Kinë, Belgjik, Danimarkë, Estoni, Shqipëri, Hollande, Uruguaj….Cili publik i këtyre vëndeve ju ka pëlqyer më shumë?

Publiku që më ka pëlqyer më shumë është ai i Spanjës ku numuri i publikut i kalonte pesë mijë spektatorë. Gjithashtu mbresa të veçanta kam shijuar përballë publikut francez, në teatrin “Du Catelet”në Paris . Ishte periudha që po nisnin sërish aktivitetet pas Covidit. Kishim mbi një vit pa përformuar. Aty na pritën mjaftë mirë përjetuam emocione të veçanta. Të nesërmen muarrëm vlerësime të bukura nga gazetat e Parisit

Keni realizuar role të rëndësishëm, në nivele botërore. Por më shumë ju flisni për rolin e Aidës e kompozitorit të madh Xhuzepe Verdi. Pretendoni qe ky rol është më i arirë tek ju?

Eshtë e vërtetë.Kam folur jo pak për këtë rol, me mbresa të veçanta, realizimi i të cilit ishte thjeshtë një rastëei.Do të thosha se në çdo interpretim, Aida është një rol i madh. Eshtë një ëndërr e madhe,pothuajse një sfidë të këndosh një repertor të tillë.Edhe për role të tjerë do të kisha folur po me kaq pasion si me Aiden.Por mendoj që Verdi është disi më ndryshe.Një rol sa më shumë ta interpretosh,aq më mirë përshtatet dhe kuptohet si karakter.Një rol sido që ta këndosh,fillon e kërkon “pjekje”në vetëvete dhe për ta realizuar kërkon jo më pak se gjashtë muaj.

Keni patur rast se në njërin prej roleve që interpretoni me shumë pasion e dashuri është dhe jeta e Anës.?

Po sigurisht.Në disa role pasqyrohet jeta ime, si dhe tek njerëz të tjerë. Padyshim do të jesh në një përballje të tillë kur interpreton në një histori dashurie,në një vuajtje ose në një peng të fëmijëve ndaj familjes, ndodhja larg famijes,apo largësia me prindërit.Operat nuk janë utopi ose diçka e pa arrirë. Edhe ato janë të pranishme në histori reale të hershëm por gjithësesi aktuale në jetën që jetojmë .Gjithësesi ka shumë aspekte, ku në disa role ofrohet dhe një pjesë e jetës sime.

Kohët e fundit keni marrë pjesë si aktore në festivalin ndërkombëtarë të filmit në Itali (Milano)”Miff Award, në filmin “Bovary xxl”, ku ju u nderuat me çmimin prestigjioz, “Award Silver Platen”.Si erdhi ky vlerësim tek ju?

Zonja Bovari, është një vepër që fillimisht u shfaq në teatër dhe shumë shpejt u arrrit të shfaqej si film. Unë arrita ta realizoj bindshëm këtë rol si në skenë ashtu dhe në film.Në këtë film luajta rolin e Lucia di Lammermoor, duke kënduar me kompleksin e orkestrës lLa Monel në Bruksel, duke u shfaqur njëkohësisht në Tv. Belge.Suksesi i arritur bëri që ky film,jo vetëm të merrte pjesë në festivale të ndryshme dhe të shfaqej njëherësh në kinematë dhe televizionet Belge.Isha tepër e lumtur edhe pse gjithëcka u arrit të realizohej mrekullisht brënda disa ditëve.Ishte diçka e vështirë por shumë e bukur, edhe pse mua më pëlqejnë sfidat.Ndjehem tepër e lumtur dhe mirënjohëse pasi marrjen e këtij çmimi nuk e prisja.Tashmë ky film pritet të shfaqet nëpër botë kryesisht në Madrid, Paris, Oslo, Romë, Amserdam, dhe Cikago.

Sërish luani në një tjetër film, në rolin Viola. Përtej të qënurit violiniste, soprano e famëshme, pretendoni që aktrimi është tjetër gjini që dashuroni?

Po.Filmi i dytë ku unë morra pjesë në audiencë, me titull “Aller Retour”. Padyshim u ndjeva mirë që do të interpretoja në këtë film përkrah dy aktorëve të njohur njeri Belg dhe tjetri portugez,i cili tregon për jetën e një emigranti.Por xhirimet nuk ecën sipas parashikimeve për shkak të covidi-it.Përkushtimi i dha frytet e veta.çka bëri që finalizimi i filmit të realizohej shumë shpejt, Tashmë ky film do të shfaqet në kinematë belge, nga mesi i muajit të ardhshëm (Mars).Kur kam qenë e vogël në shkollë ende më kujtohet roli im i parë në skenë .Interpretoja në dramën “Romeo e Zhulieta”ku unë luajta Zhuietën.Patjetër që vazhdimi i jetës time shumë vite me artin,do të thotë që tashmë e quaj veten aktore.ku gjithëcka nisi hereët me rolin e Zhulietës.Kjo gjë ka vazhduar gjatë njëzet viteve të mia në Belgjik. Kam aktruar goxha si muzikante dhe aktore.Ky binom është më se i natyrshëm ku sot mjaftë artistë kërkojnë të gërshetojnë muzikën me aktrimin.

Si është kur jetën ja përkushtoni trinomit violiniste, soprano dhe aktore?

Unë kam lindur me artin, madje binjake me artin.Ndërkoh vitet e fundit shumë kohë ja kam kushtuar kantos,dhe më pak violinës.Kurrësesi nuk e mohoj faktin qeë tashmë ndodhem midis trekëndëshit Kanto,violinë dhe piano.Më parë violinës i jam përkushtuar tërësisht për çdo ditë tetë orë.Kam patur sukses në koncerte në violinë dhe piano ndonëse kanto erdhi rastësisht, natyrshëm duke treguar kujdes zërin, disiplinënën dhe aktrimiin,për një komunikim dinjitoz drejt për drejtë me publikun.

Ju keni një djalë të bukur si ju. Cfarë ka marrë ai nga nektari i mamasë së tij artiste?

Faleminderit Fadil.po kam një djalë të bukur që quhet Ilia. Ai ka marrë emrin e gjyshit tim,babait të mamasë time. Sot Ilia pikturon, aktron, interpreton bukur dhe në violinë. Me kalimin e viteve ai u rrit. Gjithësesi edhe pse këto hobi ai nuk i harron,duket që po zgjedh të ardhmen e jetës së tij. Aktualisht ai studion në shkencat ekonomike.

Ku qëndron sekreti i bukurisë suaj ?

(Buzëqesh lehtë)Mendoj që sekreti i bukurisë time qëndron në sinqeritetin, zemërgjërësinë time, respekti ndaj njerëzve, fal dashuri dhe të ndihmoj tjetrin.Jam e tillë sepse dua përherë e më shumë,të jem e vërtetë në jetë.Ndaj gjithmonë më pëlqen vetvetja.

Kolegët tuaj shprehen në jo pak raste që jeni ekzotike.Ju pëlqen kur ju thonë kështu?

(Qesh) Vërtetë më pëlqen kur kolegët e mi, në mjaftë raste më thonë ekzotike.Duket sikur më ndan disi nga kjo zonë ku unë jetoj prej vitesh,nga Franca ,Gjermania, apo vëndet nordike. Por e di qëe kjo ana ime është ekzotike,është ballkanase. Ne jemi njerëz impulsiv, të ngrohtë,të zjarrtë. Tamam ballkan,vullkan.(buzëqesh).M kujton gjithmonë që unë jam ballkanase, që unë jam shqiptare.Ndaj më vjen mirë që kolegë e shokë nga vënde të tjera më thërrasin ekzotike.

Jetoni prej mëse njëzet vite në Belgjikë. Mendoni që ende ndjeheni e huaj, si emigrante?

Ndonëse e huaj nuk ndihem, por sigurisht e kupton që je e ardhur në Belgjik.Ndërkoh shoqëria është disi e vështirë për të krijuar.Por më tepër se gjithçka ndjej mungesën e familjes time, të motrave të mia.Do të doja ti kisha pranë në çdo eveniment apo ngjarje në jetën time.Gjithësesi duhet të pranoj që unë ende pas njëzet viteve këtu,vazhdoj ende të jetoj në Bruksel.Duhet të pranoj që Belgjika është shtëpia ime.

Në fund dhjetorin e vitit të kaluar, keni dhënë koncerte në teatrin e operas dhe baletit në Tiranë dhe teatrin “Migjeni” në Shkodër. Sa ju ka munguar publiku shqiptar në evente të tilla?

Koncertet e fund vitit të kaluar”galat”,shfaqur në teatrin e operas dhe baletit në Tiranë dhe në teatrin ‘Mgjeni” në Shkodër,së bashku me prof. pianiste ne operën e Berlinit ,Gjermani. e shoqes ,motrës time, Elda Laro, ishin një ndjesi e bukur për mua.pasi unë këndova para publikut të vendit tim, para njerëzve të mi.Mbresa të vecanta përjetova sepse ajo gjuhë e bukur shqipe, më dha shumë krenari në vecanti duartrokitjet e publikut që nuk i kam parë kurrë në asnjë vend tjetër të botës.Falenderoj drejtuesen e TKOB në Tiranë, Abigeila Voshtina që më krijoi mundësinë e këtij komunikimi magjik. Ishte një emocion një ëndërr e imja,të realizoja këto dy koncerte para publikut tim,sepse unë jam shqiptare. Jam tepër e lumtur si këngëtare që realizova këto koncerte, pasi më parë si instrumentiste në violinë, kam dhënë koncerte në teatër dhe televizion.Ishte vërtetë një mrekulli.

Jeni ndër artistët që keni interpretuar role nga kompozitorët botëror si Rosini, Moxart, Puçini, Bize, Verdi …Cili prej tyre është preferenca juaj?

Po kam interpretuar krijime të kompozitorëve të shquar botëror.si nga kompozitorë klasik ashtu dhe ata barik, konteporan apo romantik.Por ata që më pëlqejnë më shumë, të cilët unë i konsideroj perla, janë Verdi dhe Pucini. Janë këta që i përshtaten bukur zërit tim.Eshtë një përshtatje midis nesh në drejtim të stilit, historisë.Këto bëjnë që zëri im të përshtatet me karakterin, apo me atë cka unë kam dëshirë.

Menjëherë keni nisur përgatitjet e koncerteve të këtij viti, që do startojnë përgjatë muajve janar dhe Shkurt, në Spanjë, Belgjikë, Francë dhe Danimarkë. Mendoni që sërish suksesi do të jetë i padiskutueshëm?

Prej disa javësh kam filluar përgatitjet për projektin dhe realizimin e disa koncerteve në vënde të ndryshme.Kam bërë shumë përformanca gjatë këtyre dy muajve të parë të këtij viti.Padyshim më ofruan bashkëpunime të reja. Ndoshta shumë shpejt do të startojnë koncertet e para në këto vende. Të gjitha këto më bëjnë të ndihem e lumtur e sukseshme.

Ana, përgjatë udhëtimit të kësaj interviste, jo pak herë ju shfaqnit emocione, në vecanti kur flisnit për Fierin dhe fierakët, për artistët shqiptare, ….për shqipërinë. Cfarë janë ata për ju.?

Jam lindur e rritur në qytetin e Fierit nga dy prindër të mrekullueshëm babai nga Përmeti dhe mamaja nga Vlora.Kam marrë shumë prej tyre,jo vetëm pse më kanë rriitur dhe edukuar me vlera patriotike, por edhe në vlera historike të papaprë. Kryevepër. Ne shqiptarët kemi talent të vecantë shumë më ndryshe nga vënde të tjera. Këtë gjë dhe identiteti shqiptar më bën të ndihem krenare. Eshtë shqipëria ajo që më ka bërë ajo që unë jam sot, më ka dhënë gjithçka.Sigurisht kam emrin tim në çdo skenë të botës ku unë interpretoj. Padyshim kurrësesi nuk harroj rrugën ku unë nisa hapat e para të artit, miq e mikesha, kolegë e pedagogë në shkollën e artë të muzikës në qytetin e Ferit, ku do të pëmendja me respekt, mirënjohje Luciana, Marjana, Shazia,, Limani, Zhani, Anila, Anita, Eralda, Bledar Veliu. Faleminderit Fadil .Mirë u pafshim Shqipëri.

Faleminderit, suksese Ana !

INTERVISTOI : FADIL SHEHU.

Shkurt 2023

Punë me vlerë në prezentimin e kulturës, gjuhës dhe traditë shqiptare në mërgatë

March 4, 2023 by s p

Sokol Demaku/

Pas një pune të gjatë dhe frytëdhenëse anëtar të Qendres Kulturore Shqiptare Migjeni në Borås të Suedisë dorëzuan në shtyp në shtypshkronjën e shtëpisë botuese Lena Graphic në Prishtinë Antologjinë e XII me poezi të Festivalit të XII Ndërkombëtar të poezisë ”Sofra poetike Borås 2023” me titull ”Fjalë me krahë”- ”Ord med vingar”. 120 poet në 12 gjuhë një ndjenjë madheshtore për këtë shoqatë kulturore shqiptare. Ja edhe gjuhet e prezentuara:

-albanska, svenska, portugiska, engelska, kroatiska, bulgariska, tjeckiska, arabiska, bosniska, spanska, turkiska, italienska

-shqip, suedisht, portugisht, anglisht, kroatisht, bulgarisht, cekisht, arabisht, boshnjake, spanjolle, turke dhe italiane

Në këtë Antologji kanë dergua poezitë e tyre 120 poet në 12 gjuhë nga vende të ndryshme të botës. QKSH Migjeni që në shtator të vitit 2022 ka fillua me punë në këtë projekt madheshtor Ndërkombetar ku tani u kurorëzua me dorësimin në shtyp të Antologjisë së poezisë. Kjo është një punë e madhe e Redaksisë së Festivalit, ku për cdo vjet del me Antologji ku prezenton punën e poeteve pjesëmarres në këtë Festival Ndërkombetar që kjo shoqatë kulturore shqiptare me seli në qytetin e vogël suedez Borås e organizon këtu këtë Festival XII vite me radhë.

Antologjia do prezentohet në kuader të Festivalit i cili kåétë vit do mbahet nga 3 deri në 5 qershor 2023 në (3 dhe 4 qershnëor Borås dhe 5 qershor në Uddevalla të Suedisë)

Qednra Kulturore Shqiptare ka bërë të gjitha përgatijtet dhe është duke punua aktivisht në ketë drejtim që edhe këtë vit suksesi dhe rezulatet e këti Festivali këtë Qender ta ngren në piadestalin me të lart të prezentimit të kulturës, gjuhës dhe traditës shqiptare në mergatë.

Duhet përmendur se QKSH Migjeni ka mneshtetjen dhe ndihmen e organeve të Kulturës si në komunën Borås asjtu edhe nga ana e Organeve kulturore të Regjionit të Perendimit me seli në Göteborg, të cilët mbeshtesin dhe ndihmojnë aktivitet e kesaj Qendre kulturore shqiptare në mërgim.

Një falenderim i veqant per nje punë me vlerë te Rizah Sheqiri, Hamit Gurguri, Bahtir Latifi, Gladiola Busula, Anxhela Ziso dhe Sokol Demaku

Thonë ketu se kete vit edhe vet Festivali do kete karakter tjeter dhe do jetë edhe më i suksesshëm se vitebe më parë.

POEZI ME KULTURË, PËRMBAJTJE DHE EMOCION

March 4, 2023 by s p

Dr. Sc. MIGENA ARLLATI/

Parathënie e vëllimit poetik “E DIELA E FUNDIT” e poetit SHPEND A. GJOCAJ.

Një kolazh tepër i këndshëm dhe me peshë poetike është ardhja më e re e autorit Shpend Gjocaj, e përmbledhur nën titullin “E diela e fundit”. Pas një heshtjeje të gjatë plot 12-vjeçare përsa i përket botimeve, Gjocaj vjen me këtë vëllim me të cilin ai si poet na konfirmon se një krijues mund edhe të mos botojë për një kohë relativisht të gjatë, por asesi s’mundet të mos shkruajë, pasi krijimi për tëështë vetë shpirti. Lënda poetike e akumuluar, krijuar e poetizuar brenda një periudhe më shumë se një dekadëshe, e filtruar dhe klasifikuar në vite, tashmë është e gatshme të dalë nga “pronësia” e poetit dhe të bëhet “pronë” e lexuesit. Autori nëpërmjet pesë cikleve të poezive na përfshin në një galaktikë të vërtetë ndjenjash, të cilat shfaqen herë si copëza kujtimesh dhe herë si copëza ëndrrash. Në të dyja rastet, përjetimet dalinnë vargje me një sinqeritet të rrallë, sinqeritet i cili i ngarkohet verbit me peshë, pra fjalës që të mbet në mendje, fjalës që mbetet gjatë në ty e të detyron të merresh po aq gjatë me plotkuptimësinë e saj.“Unë e di çka është dashuria”, “Dielli i atdheut”, “Ati, biri, poezia”, “Shpirt i dehur”, “(Pa)vdekësia”, janë titujt e pesë cikleve ku autori çkodon artistikisht kodet mbi dashurinë, jetën, njeriun, vdekjen. Pavarësisht renditjes së tyre, pra pavarësisht renditjes së tematikave frymëzuese, që të pesë ciklet janë po aq të rëndësishëm si në përjetimin autorial, ashtu edhe në ndërtimin vargor, pasi autori ndjen, emocionohet dhe krijon një potencial maksimal si kur shkruan lirikë për dashurinë e zemrës, po ashtu edhe kur shkruan për mallin dhe shqetësimet ndaj atdheut, si kur shkrihet në një me familjen në përjetimet ndaj babait, ashtu edhe kur shkruan për poezinë si mundësia e artë për ta shfaqur shpirtin e tij në dimensionin më të thellë. Ndaj, do të thoja se të pesë ciklet, pavarësisht renditjes në libër, qëndrojnë paralelisht njëri-tjetrit në mënyrën se si autori iuështë përkushtuar. Ai gjen mënyrën si ta trajtojë me një rrebesh ndjenjash të bukurën, të mirën, delikaten, të dashurën; se si ta shfaqë me vërtetësi të pakrahasueshme dashurinë për atdheun të cilin nuk e do vetëm me fjalë; se si të shtrydhë retë bashkë me qiellin në dhembjen për largimin nga jeta të babait, dhembje kjo që zgjat pambarimisht; se si me plot gojën të shfaqë kredon e tij poetike, ani pse i duhet të pranojë se bashkë me të qenurit poet ai po ashtu është paksa i çmendur; dhe se si lutet me gjithë qenien që frymën e fundit ta lerë atje ku të parën ka marrë. Poezitë e këtij vëllimi i ngjasojnë një imazhi me konture të padukshme, të shtrirë gjatë, skajshmërisht gjatë në horizont.Dashuria mbetet boshti tematik i së tërës, harmonizimi i së cilës përvijohet ku më shumë e ku më pak në çdo nënndarje.Shpalosja e brendësisë personale / intime me vijat erealitetit jetësor, arrihet me mjetet e krijimit që për autorin janë frymëzim i vazhdueshëm.Që në ciklin e parë, “Unë e di çka është dashuria”, që në poezinë e parë me të njëjtin titull, Gjocaj na vë përballënjë kompleksiteti ndjesish duke na dhënë përshtypjen se poezia e tij ka shqisa, kurse vargu tinguj e zë. Ai e njeh dashurinë në çfarëdolloj forme të shfaqet, ndaj është në gjendje ta ndjejë atë edhe në lëvizjen e më së voglës qelizë. Poeti nuk ka nevojë për përgjigje pasi pyetjet retorike nuk vijnë aspak në funksionin pyetës. Ato më shumë konstatojnë dhe vulosin atë se çka është dashuria. Në kushtimet ndaj dashurisë, poeti i referohet më së shpeshti lules, duke e perceptuar atë si një qenie në të cilën shkrihen në simbiozë: bukuria, aroma, brishtësia, delikatesa, hijeshia, ndjeshmëria, ëndja për ta pasur… Ky perceptim i ndërthurur ka si bazë thjeshtësinë mbi të cilën mbivendosen të gjitha cilësitë e tjera. Me thjeshtësinë ndaj dashurisëe bën edhe më madhështore figurën e të dashurës, gjë e cila na konfirmon se ndjesia e tij për të dashurën dhe të bukurën në poezi janë paksa lasgushiane. Autori të mahnit me sinqeritetin e skajshëm: “Për ty, dashuria ime e çmendur / çmenduria ime e dashur…”Antitezat e shpeshta na japin të kuptojmë se pavarësisht ndërrimit të gjendjeve, poeti mbetet njëkohësisht rob dhe mbret brenda së njëjtës dashuri: “Paradite… Jeni vet jeta, toka, dielli / më shumë se vet parajsën bëni… Pasdite… Helm e vrerë villni e yshteni / drejt meje suleni të më vrisni…”(Ti dhe dashuria). Kështu, lirika e tij arrin shkallën më të lartë kur subjektin në të cilin përqendrohet emocioni e vesh me ndjesi përtej njerëzore: “E njoh një engjëll si femër / mendova, një femër si engjëll!…”, dhe sërish e bën atë tokësore dhe të shkrirë me veten për të treguar mishërimin në frymim e lëvizje: “…si pelerinë më është bërë / e mbaj veshur kudo” (E njoh një engjëll). Si një shpend i lirë shtegtar, imagjinata lëviz nga ëndrra në ëndërr(Imagjinata ime) ndërsa shpirti i dridhet në ndjeshmëri absolute: “Fute shpirtin tim në vazo si lule / ujite sa herë që Ti ke nevojë për ujë…”(Fute në vazo).Efekti i harmonisë së plotëlë mbresë të jashtëzakonshme.Ka poezi tepër të bukura ky cikël. Ndoshta kjo arsyetohet më faktin se autori ka shpirt të bukur i cili din jo vetëm tëdashurojë por edhe ta respektojënë kulminacion dashurinë. Duke ditur se thjeshtësia është gjysma e bukurisë dhe se bukuria ideale ekziston vetëm në art, poeti sërish befason me efektin thjeshtësi – madhështi: “…Më kujtohet si sot / asgjë s’të bleva atë ditë / veç të mora…/ Mendova, dashuria është mjaft!”(Dasmën do e bëjmë). Dhe tashmë që harta e lumturisë familjare është kompletuar me fëmijët, ata janë: “…kënga e pambarim / melodia më e bukur e jetuar në jetën tonë” (Dimali). Marrëzia poetike, realja dhe irealja, jo rrallë herë bëjnë vend nëndijimet e tij. Ngjyrat, aromat, lëvizjet bëhen një, duke na mahnitur me lojën poetike që apriori luhet në mendjen e poetit (S’i ndihmova dot). Me sa shohim, shpirti i poetit nuk ka skuta, është i qartë, transparent dhe si i tillë, pakuptueshëm, bëhet joshës në qasjen konceptuale ndaj shijimit të dashurisë. Në ciklin e dytë poetik, “Dielli i atdheut”, vargjet tjetërsohen në përsiatje malli e mungese ndaj vendlindjes, vendit të rrënjëve, tokës për të cilën poeti që në rini ishte i gatshëm të jepte jetën.Malli, kjo përmendore e padukshme, ngarkohet me jehonën e psherëtimave të largësisë dhe pamundësisë që nga kontineti i largët, ku autori jeton e punon.Poeti Gjocaj shfaqet tërësisht i lidhur me përditësimet në atdhe, pavarësisht faktit se vetja e tij, fizikisht, është vërtitur përtej oqeanit.Bien qartë në sy notat diku të përmalluara e diku të shqetësuara të cilat me sinqeritetin e pakursyer krijojnë një binom shprehës për tërë format e jetës përqark atdheut.Maturia dhe ndershmëria personalekëtu kthehen në cilësi tëparë. Ai vulos qartazi misioninpersonal e poetik në sentencën titull: “Atdheu s’duhet vetëm me fjalë” dhe përmes poezisë urdhëron: “Nëse atdheu dridhet / bëhu diell i tij / ndriço, ngroh dhe prapë ndriço e ngroh / Diell mbi atdhe qëndro”. Dhembshuria, gatishmëria, dëshira për kthim, ndjesia se me gjithçka që ka i takon tokës mëmë, ndërtojnë një vullkan të tërë ndjenjash, nga i cili shpërthejnë vargjet që nuk janë tjetër veçse llava e shpërndarë në secilin krijim.Sinqeriteti dhe pesha e fjalës shfaqen sërish në nivelin më të thellë. Ato diktojnë efektin e magnetizmit: “Të egër ma kanë bërë atdheun / të mirin, të dashurin, të bukurin atdhe!…”(A të vret atdheu).Kjo poezi me të vërtetë mund të konsiderohet një ode për fisnikërinë pasi poeti, për asnjë arsye nuk lëkundet nga pozicioni i tij në shërbim të atdheut, pavarësisht çdo rrethane.Tashmë, kur vitet në jetën e tij kanë filluar të pëshpërisin me shenja të mesmoshës, kur vitet lëvizin e rriten, poeti kupton se atje në atdhe është vendi i përhershëm për të marrë ajër.Ky mendim e mban të kthjellët ndaj i shtrydh të gjitha mundësitë për të treguarse edhe vdekja don që ta marrë atje, në atdhe (Do të kthehem). I tretur larg, dhembja e tij është shumëfish më e madhe. Largësia mban peshën e mallit, zbrazëtinë e mungesës, amanetin ndaj vetvetes për t’u rikthyer gjallë a vdekur, e plot e plot ndijime që plotësojnë idenë se përpara majave të maleve të vendlindjes të gjitha të tjerat janë grimca e pluhur. Me trup në Amerikë e me mendje në Kosovë, endet pambarimisht mes dy gjendjesh, i detyruar t’i bartë njëherësh në qenien e tij. Është dielli i atdheut ai që sërish ia ngroh zemrën: “Pata mendu një copë diell bre / me e marrë k’si rendi / se shpirti akull më është bërë…” (Gjërat në gjysmë më mbetën).Ndarjet mbajnë mes tyre dhimbje apokaliptike ndaj secila ikje, secili largim anatemon aeroportet: “Sa herë e shoh si varr më duket / …kjo godinë gjigande / ngritur mbi themelet e lotëve të paskaj” (Si nuk çmendet aeroporti). Metaforat e fuqishme shpesh herë pllakosin vargje të tëra, duke i shndërruar poezitë në krijime nga të cilat lexuesi merr fuqi poetike e prozaike bashkë: “…këngët vdesin njëra pas tjetrës / e dielli i huaj as këmbët nuk t’i ngroh”, ose “…rrini aty ku edhe gurët ju njohin” (Mos bëni si unë). Jo rrallë herë këtu shfaqen vargje idealiste të shtjella në bashëkohësi.Disa njerëz vijnë në jetë si bekim e disa të tjerë vijnësi mësim. Përveç ndjenjës kulmore për atdheun, Shpend Gjocaj na sjell edhe poezi në të cilat vërejmëmënyrën si iu qaset problemeve, poezi që dallojnë për sensin kritikdhe për stilin konciz. Ai, si djalosh fare i ri, ka marrë pjesë aktivisht në luftë për mbrojtjen e Kosovës ndaj me plot të drejtë i dhemb çdo ind i brendësisë shpirtërore kur vëren se shumëçka nuk është siç duhet të ishte. Këtu, identiteti i tij del fuqishëm i shumëfishuar si ushtar i UÇK-së, atdhetar, shtetas i ndërgjegjshëm dhe poet. Me guximin për të thënë të vërtetën edhe nëse ajo dhemb, autori na sjelldisa poezi që nxjerrin në pah faktin se ai s’i thotë të zezës e bardhë. Qëndrimi poetik këtu kthehet në mision mbrojtës ndaj atdheut, tashmëjo me pushkë si në fundvitet ’90-të por me pendë dhe vërtetësi (S’mërzitem unë, Pse e vratë lavdinë komandantë, Ç’qen do të kishim, Oligarkët, Bëhu e imja sonte etj). Cikli i tretë: “Ati, biri, poezia” përmban krijime tepër të ndjera për babain, i larguar tani së voni nga jeta.Titulli merr shkas nga ndërtimi i triremës: Ati-Biri-Shpirti, por këtu shpirti është poezia, pasi poezia është vërtetë shpirti për poetin. Babai tashmë i shkuar nga kjo jetë bëhet epiqendër për tëbirin të cilit i dhemb vdekja e prindit, vdekje të cilën e shndërron në krenari për vete e familjen, dhe si të mos i mjaftonte kjo, e ngre në art duke e transformuar në frymëzim të ndjeshëm poetik.Shtjellimi logjik të dërgon në njohjen e jetës dhe filozofisë së saj.Vdekja si nocion jetësor është i pranueshëm për poetin, ai është në gjendje të përballet dhe ta pranojë atë, por para prindit, djali poet tregohet i dobët. Zemra i çahet, fjalët i ngushtohen në fyt, dhe rrjedhimisht vargu dhemb. Pikërisht nga ky frymëzim merr titullin edhe i gjithë vëllimi. “E diela e fundit” nuk është gjë tjetër veçse e diela e fundit kur e tërë familja, vajza e djem, nipa e mbesa, me në krye babain, ishin të gjithë së bashku në një tavolinë të madhe: “…Ty, zemra e syri plot t’u mbushën, e kam parë / thua se e bëmë drekën lamtumirëse / veçse nuk ditëm të t’thonim: / “Na e bëj hallall…!” Pastërtia e rrëfimit tashmëna rishfaqet në një tjetër dimension dhe sikur don të na kujtojë se sado të rritur, para prindit sërish ndjehemi fëmijë. Kjo poezi, me fjalor të thjeshtë por me fuqi të madhe shprehëse, me figuracion të ndërthurur poetik, vjen lehtësisht e transmetueshme si pasojë e natyrshmërisë me të cilën na rrëfen ditën, dasmën, vdekjen, urdhërin e Zotit, aktin e mbulimit me flamur… Pakuptueshëm, në vargje bëhet kalimi i gjendjeve nga djali te poeti dhe anasjelltas. I pari thotë: “Veçse nuk ditëm të t’thonim: / “Na e bëj hallall…!”. I dyti thotë: “Sa ëndrrat i patëm / e sa shpejt ëndërr u bëre…”.Paralelizmi dasëm-vdekje ngre në piedestal këngën e dhembjes.Qoftë si frymëzim letrar, qoftë si formë shkrimi,këtu tragjikja dhe e madhërishmja sendërtojnë ndjeshmëri të së bukurës, sado që bëhet fjalë për mort: “kortezhi yt i ngjante kolonës së dasmorëve…”,“sa e bardhë ishte ajo vdekje…” (Qielli i shtrydhte retë atë ditë). Shpirti i poetit arrin përmasën e plotë në ciklin e katërt: “Shpirt i dehur”. Autori Shpend Gjocaj qënë moshë të re është dalluar për aftësi, inteligjencë dhe dell poetik, si një krijues me potenciale tepër premtuese, dhe ja, vitet vetëm sa vërtetuan jo thjesht praninë por edhe nivelin e prurjeve të tij në artin letrar. Por nuk është i lehtë çmimi të jesh poet, megjithatë as nuk mund të heqësh dorë aq lehtë.Mes tyre edhe ai, si të gjithë poetët, jetojnë, ecin, flasin, flejnë, zgjohen, luajnë, përplasen… “Por s’heqin që s’heqin dorë poetët / veten e tyre të fundit e duan / janë pak të çmendur poetët…”(Poetët janë pak të çmendur).Kjo poezi nuk është thjesh poezi. Në të vërtetë në këto vargje del haptazi se Shpendi është i pushtuar nga poezia, aq sa ajo jo rrallë herë bëhet torturuese për qetësinë e tij. Por, po të citonim Sh. Bodler, do të thonim se është një dhimbje e bukur,:“pak të çmendur janë poetët, të çmendur…/ Ata, edhe kur dheu dhé i bën / të dashuruar mbesin!”Transparenca e meditimit arrin nivele aq të qarta saqë kuptojmë se kemi të bëjmë me një pastërti të kulluar poetike: “Të jesh poet dhe larg / dera e lotëve dhe e mallit rrallëherë mbyllet!”(Poet dhe larg).Dhe megjithatë, modestia e tij nuk njeh limit, sidomos në çastin kur si njerëzisht ashtu edhe poetikisht, përulet para Lasgushit (kryepoeti) dhe Agim Ramadanit (kryeluftëtari poet). Poezia dhe lufta për çlirim vetkuptueshëm na shfaqen si dy misione në të cilat poeti Gjocaj është përfshirë, duke përmbushur “detyrimin” kombëtar dhe atë artistik. I ulur këmbëkryq në faltoren e modestisë, ai thjesht shfaq respektin maksimal ndaj dy emrave, kupto: dy lavdive të artit dhe të luftës, për të cilët është në gjendje të përulet rrafsh në tokë. (Edhe krenarisë ia tregoj shkallët). Ky kapitull është përplot poezi të bukura, mes të cilave renditen jo vargje por krijime të tëra mjeshtërore, sikurse edhe poezia me titull sentencën qëllimore dëshirore: “Pa u bërë poet i mirë s’kam me e lënë!”.Edhe cikli i pestë, “(Pa)Vdekësia”, pavarësisht se i fundit, ruan të njëjtin nivel frymëzimi dhe krijimi sikurse i gjithë vëllimi. Nocioni i të qenurit apo i të mosqenurit bëhet aq shpesh i pranishëm saqë pavetëdijshëm autori na jep të kuptojmë se sa shumë përkujdeset për kohën kur të mos jetë më. Sado që një përqasje e tillë mund të tingëllojë filozofike, Gjocaj e sjell aq njerëzore dhe të prekshme, sa që shpesh të krijon përshtypjen se bëhet fjalë për një diskurs të vërtetë dhe jo imagjinar. Përderisa jeta e tij ishte ngushtësisht e lidhur me atdheun, edhe vdekja po ashtu do të jetë e lidhur me të: “Jeta është si atdheu / egërsohet sa herë që ne e egërsojmë” (Nëse do vdisja sot), “Frymën time të fundit / ta lë ku të parën marrë e kam!” (Ky vend). Sado që poeti është i ri në moshë, ai shpreh shqetësim për vendvarrin pasi është i vetëdijshëm sa shumë ka bërë për këtë tokë. Kjo domosdoshmëri vjen në sajë të faktit se qenia e tij ishte e gatshme në çdo çast të jepte edhe gjakun e fundit për atdhe: “…Një vend për varr / Kosharja ma mban!” (Një vend për një varr). Në këto poezi, autori ka betonuar pazgjidhshmërisht lidhjen luftëtar-tokë, për të vërtetuar sërish se si dikur në luftë, edhe tani në paqe, për të e jep jetën dhe vetëm asaj i përket. Po në këtë cikël ka poezi të tipit meditativ: “Kur të mbes thjesht një kujtim / a thua çfarë shije do të kenë kujtimet tona…” (Kur të mbes vetëm kujtim), ose poezi me monologë dhe dialogje imagjinare: “…E pastaj qajmë bashkë / ta përkëdhelim varrin tashmë të gjelbruar / si fytyrën tënde dikur”(Nëse vdes unë). Megjithatë, poeti e di se nuk është në moshën për të shkuar nga kjo jetë dhe se ende ka shumë për të bërë, ndaj thotë: “Nëse vdekja sot do çmendej / dhe do nisej drejt meje / s’do ta pranoja / derën asesi s’do t’ia hapja” (Nëse vdekja do çmendej sot). Po ashtu, në disa krijime autori ka gjetur mënyrën të trajtojë kohën e mbylljes nga pandemia Covid 19 e cila aktualisht ende po vazhdon.Të mbyllësh poetin, të izolosh qenien e tij, t’iakufizosh lëvizjet është vdekje për së gjalli. I sprovuar rishtazi nga kjo mënyrë jetese, ai definon: “…Karantina, kjo dhunuese e pashpirt e duarve t’mia t’lidhura”. Teksa ia numëron vetes brenda mureveditën e radhës në karantinë, shpirti i gjëmon: “Gjëma e kësaj nate i dridhi tokë e qiell” (Gjëma e kësaj nate). Fakti se është në gjendje të poetizojë edhe në këto kushte tregon se mendimin, ndjenjën dhe fjalën nuk ka “prangë” që mund t’ia ndalë.Thënë në tërësi, vëllimi me poezi “E diela e fundit” na bind se për poetin Shpend Gjocaj poezia nuk është ekzibicion por qëllim, nuk ështëshprehje e rastësisë por rezultat i punës së tij krijuese në vite. Gjuha e qartë, figuracioni shoqërues dhe fjala me peshë bëjnë që vëllimi të lexohet dhe përjetohet me emocione dhe ndjesi të larta.Aspak befasi ky nivel poetik për një autor që i nënshtrohet vetëm muzës së tij, duke ekspozuar para nesh një individualitet të rrallë. Me këtë ligjërim letrar, Gjocaj ka arritur kulminacionin artistik duke na sjellë poezi me kulturë, përmbajtje dhe emocion. Origjinaliteti krijues, larg kalkeve të imponuara, i japin vëllimit dhe emrit të tij si autor, një vëmendje të posaçme, që kritika letrare duhet ta trajtojë dhe vlerësojë në thelb.

GAZETA AMERIKANE (1929) / PSE I DUHEJ NJË MBRET SHQIPËRISË? PËRGJIGJJA E MINISTRIT TË JASHTËM RAUF FICO (INTERVISTA EKSKLUZIVE NË TIRANË)

March 4, 2023 by s p

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 4 Mars 2023

“The Christian Science Monitor” ka botuar, të hënën e 8 korrikut 1929, në faqen n°6, intervistën ekskluzive me ministrin e Jashtëm të Shqipërisë, z. Rauf Fico, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Mbreti duhej, Zogu pëlqehej, shpjegon Fico

Monarkia e re ishte zgjedhje popullore e fiseve shqiptare, thotë burrështetasi

Speciale nga The Christian Science Monitor

Burimi : The Christian Science Monitor, e hënë, 8 korrik 1929, f.6

Tiranë, Shqipëri — “Dhe pse e bëmë Ahmet Zogun Mbret?” u shpreh Rauf Fico, ministri i ri gjenial i Jashtëm i Shqipërisë, teksa mirëpriti korrespondentin e The Christian Science Monitor në zyrën e tij modeste këtu.

“Epo, njerëzit e pëlqejnë atë dhe i besojnë atij dhe donin që ai të bëhej mbret. Duhet të keni parasysh zakonet shoqërore dhe mentalitetin e shqiptarëve. Për shekuj me radhë ata ishin nën sundimin e Sulltanit. Atëherë mbi ta ka pasur dhe ka mbretër. Burrat e mëdhenj në historinë e tyre kanë qenë mbretër ose me fuqi mbretërish.

Shqiptarët tani janë të organizuar në fise ose grupe me prijës të fortë. Ky është lloji i autoritetit me të cilin është mësuar shqiptari në punën e tij, në jetën e tij shoqërore dhe në politikë. Pra, çfarë ishte më e natyrshme apo më e drejtë sesa të kishim një prijës ose mbret suprem mbi krerët e tjerë?

Dhe populli është i vetëdijshëm se Zogu (ose, që nga ardhja e tij, Zogu), ka bërë shumë për Shqipërinë. Tani kemi rend dhe siguri. Nuk ka më revolucione, jo më bastisje përtej kufirit, nuk ka më rrezik nga jashtë apo nga brenda. Ne kemi paratë tona, bankat, ushtrinë, shkollat — shtetin tonë. Për këtë, në një masë të madhe është përgjegjës Ahmet Zogu. Kështu populli e bëri mbret për ta bërë të përhershme këtë gjendje. Nuk është absolutizëm, por mënyra në të cilën njerëzit mund të organizohen më së miri. Kushtetuta jonë është shumë e ngjashme me atë të të gjitha monarkive të tjera.”

“Ne jemi shumë ambiciozë”

“Oh, Italia dhe ndikimi italian!” bërtiti ministri, në përgjigje të një pyetjeje tjetër, duke folur me një zë që kishte një notë proteste.

“Po imperializmi italian? Po imperializmi shqiptar? Ju mund të jeni të sigurt, — tha ai prerazi, — se ka një imperializëm shqiptar. Është si imperializmi zviceran. Ne jemi shumë ambiciozë. Ne duam të ecim përpara (të përparojmë) dhe të bëhemi Zvicra e Ballkanit. Ne duam rrugë, shkolla, industri, fusha prodhuese dhe pyje në malet tona. Dhe ne po punojmë për këtë me gjithë fuqinë tonë.”

Më pas ai u ngrit dhe e çoi korrespondentin në dritare, duke i treguar : “Atje, shikoni Tiranën e vjetër dhe Tiranën e re! Shtëpi të vjetra me baltë, rrugë të shtrembërta, mungesë uji, dhoma të errëta, pa shkolla. Dhe aty përshkon pikërisht Tirana e re : rrugë të gjata, të drejta, të asfaltuara, shtëpi të ajrosura të ndërtuara mirë, të shëndetshme, shkolla, parqe, jetimore, qendra sociale, bibliotekë, ujë, drita elektrike, teatro. Ne të gjithë po përpiqemi ta rindërtojmë vendin tonë.”

Jo vegla të Italisë

Më pas, duke u ulur, ai vazhdoi në një mënyrë të animuar : “Thonë se jemi vegla të Italisë, sepse Italia po na ndihmon dhe sepse ne jemi mirënjohës për ndihmën e saj. A jemi të dominuar nga amerikanët sepse kemi shumë shkolla amerikane këtu? Pse jo! Ne jemi një shtet i ri. Ne jemi prapa juve të tjerëve dhe duam të kapim hapat (të përparojmë). Nuk kemi pasur një shans më parë dhe duam të shfrytëzojmë sa më shumë shansin që kemi tani. Dhe ne dëshirojmë që ju të gjithë të na ndihmoni. Ne nuk jemi në shërbim të askujt. Por ne dëshirojmë që ju të jeni në shërbimin tonë dhe ne do t’ju jemi mirënjohës të gjithëve.”

Zyra e zotit Fico ndodhet në një shtëpi të vogël e të re private, në një nga rrugët e reja të Tiranës. Qeraja e saj paguhet nga shteti, sepse deri tani Shqipëria ka mundur të ndërtojë vetem pak pallate publike. Përveç zyrës së ministrit ka një sallon të vogël pritjeje dhe katër ose pesë zyra të tjera për drejtuesit e departamenteve të ndryshme, të gjitha të hapura në një korridor qendror. Ministria e Jashtme e Shqipërisë korrespondon me ministritë e tjera në Tiranë dhe të jep përshtypjen se shteti shqiptar nuk po shpenzon fonde të panevojshme vetëm për show; duket se është duke u përpjekur të ekonomizojë.