Archives for May 2023

Daughter of the Eagle

May 13, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Idilike, një grimcë e vërtetë humori me vend – por gjithmonë e zgjuar dhe informuese – kjo është historia e Nexhmie Zaimit dhe e fëmijërisë së saj në dheun e Shqiponjave. Me këto fjalë e priti shtypi amerikan. Më 1937, kur Daughter of the Eagle u botua në New York, mori vlerësime si libri i parë i shkruar ndonjëherë në anglisht nga një shqitare e re, Ajo ishte 20 vjeç. Nexhmie Zaimi paraqet me stil të çuditshëm dhe sharm konfliktin dramatik midis zakoneve të lashta dhe piktoreske të vendit dhe miqve modernë. Ajo fillon me kujtimet më të hershme, fëmijë tre a katër vjeç, në tokën e mbushur me lule, mes shkëmbinjve të zymtë, me det që thyhet rrëzë shpateve malore; mbuluar me hardhi, fiq e ullinj.

Zaimi vazhdon historinë e saj përmes një fëmijërie emocionuese, të gëzuar, me verën e ëmbël, dhe mbrëmjet, kur fyelli i bariut, “melodi trishtimi”, jehonte nga kodrat. Por më e çuditshme dhe e tmerrshme bëhej natyra kur vinin erërat e tërbuara nga Adriatiku për të “hedhur njerëzit në rrugë si leckë, për të copëtuar ullinjtë dhe për të shkulur pemët me rrënjë dhe qindra fole zogjsh”.

Vitet e vajzërisë paraqesin një tablo të dorës së parë me interes dhe vlera historike të një toke që sapo i është dhënë pavarësia dhe liria pas shumë shekuj shtypjeje. Sfidimi i autores ndaj traditës shekullore për gratë, refuzimi i saj për t’u “mbuluar” në një vello, vendosmëria e palëkundur për të marrë një arsim të lartë – poshtërimet për familjen e saj – të gjitha bëjnë një histori tronditëse që lexuesit do t’i rrijë në mendje për shumë kohë. Siç e mbyll librin mes konliktit të brezave: “Ishim në zbritje, hap pas hapi, duke lënë pas Libohovën. A mundet babai pranë një dritareje, të shikojë vajzën duke ikur. Apo nuk mund ta shqetësonte lutjen e tij të shenjtë?”

Nexhmie Zaimi, ishte vajza shqiptare që erdhi e vetme në SHBA, u shkollua dhe vazhdoi për t’u bërë gazetare e CNN-it. Kur erdhi ishte 18 vjeç. Emri Nexhmije do të thotë “Morning Starr”, shkruante gazeta. Vdiq më 2003.

Photo: https://www.barnebys.com/…/daughter-of-the-eagle-the…

Njëqind vjet nga fillimet e arkeologjisë franceze në Shqipëri

May 13, 2023 by s p

Luan Rama/

Një takim mjaft interesant u zhvillua mbrëmë në Maison d’Albanie mbi historinë e pikëtakimeve franko-shqiptare në fushën e arkeologjisë, e cila filloi 100 vjet më parë si një nga aventurat më të bukura në këtë fushë, kur për herë të parë për këtë qëllim erdhën në Shqipëri senatori francez Justin Godard dhe arkeologu Leon Rey. Ata vinin të nënshkruanin Protokollin e Bashkëpunimit Francë-Shqipëri për kërkimet arkeologjike. Pas kthimit në Paris, Rey u rikthye shpejt në Shqipëri për fillimin e misionit të tij, dhe fillimisht në Durrës. Por ishte Apollonia që e pasiononte më shumë, për të cilën flisnin shumë autorë antikë dhe ku dikur kishte studjuar në akademinë ushtarake të qytetit nipi i Cezarit, Octavi, i cili do të bëhej dhe perandori i parë i Romës antike. Por shpejt Rey u zhgënjye pasi Apollonia ishte mbuluar nga barishtet dhe ferrat shekullorë. Do të ishte zhdukja e një dhelpre, që e çoi drejt një vrime ku shpejt do te zbulonte objekte të rëndësishme të qytezës antike. Pak më vonë, shumë monumente do të dilnin në dritë në këtë qytet hijerëndë siç e përcaktonte dhe Ciceroni « Magna urbs e gravis ».

Për jetën e Léon Rey foli gjatë biri i tij Jean-Gabriel Rey. Po kështu mbajtën fjalën dhe të ftuarit e tjerë si François Quantin, profesor dhe drejtor tashmë i Ecoles Pratiques des Hautes Etudes pranë Sorbonne-s si dhe arkitekti Philippe Lenhardt, të cilët folën për eksperiencën e tyre gjatë këtyre 30 vjetëve të fundit në Apolloni e gjetkë në Shqipëri, fillimthi nën drejtimin e profesorit të njohur Pierre Cabanes.

Një surprizë e bukur ishte prania e ish ambasadores së Francës, Christiana VASAK e cila kujtoi me shumë dashuri përkushtimin e veçantë të Francës për këtë qytezë të rëndësishme arkeologjike, e cila jo vonë do të na zbulojë të fshehta të tjera të historisë së saj.

Edward Lear në territoret e Shqipërisë së sotme

May 13, 2023 by s p

Dr. Dorian Koçi/

Njohja dhe rizbulimi i Ballkanit në shekullin XIX dhe fillimet e shekullit XX në Evropë është një proces i cili nuk u zhvillua vetëm si një rizbulim gjeografik por dhe si një zbulim kulturor. Ky konstatim është akoma dhe mëse i vërtetë sidomos kur flasim për territoret shqiptare në Ballkan pasi në kuadër të Grand Tour-it destinacioni i zakonshëm ishte Greqia që krijonte një tërheqje të veçantë me kulturën e lashtë antike dhe pak a shumë këto territore ishin rrahur dhe më parë nga udhëtarë evropianë qoftë si diplomatë apo dhe si turistë kulturorë. Për publikun e atëhershëm britanik, ashtu siç shkruante studiuesi Edward Gibon në veprën e vet “Dobësimi dhe rënia e Perandorisë Romake”(1807), “Shqipëria ishte po aq e panjohur sa dhe brendësitë e Amerikës” . Mirëpo zbulimi kulturor nuk shërbeu vetëm si kënaqësi estetike e zbulimit të një kulture të re etnografike por në një farë mënyre me shkrimet ku u pasqyrua ky kontakt me këtë kulturë u bë përgjegjës dhe për njohjen dhe perceptimin e Ballkanit dhe popullsive të tij në Evropë. Një sërë ndryshimesh fondamentale në vetvete në Evropë, si Revolucioni Francez, fenomeni i udhëtimit, Romanticizmi, Ekzotizmi, Orientalizmi e Filohelenizmi e shoqëruan këtë njohje duke lënë pak a shumë gjurmët e tyre në këtë rinjohje dhe ritakim të Ballkanit me Evropën pas ndarjes së pariparueshme në dy kampe armiqësore që kish pësuar bota e Mesdheut pas daljes dhe protoganizmit të Islamit në këtë rajon. Ndërmjet burimeve më interesante dhe relativisht të pakta për studimin e historisë sociale të popujve të Gadishullit Ballkanik janë një varg veprash të udhëtarëve britanikë të cilët udhëtuan në rajon në kërkim të kënaqësisë apo kuriozitetit dhe dëshirës për të mësuar më shumë për rajonin ose për t’i shërbyer vendit të tyre si diplomatë.

Territoret shqiptare si pjesë e Ballkanit zgjojnë interesin e udhëtarëve të huaj kryesisht në fillim si territore fqinje me ato greke vende ku kishte lindur kultura e lashtë që i kish magjepsur. I pari që e ndërmerr këtë rrugë i nisur thjesht për arsye diplomatike është oficeri anglez i zbulimit William Martin Leake më 1805 dhe pas tij është udhëtimi i njohur i Lord Byron dhe Hobhouse në 1809. Sidomos ky udhëtim i dy aristokratëve të rinj anglezë hapi siparin e një sërë udhëtimesh të tjera nga mjekë, pastorë protestantë, ushtarakë etj., shtresa të popullsisë, të cilët shkruan një sërë veprash dhe shënimesh udhëtimi që bënë të mundur krijimin e një situate orientaliste dhe ekzotizmi në imagjinatën angleze. Mirëpo udhëtimeve të Leake në Shqipëri dhe Greqi dhe të Lord Byron dhe Hobhouse, përpos përshkrimeve shumë të sakta gjeografike, historike dhe kulturore apo dhe përshkrimeve poetike do t’u mungonte paraqitja grafike dhe panoramike origjinale e viseve që ata vizituan. Vetë Leake mesa duket nuk ka patur talent për të pikturuar pasi kur ai skicon një hartë topografike të brigjeve shqiptare dhe ia dërgon Shtabit Britanik të Luftës, kërkon ndjesë “për ndonjë gabim apo pasaktësi, pasi siç e dini unë nuk jam një skicograf i mirëfilltë por rrethanat më kanë detyruar ta bëj punën e tij” . Gjithsesi kur u botuan veprat e tij dhe shënimet udhëtimit të Hobhouse dhe vepra poetike e Bajronit, ato u shoqëruan me skica dhe panorama që i korrespondonin më shumë imagjinatës sesa realitetit.

Edward Lear-i në territoret e Shqipërisë së sotme.

Mes piktorëve të tjerë që ilustruan veprat voluminoze të Leake ishte dhe Edward Lear (1812-1888), peisazhist, piktor dhe poet i periudhës Viktoriane në Britani . Pavarësisht sepse është i përmendur më shumë sot për “vargjet e tij origjinale e pa kuptim për fëmijët në letërsinë angleze” , Lear në fushën e studimeve ballkanike përmendet për ditarin e vet “Journal of a Landscape Painter in Albania” i botuar për herë parë më 1851. Ditari është pasqyrim i mbresave dhe shënimeve të udhëtimit që Lear ndërmori në Shqipëri më 24 shtator – 4 nëntor 1848. Janë të shumtë udhëtarët dhe piktorët të nxitur dhe të joshur nga ekzotizmi i veprave të Byron dhe veprës së Hobhauzit, “A journey through Albania and other European provinces of Turkish Empire”, që vizituan dhe skicuan Epirin dhe Greqinë por asnjëri prej tyre nuk vizitoi veriun e Shqipërisë dhe ish-kryeqendrën e rezistencës shqiptare në shekullin XV, Krujën. E veçanta e Lear-it nuk është vetëm fakti se ai hyri nga lindja e Ballkanit (porti i Selanikut) por se udhëtoi gjatë e thellë në drejtimin jug-veri. Vetë Lear ndihet krenar për udhëtimin e ndërmarrë pasi thekson në ditarin e vet se është i “vetmi anglez që jep të dhëna për disa vende si pjesa e maleve Akrokerane, Kruja e rrethinat e Ohrit” .

Një nga karakteristikat e udhëtarit britanik në gjysmën e shekullit XIX ishte se ai zakonisht e zgjidhte kauzën të cilën dëshironte të përkrahte përpara se të fillonte udhëtimin . Lear bënte pjesë në këtë kategori udhëtarësh, pasi duke qenë para së gjithash një peisazhist dhe ilustrues me një ambicie të madhe, ai vazhdimisht ishte në kërkim të piktoreskes dhe sublimes të inspiruar nga panoramat e Mesdheut . Për 10 vjet Lear kish jetuar në Itali duke krijuar pamje të mrekullueshme nga provincat gjithë diell të Italisë, ndërsa një njohje e rastësishme me presidentin e universitetit të Korfuzit Mr. Bouen e bën atë fillimisht të vizitojë ishullin dhe pastaj Athinën e Kostandinopojën. Pasi kthehet në Greqi planifikon të vizitojë Malin e Shenjtë por në Selanik e njoftojnë se rrugët për të shkuar aty janë mbyllur për shkak të kolerës kështu që vendos të udhëtojë në të vetmin drejtim rruge të hapur, nëpër Maqedoni dhe Shqipëri. Është pikërisht ky moment kur ai i shkruan së motrës së vet Anës “se më tepër jam i prirur ndaj një udhëtimi në Shqipëri e cila është përsosmërisht e qetë” . “E qetë” është një mbiemër që tërheq vëmendjen në këtë frazë. Gjatë gjithë udhëtimit të tij nëpër Shqipëri Lear do të përpiqet vazhdimisht që të gjejë sa më shumë kohë e qetësi për të përmbushur kauzën e vet dhe do të jetë indiferent ndaj zhvillimeve në rajon. Ai përmend, aty-këtu se në vend ka pasur një kryengritje nën prijësin Zuliki (Gjon Leka), çka i ka detyruar otomanët të ndërmarrin masa duke mos e lejuar më popullsinë e jugut të Shqipërisë të mbajnë armë, por është komplet indiferent të përshkruajë apo të japë detaje se cilat janë shkaqet e kësaj kryengritje. Si një profesionist skrupuloz që është, qëllimi i tij është thënë me fjalët e veta në një letër që i dërgon mikut të tij Fortiskju në 1848 që të “aftësohem për të përkryer pamjet e ndjenjat e panoramave që e di se janë brenda meje” .

Lear ia del mbanë vërtetë që të krijojë panorama të mrekullueshme madje njëra nga to “The mount Tomor” frymëzon dhe poetin e madh anglez Alfred Tennison që të shkruajë një poezi kushtuar Lear .

“The mount Tomor”

ILLYRIAN woodlands, echoing falls

Of water, sheets of summer glass,

The long divine Peneïan pass,

The vast Akrokeraunian walls,

Tomohrit, Athos, all things fair,

With such a pencil, such a pen,

You shadow forth to distant men,

I read and felt that I was there:

And trust me while I turn’d the page,

And track’d you still on classic ground,

I grew in gladness till I found

My spirits in the golden age.

For me the torrent ever pour’d

And glisten’d—here and there alone

The broad-limb’d Gods at random thrown

By fountain-urns;—and Naiads oar’d

A glimmering shoulder under gloom

Of cavern pillars; on the swell

The silver lily heaved and fell;

And many a slope was rich in bloom

From him that on the mountain lea

By dancing rivulets fed his flocks

To him who sat upon the rocks,

And fluted to the morning sea.

Reference

1) Poema drejtuar Eduart Lir-it nga Alfred Lord Tennyson, është marrë nga faqja “PoemHunter.com.

Mali i Tomorrit

Kumbojnë pyjet iliriane

Një xham ujëvare dritat shkund

Si vend hyjnor kjo grykë Peniane

Dhe Vetëtima- mur pa fund

Tomor e Athos, fron magjik

Vjen hije e argët gjer tek ne

Një laps e një penel i bije

E ndjej si t’isha vetë atje

Kur shoh peisazhet, jam pranë teje

Atje ku dheu klasik nganjëdhen;

Gëzimi rritet brenda meje

Dhe kohra të shpirtit gjen

Rrëkeja rrjedh e ndrit mes pllajës

Atje-këtu për mua flet;

Gjymtyrë hyjnish, zëri i Najadës

Një enë burimesh hedhur shpejt

Kolona shpellash gjysmëhijet

Mbi supe derdhen si mister;

Ndër ujra vjollca ulet, ngrihet,

Një shpat me lule jep e merr

Atje livadhi rrit kopetë,

Vallëzon përroi kristalor,

Ti, ulur mbi një shkëmb të sertë,

Me fyell zgjon detin mëngjezor.

Përktheu në shqip: Xhevair Spahiu

Por qoftë pikturat apo dhe ditari i mëvonshëm shërbejnë për të përcjellë një perceptim artistik dhe panomarik të Shqipërisë në publikun britanik. Shqipëria e asaj kohe madje në këto piktura dhe stili tërheqës i ditarit përcjellin një “peizazh idilik e vendas piktoresk (….) me të gjitha komfortet e aristokratëve” . Për më tepër duke qenë një personalitet i formuar me poezinë e romantikëve dhe veçanërisht atë të Lord Byron, tek ditari i Lear gjenden gjurmë të sublimes që është e “bukur, e egër dhe frikëndjellëse” . Sa e vështirë është të shkulesh – shkruan kur është në rrugën mes Elbasanit dhe Tiranës – nga ky peisazh i mrekullueshëm malor, nga këto cepe e vende të zgjedhura të një bote plot hire, nga pamje prej të cilave shpirti i piktorit nuk do të lodhej kurrë. Edhe sot e kësaj dite, ato pyjet valëzuese që dallgëzojnë derisa të ha syri; atë luginë përjetësisht të ndarë nga lumi gjarpërues; atë fushë të qetë me Tomorin në mes, si një ishull qiellor mes një deti pa kufi – të gjitha i kam të gjalla dhe ma ngatërrojnë të tashmen me vegime të së shkuarës . Pejsazhet e bukura e shoqërojnë edhe në Tiranë. Ai do të shkruajë në ditar: Lagjet në të dalë të Tiranës janë të mrekullueshme. Sapo del jashtë qytetit shijon skenat e mrekullueshme të qetësisë, mes rrapeve madhështorë dhe përrenjeve me ujë të kulluar sa më s’ka. Gjithë mbasditen e kalova duke vizatuar në rrugën e Elbasanit, nga ku pamja e qytetit është shumë e bukur .

Tablo të vendeve të ndryshme në Shqipërinë e sotme.

Mirëpo kjo formë e sublimes nuk shërben vetëm për pasqyruar peizazhet piktoreske të Shqipërisë por duke qenë një udhëtar që ra në kontakt me popullsinë shqiptare pasqyron në veprën e tij dhe në skicimet dhe tablotë një pjesë të rëndësishme të trashëgimisë sonë kulturore. Kontaktin më të shumtë ai e pati me “shtresën e lartë”: doktorë të huaj, staf konsullatash, priftërinj dhe më së shumti qeveritarë otomanë dhe pronarë tokash. Edhe pse ai ankohet se këta bejlerë dhe pashallarë (…) të humbin shumë kohë me ceremonira (faqe 60), ata i ofrojnë Lear-it jo vetëm rastin për të biseduar, ushqim dhe strehim të përshtatshëm – lukse jo shumë të vlerësuar në vende të egra si këto (faqe 69) – por gjithashtu dhe një mbrojtje të sigurtë duke e pajisur atë me letra rekomandimi dhe shoqërimin e një kafazi të armatosur . Pritja që i bëhet atij në Krujë nga qeveritari Ali Beu është e denjë si një pritje aristokratike në çdo vend tjetër, madje në të ka dhe gjurmë qytetërimi pasi “i interesuar të mësonte ca më shumë nga Evropa, djaloshi zyrtar i Krujës e pyeti për anijet pa vela e karrocat pa kuaj” . Por në të njëjtën kohë gjatë udhëtimeve të tij në Shqipëri ai pati mundësinë që të njihej dhe të skiconte kostumet popullore shqiptare që vishnin fshatarët. Në rrugën mes Elbasanit e Tiranës ai pati mundësinë të skiconte kur pohon se vargu i gjatë i fshatarëve, që ktheheshin në shtëpi nga pazari, më dha mundësinë të skicoj shumë prej kostumeve të tyre teksa kalonin. Pjesa më e madhe e grave kishin veshur jelekë ngjyrë burnoti, qëndisur anash me rozë ose të kuqe, funde të bardha, e përparëse të qëndisura, ngjyrë çokollatë ose të kuqe, ndërsa ca të tjera kishin veshur kapota .

Pas Krujës Edwar Lear vizitoi Shkodrën, kryeqendrën e veriut. Gjatë rrugës për në Shkodër ai kalon në Lezhë ku nuk haron të përmendë heroin kombëtar të shqiptarëve, Gjergj Kastriot Skënderbeun. Në majë të kodrës është një xhami, dhe legjenda thotë se këtu, nën rrënojat e një kishe të krishterë, prehen eshtrat e Skënderbeut . Pas vizitave të kortezisë te Pashai i Shkodrës dhe drekës së shtruar për nder të tij, ai nxitoi që të nesërmen të pikturonte pejsazhet e mrekullueshme të Shkodrës. Përveç pejsazheve Lear skicoi dhe portretet e të njohurve të rrethit miqësor të Spiridon Bonattit që ai takoi në Shkodër.

Ditën e katërt të qëndrimit në Shkodër Lear-i e kish planifikuar për të pikturuar për miqtë. Që herët shkoi në shtëpinë e Konsullit përt të vizatuar një kapedan gegë, Abdullah Beun, i veshur aq mrekullisht në ato kostume në të kuq e me ar . I mrekulluar nga kostumet popullore shqiptare, Lear pikturoi Kaliopi Bonnatin, vajzën e dytë të zvkonsullit britanik në Shkodër, z Spiridon Bonatti, të veshur me kostum tradicional shkodran. Kostumi popullor shkodran që veshi Kaliopi Bonnati për të pozuar për Lear, ishte një kostum që përdorej nga aristokracia e Shkodrës e të dy besimeve fetare.

Pas Shkodrës Edward Lear-i udhëtoi drejt Shqipërisë Qendrore dhe Jugore. Stacioni i parë i rrugëtimit të tij ishte qyteti i Durrësit. Lear u frymëzua sërish nga panorama e qytetit me histori të pasur antike. Ai shkruan në ditarin e tij se u nisa menjëherë për të kapur një pamje të mirë të Durrësit. Nga pamja kështjella duket ndërtesë e stilit norman, ndonëse me plot arna e meremetime. Fortifikimet e saj shtrihen tëposhtë faqes së kodrës, deri buzë ujit, ku bashkohen me muret e qytetit. Në disa pjesë të tyre vura re disa mburoja të parzmuara, me ca basoreliefe në formë bufash të gdhendur. Kombinimet e peisazheve përqark janë shumë elegante e të mrekullueshme nga çdo peisazh shqiptar që kam parë . Në datën 12 tetor ai ndodhet në Kavajë ku bujt në shtëpinë e priftit ortodoks të Kavajës, Andrea Ikonomi. Prej Kavajës ai na ka lënë një skicim të varreve monumentale të Kavajës që shtrihen në qendër të saj. Lear shkruan për bukurinë rurale të rrethinave të Kavajës që përbëhet nga ullinj të mëdhenj që shtrijnë degët mbi shtigje e brigje të thyera, rrugica, ca xhami e një kullë e lartë sahati, figura gegësh të veshur me ngjyra të forta-të zeza, të kuqe, të bardha; varreza me varre xixëlluese; pastaj pemë kopshti që ngriheshin mbi çatitë e kuqërrema dhe oxhaqet e bardhë të lartë; valëzime ullishtash në ngjyrë të gjelbër në të kaltërt; më tej livadhe të rrafshët e të pafund deri në det, me tufa të pafund bagëtish; ndërsa linjate kodrave të ulëta e të zbehta në jug-perëndim, si dhe Adriatiku i kaltër me Durrësin në kepin e vet shkrihen ëmbël në horizont.

Më andej ai vazhdon drejt Lushnjës, Çermës e për të mbërritur në Berat në 14 tetor. Duke hyrë në Berat ai shkruan: Nga mbrëmja, vijat e purpurta të Tomorit dukeshin mrekullisht fine. Çdo rrudhë e hulli në faqet e tij madhështore përvijohej në mënyrë të përkryer;

Ditën e mbylla në një varrezë në lindje të qytetit nga ku kalaja dhe lumi dukeshin jashtëzakonisht madhështore. Në grykën e Beratit mbizotëronte një atmosferë vetmitare dhe e sertë, që e bënte skenën edhe më interesante. Në Berat ai gjen një atmosferë miqësore i pritur nga guvernatori i qytetit Hysen Pasha që nuk është tjetër veçse Hysen Pashë Vrioni përfaqësues i familjes së njohur feudale shqiptare. Edward Lear realizon shumë piktura në Berat, kryeqendrën e Shqipërisë së Poshtme. Ai shkruan në ditarin e vet se kisha vendosur që këtë ditë ta kaloja në brigjet e Apsusit duke bërë skica të Tomorit, kështu që më doli gjumi dhe u ngrita nga shtrati që në orën tre. Teksa zbardhte dita, mali filloi të farfuriste si kristal i kulluar….. Një shirok i përhimët i kishte mbuluar të gjitha bukuritë e ngjyrave me një perde resh. Megjithatë, forma e Tomorit është gjithmonë pikturë në vetvete, me Beratinon e gjerë në shtratin e gurtë, me brigjet dhe shkrepat e thepisu-r dhe kalanë e largët të Beratit majë kodrës shkëmbore. … . Edward Lear si njohës i mirë i antikitetit shfrytëzoi rastin për të vizituar Apoloninë e lashtë dhe rrënojat e saj. Ai shkruan në ditar se përshkon gjithë fushën e butë të Myzeqesë. Tani po shkojmë drejt një grumbulli kodrash të ulëta ku dikur ka qenë Apolonia e lashtë, duke kaluar përsëri nëpër toka të pasura e të lëmuara të mbuluara me lëndina. Rreth orës dymbëdhjetë arritëm përsëri në një pyll të vogël rrapesh, me vargje të gjata bimësh të hijshme kacavjerrëse që u vareshin nga degët dhe i bënin hije kuvendit dhe kishës së ndërtuar nga kryedinaku, Ali Pasha . Kuvendi manastir që përmend është Manastiri i Shën Kozmait prej ku merr një udhërrëfyes. Ai magjepset sërish nga natyra shqiptare dhe shkruan: Mora një fshatar një kuvendi si udhërrëfyes dhe u nisa me të aguar tek kolona e vetmuar dorike, e vetmja shenjë e Apolonisë që ngrihet mbi tokë. Ajo lartohej mbi një kodër të vogël e të zymtë, të mbuluar me barishte të gjata dhe ferra. Kujtim më melankolik e i mjerë i kohëve të lashta nuk kishte si bëhej kolona ishte prej guri ranor të ashpër dhe në të dukeshin qartë të gjitha shenjat dhe përmasat e qelave dhe te tempullit. Kolonat e tjera i kishte bartur prej atje një farë pashai për të zbukuruar Beratin. Sa të madhërishme dukeshin objektet në largësi rreth e përqark kësaj relikeje të vetmuar të madhështisë: në lindje dhe në veri, Tomori madhështor, kuvendi i Apolonisë dhe kodrat e Durrësit, si dhe fushat e gjelbra dhe të lëmuara në jug që shtriheshin deri në rrëzë të vargmalit të maleve të Vetëtimës .

Pas Beratit, Lear vendos të vizitojë Vlorën dhe Himarën për t’u njohur dhe pikturuar pejsazhet e maleve të Vetëtimës, malësisë së Himarës dhe detit. Ai bujt tek dy tregtarë të njohur në Vlorë që i japin për udhërrëfyes Anastas Kasnecin, nga familja e njohur e Kasnecajve të Vunoit. Lear na ka lënë një përshkrim të bukur të peisazhit në të hyrë të Vlorës. Majat e argjendta të minareve nxirrnin kokat përmes gjelbërimit të Vlorës, që rrethohet nga një amfiteatëer shumë i bukur malesh të veshura me ullinj, ndërsa qyteti i Kaninës, që ngrihet hijerëndë në lartësitë tutje në horizont, i jep penelatat e fundit kësaj tabloje nga më të bukurat. Vetë qyteti është plot me elementë artistikë (aty arrita nga ora katër). Atje ka xhami, dyqane, fole lejlekësh, dhe një shkreti piktoreske; . Më andej pasi ka hyrë dhe është sistemuar në Vlorë ai e përshkruan gjërësisht qytetin si ka përshkruar më herët dhe qytetet e tjera shqiptare. Vlora shtrihet në një pjesë të futur, apo në një gji mes malesh që këtu krijojnë një hapësëirë të rrafshët një dy a më shumë milje nga rrëza e tyre e deri në det. Pjesa më e madhe e qytetit shtrihet rrëzë një harku shkëmbor, por edhe faqet janë të spërkatura me shtëpi, ndërsa në dy brinjët e këtij amfiteatri natyror bien në sy shumë varre dervishësh me arkitekturë të bukur, rrethuar nga korije qiparisash. Që këtu syri sheh Vlorën, mes kopshteve me rrape dhe ullinj, ndërtesat e saj kryesore, pallatin e mrekullueshëm të beut të ndjerë dhe disa xhami të mira, që duken si të punuara në basoreliev, me rrafshinën e gjerë të kripës dhe detin përtej si sfond. Gjiri, nga njëra anë i mbyllur nga një mal i gjatë i quajtur La Lingueta (Karaburuni), dhe në anën tjetër nga ishulli i Sazanit, ka tamam pamjen e një liqeni, kështu që efekti i të gjithë tablosë është më se i plotë dhe i mahnitshëm . Ai viziton gjithashtu dhe rrethinat e bukura të Vlorës ku Kanina i lë një përshtypje të veçantë. Pasi kaluam një fortesë të rrënuar buzë detit dhe tokat e mbjella me ullinj në periferi të jugut të Vlorës, filluam një ngjitje të fortë përpjetë, nëpër një rrugë që kalonte buzë honesh të llahtarshme që binin thikë, rrugës për në Kaninë. … Pak nga pak iu afruam kalasë, e ngritur në një nga pozicionet më komanduese që kam parë në Shqipëri. Nga njëra anë, shihet deti i gjerë i Vlorës, gjiri i saj dhe ishulli i Sazanit; nga ana tjetër, Tomori dhe Kudhësi, me përrenj e pyje e lugje pa fund . Në mes të vjeshtës shqiptare Lear vendos të vizitojë Himarën. Rruga kalon mes fshatit Tragjas ku Lear ka bërë disa skicime dhe përshkruan panoramën sublime që shikon. Në skajin e ngushtë të gjirit hapej një pamje e mrekullueshme, me detin si liqen i palëvizshëm dhe i errët nën murin e lartë të maleve të territorit të Himarës. Tragjasi, që mund të quhet edhe porta për në Malet e Vetëtimës, ngrihet mbi një lartësi mu përpara nesh, kurse mbi gjithë peisazhin mbizotëron maja madhështore e Çikës, e mbuluar nga dëbora. (maja më lartë e Çikës duket qartë nga Korfuzi, kurse në jug të saj shtrihen fshatrat e vërteta himarjote.) Nuk më kujtohet të kem parë shpesh pamje më sublime e më të veçuar nga bota se kjo . Më andej ai vazhdon drejt Dukatit. Edhe këtu ai bën disa skicime dhe mahnitet sërish nga bukuria e egër e natyrës. Në pjesën më të lartë të grykës hapet një pamje e rrallë. Spektatorit i duket sikur është majë një muri të lartë dhe nga buza e kësaj lartësie marramendëse sheh mbi një basen tmerrësisht të thellë, mu në fund të malit. Nga ana lindore dhe jugore ngrihet me gjithë madhështinë e vet Çika gjigante e mbuluar nga dëbora, kurse rrëzë saj në një si gropë të gjebër e të errët me pyje e kopshte, shtrihet qyteti ose fshati i Dukatit .

Pas Dukatit Lear arrin më së fundi në krahinën e Himarës. Ai shkruan se ashtu si Dhërmiu edhe Vunoi shtrihet përballë detit rrëzë maleve, në një lloj zgavre në formë patkoi majë një shpati. Shtëpitë ngrihen mbi një varg tarracash shkëmbore, me sfond kodrat e mrekullueshme në formë harku ose gjysmërrethi, ndërsa, në drejtim të detit, terreni shkon teposhtë deri një rrip toke i sheshtë, që ndoshta këtu poshtë Vunoit është më i gjerë se sa në pjesët e tjera të Himarës nga kam kaluar .

Për më se një orë pasi ikëm nga Vunoi ndoqëm një shteg që kalonte mes humnerave me shkëmbinj ranorë. Pastaj arritëm një qafë të egër mes malesh, që këtu dilte afër detit. Lart, mes qiellit e reve, ishte një nga fshatrat himarjote, Piluri, ndërsa nga të gjitha anët nga rrethonin gremina të paarritshme. …

E gjithë qafa kishte një natyrë të egër dhe shtigjet që kalonin nëpër të ishin edhe më të këqij akoma nga çkisha parë deri më tani në Himarë. Ata ishin thjesht si parvaze apo zgripe toke të thërrmueshme, që kalonin diku në gjysmën e lartësisë së shkëmbinjve thikë, ose mes pirgjesh me gurë të rrëzuar. Shtrati i gjerë i përroit, ose humnera ku përfundonte qafa e malit, u zgjerua gradualisht mes kodrash të ulëta dhe pas pak hapi para nesh një pamje të mrekullueshme të vetë Himarës mbi një shkëmb të lartë e të vetmuar, me përroin që rridhte poshtë deri në det dhe Korfuzin si sfond të pikturës . Ai bujt në shtëpinë e Kasnecajve dhe përveçse peisazheve ai na ka lënë dhe disa pasazhe në ditarin e tij, shumë interesante për Himarën.Të gjitha shtëpitë e Himarës janë prej guri të errët dhe duken sikur dikur kanë parë ditë më të mira. Gjithandej shihje pirgje rrënojash dhe shumë plehra. Muret që datojnë nga epoka të ndryshme tregojnë se ky Akropolis i mahnitshmë dikur ka qenë një vend goxha i konsiderueshëm . Lear pasi lë Himarën drejtohet drejt Tepelenës vendlindjes së Ali Pashë Tepelënës. Ai ndjek rrugën e luginës së Vjosës që ishte një nga rrugët më të rëndësishme të Shqipërisë së Jugut. Ajo lidhte skelën e Vlorës me një varg krahinash në thellësi si me Mallakastrën, Tepelenën, me luginën e Drinosit (degëzim nga Tepelena), me Përmetin e me Greqinë tek tri urat. Nga Përmeti rruga e luginës së Vjosës lidhej me rrugën e Kolonjës, që çonte në Korçë e prej këndej në Maqedoni e Greqi. Rruga e luginës së Vjosës kalonte majtas lumit nëpër këto pika: Vlorë-Kishbardhë-kalonte Shushicën tek Ura e Penkovës-Peshkopi-Gorisht-Sefaj-Hani i Sevasterit-Hani i Shkozës-Gryka e Ylenecit-Dorëz-Sinanaj-Martalloz-Fusha e Salarisë-Dukaj-Turan-Veliqot-Tepelenë . Lear është i mahnitur nga bukuria e luginës së Vjosës dhe shkruan në ditarin e vet. Nga kodrat e veshura me ullishta sipër Vlorës mora rrugën për në vendin e lindjes së të mahnitshmit Ali Pasha. …. na u desh të kalonim një luginë të gjatë, të ngushtë e gjarpëruese, pastaj një përrua, pastaj një kodër të pafund nga maja e së cilës shihej Vjosa e gjerë që turrej drejt detit mes kodrash të mbjella, në faqet e të cilave xixëllonin fshatra të shumta si Gradishta, Karbunara, etj, ndërsa sipër të gjitha këtyre lartohej Tomori gjigant. …Vjosa rrjedh nëpër një grykë të ngushtë mes shkëmbinjve rrëzë malit të Kudhësit, kurse mbi grykën e errët ngrihen malet e bukura dhe të ndara të Trebeshinës dhe Hormovës. Në këmbët e spektatorit, deri sa të sheh syri, shtrihet shtrati i gjerë shkëmbor në të cilin Vjosa, tashmë e çliruar nga kufijtë e ngushtë, rrjedh gjerësisht e shpenguar e në shumë degëzime, për në det. Ujërat e saj të errëta vezullojnë si mijëra fije gjarpëruese në një tokë të bardhë që të merr sytë . Ai bën disa skicime e pejsazhe gjatë rrugës derisa arrin në Tepelenë në 31 tetor. Ishte gati ora tre e pasdites kur gjarpërimet e fundit të lodhshme të luginës na nxorën përpara malin e madh të Trebeshinës dhe fqinjin e tij, malin e Hormovës, që tani dukeshin qartë nga rrëza deri në majë. Të dy lartoheshin qetësisht me nuanca vjollcë të ndezur nënë majat e mbuluara nga dëbora vezulluese. Nën ta bashkimi i dy lumenjve të Vjosës dhe Bënçës, krijon kepin e Tepelenës, ku pallati me muret e rrënuara e xhamia me tone të argjendta i japin skenës (një nga sublimet e më të thjeshtat në Shqipëri dhe, pa dyshim, e ngarkuar me lidhje historike të lashta e të reja), një aureolë të çuditshme romantizmi ëndërrimtar . Pasi bën disa skicime të hyrjes për në Tepelenë dhe të rrënojave të pallatit të Ali Pashës ai bujt një ditë në Tepelenë. Rruga që ndjek të nesërmen është në drejtim të Gjirokastrës. Nga Tepelena një degë e rrugës së Vjosës ndiqte luginën e Drinosit nëpër Hundëkuq-Kaziun-Valare-ura e Lunxhërisë-Gjirokastër . Sërish ai skicon disa panorama dhe përshkruan natyrën e bukur. Gjatë gjithë mëngjesit ecëm përgjatë luginës së lumit Drino, që ka plot tipare të bukura, por jo të lehta për t’u vizatuar apo me ndonjë karakteristike të veçantë. Lumi rrjedh në një shtrat të thellë poshtë rrugës, që këtu është e mirë dhe e gjerë dhe kalon në ca brigje të larta mbi nivelin e lumit . Pas disa orësh ai arrin në Gjirokastër. Qyteti i gurtë është pasqyrar në disa tablo të bukura por Lear e ka përshkruar dhe në ditarin e vet. Pamja e përgjithshme e Gjirokastrës është shumë mbresëlënëse. Zona trekëndore me shtëpi vezulluese, e cila nga larg duket si një piramidë banesash mbështetur pas faqes së malit, kur afrohesh, ndahet në tri pjesë. I gjithë qyteti është ndërtuar mbi tri kreshta malore, ose maja shkëmbore, që dalin nga kodra në lartësi të konsiderushme dhe që zgjerohen, të ndara nga rrëpira të thella apo nga shtretër pëërrenjsh – deri sa zbresin në luginë. Qyteti ngrihet kryesisht në anë ose në zgrip të këtyre brinjëve të ngushta malore, por ka edhe shumë ndërtesa të shpërndara në mënyrë shumë piktoreske teposhtë faqeve të malit, futur mes pemësh të bukura, siç ndodh rëndom në qytetet shqiptare. Kreshta qendrore dhe më e lartë, e shkëputur nga mali prind që lidhet me të vetëm me anë të një akuedukti, kurorëzohet me tiparin më mbresëlënës të këtij vendi; një kështjellë e errët dhe e rrënuar, që zë të gjithë majën e malit dhe që ngrihet krenare edhe ashtu e rrënuar, mbi shtëpitë vasale të shpërndara nën të . Pas Gjirokastrës, Lear dëshironte të vizitonte Janinën. Kontaktin e fundit që ka me territoret e Shqipërisë së sotme ai i ka në fshatin Peshkëpi. Ai ka vizituar dhe kishën e Peshkëpisë dhe lë shënimin e vet në ditar ….. arritëm tek fshati i vogël e i bukur i Peshkëpisë, me kishën në majë. Që këtej shihej e gjithë lugina e gjerë e Gjirokastrës – një brez toke i qeshur e i kultivuar, por me cilësi të mangëta si peisazh, kryesisht për shkak të mungesës së variacionit në trajtat dhe detajet e kodrave, të cilat nuk paraqitnin asnjë interes .

Ditari i Lear “Journal of a Landscape Painter in Albania” është një libër udhëtimi klasik i cili la një gjurmë të veçantë në krijimin e imazhit dhe perceptimit të Shqipërisë në Angli. Si i tillë ai meriton një vëmendje të veçantë jo vetëm për të identifikuar tablotë e mrekullueshme që e shoqëruan por dhe forcën e fjalës së shkruar që krijoi imazhe të caktuara dhe pati një impakt të madh në botën anglosaksone.

Bibliografi:

1- Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation and Power in British Travel writing,1850-1914. The Slavonic and East European Review, Vol.82, No.3 (Jul.,2004).

2- Afrim Q. Karagjozi. “Eduard Liri”. Botimet Enciklopedike. Tiranë: 1997,

3- Barbara Jelavich. “The British Traveller in the Balkans: the Abuses of Ottoman Administration in the Slavonic Provinces” The Slavonic and East Review, Vol.33, No. 81(June.,1955).

4- Edward Lear. “Journal of a Landscape Painter in Albania”. New Edn, London, 1988.

5- Edward Lear në Shqipëri. Ditar udhëtimesh 1848-1849. Plejad, Tiranë: 2008.

6- Oxford English Dictionary edited Bt Catherine Soanes, Oxford University Press 2002.

7- Suzan Hyman(ed.) Edward Lear in the Levant: Travels in Albania, Greece and Turkey in Europe 1848-1849, London 1988.

8- Valter Shtylla. Rrugët dhe urat e vjetra në Shqipëri. Tiranë:1998, Shtëpia Botuese Toena.

9- William Martin Lik. “Udhëtime në Shqipërinë e Vezirëve”. Migjeni. Tiranë: 2

Atentati që tronditi botën 42 vite më parë, turku Mehmet Ali Agça qëllon në Sheshin e Shën Pjetrit dhe plagos rëndë, Papa Gjon Pali II

May 13, 2023 by s p

Albert Vataj/

Ata ishin krismat që u dëgjuan në të katër anët e botës. Më shumë se një atentat ishte një ngulm për ta futur njerëzimin në një erë të re. U nis si një ngjarje e madhe, por shpirti i epërm i kristianizmit e shndërroi atë në një gjest të hyjshëm faljeje. Doli nga thellë lartësia e qiejve të besimit ky shpirt që i blatohet çfarë Jezusi tha në Kryq: “Fali o Zot se s’dinë ç’farë bëjnë”. Dhe Zoti e vuri në sprovë besimin, siç yshti në tundim shpirtin e trazuar. Plumbat plagosën një Papë, zbritën në duart e plakura qiellin e një faljeje, duke vrarë çdo mosbesim dhe shpërblyer me paqe çdo zemër të lënduar dhe dritur çdo mendje të errët.

Sot 42 vite më parë, më 13 maj 1981, Papa Gjon Pali II qëllohet dhe plagoset rëndë nga një turk i arratisur nga burgu, i quajtur, Mehmet Ali Agça, në Sheshin e Shën Pjetrit, Vatikan. Motivet e vërteta për të vrarë kreun e Kishës Katolike Romake edhe sot vazhdojnë të mbeten enigmë. Sepse, ndoshta, pikërisht ky mister e shndërron gjithë këtë skenë në një kulmim pështjellimesh, që këtë tragjizëm trazimtar dhe këtë qëllimsi ogurzezë ta mbajë të tashëm si kërcënim në çdo kohë.

Pasi u shërua nga plagët e marra në këtë atentat, Papa e vizitoi atentatorin, Mehmet Agçan në burg dhe i ofroi falje, një gjest ky që rrëzoi çdo dashakeqësi të ngatërrese ndërfetare që u projektua. Dora e faljes së Papës ishte një bekim. Ne jemi të gjithë bijtë e Krijuesit dhe bashkëjetesa e harmonishme është një shpërblim, edhe për fajtorët, dhe Papa bëri atë që botën mbushi me shpresë.

Gjatë procesit të hetimeve, Agça çoi në arrestimin e tre bullgarëve dhe tre turqve, të cilët dolën në gjyq në vitin 1985. Agça ishte dëshmitar kyç i shtetit. Në gjyq, ai e përshkroi veten si Jezu Krisht, parashikoi fundin e shpejtë të botës dhe e shpjegoi skenarin bullgar të atentatit, si të sajuar nga zbulimet perëndimore. Agça tha se Perëndia e kishte udhëhequr për të kryer atentatin. Ai e lidhi sulmin me Sekretin e tretë të Fatimës; tre mesazhet profetike, sipas traditës katolike, që Madona, Virgjëresha Mari, ua tregoi tre fëmijëve baresha portugeze, të cilave iu shfaq në vitin 1917.

Mesazhi i parë thuhet se parashikoi Luftën e Dytë Botërore. Mesazhi i dytë lidhej me rritjen a zgjerimin e Rusisë (Bashkim Sovjetik). Dhe sekreti i tretë, i zbuluar nga këshilli i Vatikanit më 1985, parajmëronte; ‘[Rusia] do të përhapë gabimet e saj në të gjithë botën, duke shkaktuar luftëra dhe persekutime të Kishës. E mira do të martirizohet. Ati i Shenjtë do të provojë vuajtje (plagosje), dhe kombe të ndryshme do të shuhen’ (13 korrik 1917).

Ngjarjet rrodhën. Më 1986, të pandehurit bullgarë dhe turq u liruan për mungesë provash. Më 1991, Bashkimi Sovjetik pushoi së ekzistuari. Në vitin 2000, pas 19 vjetësh burg në Itali, Agça u ekstradua në Turqi, ku kreu dënimin e mbetur nga koha e arratisjes – u lirua në janar 2010.

Sot jemi 42 vite më pas, vite ku shumë gjëra kanë ndryshuar, vite kur bota ende zien nga luftrat dhe besimi vihet gjithnjë në provë.

JOSIF PAPAGJONI – PËR NJË KRITIKË KUPTIMI NË LËMË TË DRAMËS DHE TEATRIT SHQIPTAR

May 13, 2023 by s p

DR. GËZIM PUKA/

Abstrakt

Josif Papagjoni është ndër studiuesit e kritikët më në zë të dramës, teatrit dhe filmit. Kjo kumtesë përpiqet të sjellë ndihmesën e veçantë të tij sidomos në lëmin e interpretimit, vlerësimit dhe gjykimit të dramës bashkëkohore shqipe. Duke pasur një jetë në përcjelljen e tekstit dramatik dhe shfaqjeve teatrore, kritiku ka dëshmuar vetjakësinë e një qasjeje emocionale dhe impresioniste, e gërshetuar me elementin racional, gjykues e vlerësues. Kjo ka ardhur edhe si rrjedhojë e përgatitjes së mirë teorike dhe historike – letrare të tij.

Bibliografia e pasur me botime të shumta e dëshmon më së miri këtë. Veç kësaj është edhe ndjekja e vazhdueshme e teatrit si tekst dramatik, si spektakël, si regjisurë dhe si nivel aktrimi. Josif Papagjoni, falë vëmendjes së tij dhe metodës së evokimit të rrethanave historike, paralelizimit dhe gjykim-vleresimit kritik, ka ditur të ndërthurë në mënyrë të çlirët rolin e kritikut me atë të historianit dhe estetit të dramaturgjisë shqipe.

Shkrimi do të përqendrohet edhe tek metodologjia eklektike dhe impresioniste e këtij kritiku e studiuesi. Në veprën e tij studimore, ai e vështron tekstin dramatik njëherazi sa si letërsi, aq dhe si teatër duke i bërë të dallueshme elementet e shfaqjes, semiotikën e saj, produktin dramaturgjik sipas hierarkisë së vlerës. Stili i tij krijues e dëshmon në kohë shfaqjen teatrore, por gjithashtu e sjellë atë në bashkëkohësi për lexuesin e sotëm. Përmes këtij shkrimi do të evidentohet kjo përvojë e gjatë studimore për teatrin, në mënyrë që t’u vlejë sadopak edhe kritikëve të sotëm e të ardhshëm të dramaturgjisë.

Fjalë kyçe: kritikë, dramaturgji, teatër, shfaqje, gjykim, vlerësim, impresionist.

Josif Papagjoni – studiuesi dhe kritiku

Drama, siç pohohet në shumë prej studimeve më serioze, është një tekst letrar që krijohet me pritshmërinë e një vepre për t’u parë në skenë. Në këtë akt krijimi autori ka qëllimshmërinë e njëkohshme për t’iu drejtuar një lexuesi dhe një spektatori. Si gjinitë e tjera letrare edhe dramatika ka prodhuar vazhdimisht gjykime, vlerësime dhe interpretime kritike, por në të shpeshtën e rasteve këto gjykime janë gërshetuar edhe për zgjidhjet skenike, që u janë dhënë këtyre veprave në skenë. Kështu, dashur pa dashur, mendimit kritik i ka ndërhyrë edhe mendimit për shfaqjen artistike. Me vështirësitë e veta, shfaqja e veprës dramatike që duket e atypëratyshme në skenë, që shtrihet në mes koordinatave kohore dhe hapësinore “tani dhe këtu”, ka pasur nevojë edhe për një interpretim të freskët kritik. Kur e ka ngjallur këtë, është plotësuar dhe ruajtur dëshmia e saj, që ndër vite merr vlerë historike.

Ndër këto ujëra, shpeshherë jo të qeta të kritikës së dramës e teatrit, ka lundruar një ndër emrat më të shquar të kritikës, Josif Papagjoni. Mjafton t’i hidhet një sy bibliografisë së tij të pasur me libra dhe artikuj studimorë për të kuptuar se ai është ndër studiuesit e kritikët më në zë të dramës, teatrit dhe filmit. Nuk është qëllimshmëri e këtij shkrimi për të hyrë në detajet biografike të autorit, por duhet çmuar e vlerësuar një nga periudhat më dramatike të jetës së tij. Si disa shkrimtarë dhe artistë që “përcëlluan duart” duke u marrë me teatër, edhe Papagjonit i ka ngjarë diçka e tillë, gjatë dekadave të tmerrshme të diktaturës, kur shpesh goditeshin krijuesit, që nuk ishin leva dhe rripa transmesioni të propagandës. Parë në këtë prizëm, ky kritik nuk u rendit ndër ata të zellshmit, që i thurrnin hosanara diktaturës dhe drejtimit të saj të parapëlqyer të realizmit socialist, por u pozicionua në shtegun e vështirë të ngritjes profesionale kritike, një mjeshtëri që kërkon mund dhe sakrifica, për të ndarë, zgjedhur e gjykuar vlera estetike.

Në këtë pikëvështrim duhet konsideruar edhe kritika e Papagjonit, së pari, kritikë militante, në kuptimin letrar të kësaj fjale. Dhe, së dyti, si një kritikë të tipit komentar, që i qëndron pranë lexuesit-spektator për ta ndërmjetësuas sa më mirë kuptimin e veprës letrare e skenike.

Metodologjia eklektike dhe impresioniste e këtij kritiku me profil studiuesi duhet parë si një pikë e fortë, pasi ruan mjaft mirë gjurmët e përjetimit të freskët. Kritiku që sheh një shfaqje teatri dhe do që të shkruajë diçka rreth saj, natyrisht duhet të nxitojë për të ruajtur kuptimin dhe freskinë që i ka ngjallur kjo shfaqje leximit të tekstit dramatik të bërë qysh më parë. Kjo gjë ngjet që në fillimet e ngjizjes e të formimit kritik të Papagjonit.

Në shënimet e tij kritike e studimore, ai e vështron tekstin dramatik njëherazi sa si letërsi, aq dhe si teatër, duke i bërë të dallueshme elementet e shfaqjes, semiotikën e saj, produktin dramaturgjik, sipas hierarkisë së vlerës.

Shumë më herët, Fan Noli, në introduktin e tij për tragjedinë “Makbethi”, do të shprehej se kushdo që e lexon këtë tragjedi, duhet ta shohë atë edhe të vënë në skenë, madje dy herë, sepse sipas tij, është e vështirë që një trupë të ketë dy aktorë shumë të zotë për të dy rolet, Makbethin dhe Zonjën Makbeth.

Mbase kjo mund të ndërmenden, ndërsa lexon edhe një libër, ndër të parët e këtij kritiku: “Teatri dhe aktori – shënime kritike”, (1980). Nëse e vështron me vëmendje artikujt në brendësi të tij, do vëresh një model qasjeje që i shkrin aq natyrshëm elementet e tekstit dhe të shfaqjes.

Le ta shembullizojmë këtë me një nga shkrimet që titullohet: “Njeriu që pa vdekjen me sy”. Kritiku e ndërmjetëson kuptimin e kësaj komedie të Viktor Eftimiut të vënë në skenë nga Teatri Popullor në ato vite, duke ndëthurur paragrafet që evokojnë tekstin dhe kuptimin e tij, falë vëmendjes dhe metodës së evokimit të rrethanave historike.

“Komedia nuk bën fjalë drejtëpërdrejtë për fashizmin, por aluzioni është i qartë…etj.”

Më pas vijon me paralelizmin e kontekstit historik duke shpjeguar fabulën e komedisë.

“…Po afrojnë zgjedhjet bashkiake, dy reaksionarë, dy hilexhinj janë në “hall të madh”: zoti Filimon, vreshtari i pasur i krahinës, njeri halldup, i pangopur, rrjepës e trutharë; dhe zoti Leon, spiceri i qytetit, intrigues, aristocrat, fodull, egoist i marrë…etj.”

Gjykim-vlerësimi kritik, ka ditur të ndërthurë në mënyrë të çlirët rolin e kritikut të tekstit letrar dhe teksturës teatrore. Ndalet tek analiza e pikave të forta dhe të dobëta të regjisë, aktrimit etj.

“Ne shikojmë, përmes shfaqjes, një pamje të neveritshme të atyre marrëdhënieve social-etike të Rumanisë së viteve të para të Luftës së Dytë Botërore, të cilat kushtëzuan veprimtarinë fashiste të shtresave borgjeze…etj.”

Kjo formë komenti vihet në shërbim të tekstit dhe të shfaqjes, duke punuar në kufijtë e tyre dhe duke e bërë më të kuptueshëm, për ta afruar me lexuesin-spektatorin dhe për ta favorizuar atë, duke bërë kështu një kapërcim të traditës së mëparshme. Duhet thënë se, mënyra si e ushtron këtë formë në shkrimet e tij, të krijon idenë e një praktike pluraliste, e cila përdor shënime nga burime të ndryshme, të cilat brenda strukturës së artikullit mund të bashkëjetojnë dhe të variojnë në shumë drejtime të mundshme.

Iu referova këtij artikulli më të hershëm për të dëshmuar se në të njëjtën gjatësi vale ka vijuar puna e Papagjonit duke përsosur gjuhën dhe stilin, si dhe duke zhvilluar dhe përsosur kornizën konceptuale kritike impresioniste dhe estetike në qasjen ndaj dramës dhe teatrit, që erdhi pas viteve ’90. Më pas do të vijonte më një sërë titujsh monografish e studimesh që plotësojnë një hapësirë të domosdoshme të mendimit rreth letërsisë, dramaturgjisë e teatrit. Kontributi i tij është sidomos në përsosjen e ligjërimit kritik, duke ushtruar ndikim të dukshëm mbi krijimtarinë teatrore.

Do të përmendnim tituj veprash, si: “Teatri dhe aktori”; “Kumti që vjen nga trashëgimi teatrore”; “Aktorët”; “Kadri Roshi – njeriu që preku lavdinë”; “Individualitete”; “Regjisorët”; “Gjurmë në skenë”; “Poetikë regjisoriale”; “Biseda për artin”; “Dialog me teatrin botëror”; “Historia e arteve” (bashkautor); “Teatri Kombëtar”; “Who is who – Moikom Zeqo”; “Artet” (bashkautor); “Teatri “Migjeni”; “Drama dhe Komedi”; “Enciklopedi – Teatri& Kinematografia Shqiptare” “Grishje për nga letërsia” etj.

Rreth vlerësim – gjykimeve historike dhe kritike të Papagjonit

Kjo kumtesë përpiqet të sjellë ndihmesën e veçantë të tij, sidomos në lëmin e interpretimit, vlerësimit dhe gjykimit të dramës bashkëkohore shqipe dhe asaj të fillimit të mijëvjeçarit të tretë. Duke pasur një jetë në përcjelljen e tekstit dramatik dhe shfaqjeve teatrore, kritiku ka dëshmuar vetjakësinë e një qasjeje emocionale dhe impresioniste, e gërshetuar me elementin racional, gjykues e vlerësues. Kjo ka ardhur edhe si rrjedhojë e përgatitjes së mirë teorike dhe historike – letrare të tij. Tek studimi voluminoz “Historia e teatrit shqiptar” përmes një strukture dhe përmbajtjeje të zgjeruar autori përpiqet të rrokë kronologjinë e dramës dhe teatrit shqiptar në shekuj. Duket se pjesët më tërheqëse kanë ruajtur metodologjinë e shkrimeve komentare kritike. Janë pikërisht ata që u kushtohen sidomos dramës që orientohej drejt elementeve moderniste, shfaqjeve që kishin ngjyresa të disidencës dhe sidomos artit skenik të pasviteve ’90.

Historiciteti i hap rrugën një kuptimësie që justifikohet edhe tek shkrimet e Papagjonit. Qëllon shpesh, për lehtësi studimi, që historia duhet të ndahet nga kritika. Në rastin e lartpërmendur të historisë së dramës dhe të teatrit shqiptar, ajo shihet si një degë e historisë së letërsisë dhe duhet kuptuar e lidhur pazgjidhshmërisht me kritikën e këtij teksti dhe elementeve të shfaqjes. Tek ky tekst historie ka edhe një trajtim të dramave dhe shfaqjeve si inventar, pa hierarki vlerash, thjesht për të dëshmuar kronologjinë. Rasti më interesant për ne është kur edhe brenda shfaqjeve të këtij libri zgjohet kritiku. Edhe pse në sfondin e një historie ai dallon, ndan dhe gjykon rastet e kulmimeve të disa sezoneve kulturore, e kjo falë përqendrimit mbi tekste dhe shfaqje të zbuluara dhe komentura sipas kriterit estetik. Të tilla, në këtë vepër, janë disa kapituj, si për shembull tek ai i katërti përmes çështejeve: “Drama të kritikuara ose “problematike”; Shkrimet e shenjta, mitologjia dhe folklori; Drama familjare dhe ajo e personalitetit; Dramaturgët; Dramaturgët më të njohur në Kosovë. Po kështu tek kreu i gjashtë, çështejet: Qasje alternative: misticizmi, hermetizmi, simbolizmi; Teatri pas viteve ’90; Risimi i formave shprehëse etj.

Le të citojmë mënyrën se si e ndërton argumentin për disa drama që i kanë folur shumë publikut shqiptar në kohë të ndryshme, të cilat autori i klasifikon për nga tipologjia te çështja:

“Shkrimet e shenjta, mitologjia dhe folklori”.

“Në këtë nyje, ndonëse ka diferenca sa i takon shqyrtimit dhe interpretimit të lëndës mitologjike nga metoda e realizmit socialist krahasuar me poetika të tjera (para dhe pas vitit 1990, në Kosovë apo në Shqipëri), është fenomeni letrar që i bashkon pak a shumë dramat e kësaj tipologjie dhe këtij rendi. Për këtë arsye, në analizat e sjella nga dramat dhe shfaqjet e përzgjedhura më poshtë, është tejkaluar me ndërgjegje periudha e realizmit socialist për të ndërtuar më mirë fenomenologjinë si dhe sintezën e vlerësimit kritik mbi këtë prirje të dramës shqipe”.

Tek ky citim zbulojmë aftësinë e mirë përzgjedhëse të tekteve dhe shfaqjeve që merr në shqyrtim, i nisur nga tipologjia tematike dhe formale e dramave që kanë shenjuar sidomos prirjet dhe prurjet me moderne të kohës. Kjo kornizë konceptuale është një ndihmesë e mirë edhe për kritikë e historianë që mund t’u qasen këtyre dramave edhe më vonë. Përballë çdo teksti dhe shfaqjeje, Papagjoni vendoset në pozicionin e gjykuesit dhe vlerësuesit, duke parë përparësitë dhe të metat, por në një këndvështrim pozitiv dhe inkurajues për dramaturgët dhe regjisorët.

Kritika e tij nuk është një kritikë e tendencioziteti të skajshëm. Përpjekjet e tij janë në koherencë me objektivin i diskutimit për letërsinë. Në këtë rast mund të ndërmendet pozicioni i Antonio Gramshit, i cili ishte aq i nyjëtuar në kritikën e teatrit italian në dekadat e para të shekullit XX dhe kishte si pikësynim formimin e një kulture të re, për një jetë të re morale, në mënyrë që të krijohen bazat nga të cilat do të lindin veprat e tjera të artit. Kritiku italo-shqiptar shtronte çështjen e ndërlidhjeve të vlerave kulturore dhe të vlerave estetike të veprave. Ky raport jepet përmes lidhjes tradicionale midis formës dhe përmbajtjes. Një emërues të përbashkët duket se e gjejmë edhe tek interpretimet e kritikut që kemi marrë në shqyrtim, i cili në shkrimet e tij reflekton mbi faktin që vepra është një proces dhe që çdo ndryshim në përmbajtje, do të përcaktojë një ndryshim në formë.

Në kapërcyell të shekujve XX dhe XXI historiani, studiuesi dhe kritiku vëren se drama shqipe është shkëputur më në fund prej kufizimeve estetike dhe ka bërë hapa cilësorë në përmbajtje, në tipologji dhe në strukturë. Kjo falë ndikimeve të vonshme të dramaturgjisë botërore.

Citojmë:

“Në një varg dramash, si: Çmurosja, Pse (Serafin Fanko), Tri mendje në ankand, Para semaforit, Shpirti i ujkut (F. Hysi), Tiranozauri, Muzeu, Ëndërr e përjetshme, Frika dhe krimi, Një ëndërr në mes të Evropës (K. Trebeshina), Ftesë për darkë, Tri këngë dashurie, Alegretto Albania (S. Çapaliku), Vizita e fundit (Albri Brahusha), apo të dramaturgëve nga Kosova, si pjesët: Trokitje, Shfaqja e fundit, Pavioni D (F. Hysaj), Hijesina (N. Islami), Eshtrat vijnë vonë, Repriza e lirisë (T. Dervishi), Parfumeria, Katër epoletat, Kosovares (Haqif Mulliqi) etj. bëhen më aktive me elementë të tillë, si: tjetërsimi, alegoria, simbolika, prania e metaforave në zbulimin dhe risemantizimin e marrëdhënieve njerëzore, shumësia e planeve të shikimit brenda të njëjtit fakt, apo personazh, fragmentimi, deri edhe çukërmimi i ngjarjes kryesore që ngjiz gjithë të tjerat. Konfuzioni i qëllimshëm, konvencionalizimi dhe shpërfytyrimi i ndjeshëm i kohës dhe i hapësirës dramatike gërshetohen, si rregull, me sajimet e situatave, dublimet e vetjeve, përsëritjet e veprimeve zanafillore dhe shndërrimi i tyre në ritual, paradokset dhe veprimet ekscentrike.”

Të gjitha këto prirje drejt poetikave të reja krijojnë edhe një lloj keqkuptimi tek spektatori i gjendur në befasi përballë situatave absurde, evitimit të racionaliteti të raportit shkak-pasojë, papërcaktueshmërisë në kohë dhe hapësirë, lojës gjuhësore. Të gjitha këto caqe të reja, që e fusin në krizë lexuesin – spekator, të befasuar nga ky vërshim modelimesh formale, ku ndërmjetësohet proza dhe drama, rrëfimi dhe veprimi. Kritiku duket se e përjeton ankthin e spektatorit kur bën analiza të tilla, kur vështirësimi i kuptimit të dramës dhe shfaqjes është strategji e qëllimshme e krijuesve.

“Këtu kanë fituar përparësi elemente të tillë si hermetizmi, mbivendosjet e njëpasnjëshme të domethënieve, dekonstruktimi i personazheve, dialogu i keqkuptuar, situatat absurde, shmangia e kohës së matshme fizike dhe parapëlqimi i “kohës psikologjike” si cak i pamatshëm i “ankthit” dhe i traumës, zgjidhjet “e hapura” e të papërfunduara etj.”

Kritika e Papagjonit i jep një përparësi përmbajtjes dhe në të sheh vlerat kulturore. Në këtë prizëm është vërejtur gjithë vepra e gjerë dramatike nga ky kritik, i cili e ka parë sa dramën, po aq edhe teatrin si tempuj emancipues për një shoqëri shqiptare me komplikacione historike. Ndonjëherë mund të duket se ai u është qasur veprave minore, por nuk ka pasur asnjë kompleksitet, por me nuhatje dhe shije të mirë kritike ka ditur të qëmtojë ato syresh që prodhojnë provokim dhe diskutim letrar.

Papagjoni mes kritikës teatrore akademike dhe kritikës së gazetës

Kritika e Papagjonit vërtitet në kufijtë e një kritike gazete dhe kritike akademike. Kur punon si kritik i gazetës, ai udhëheq lexuesin drejt zgjedhjes së duhur në hapësirën e teatrit. Tek roli i komentuesit shohim momentin kur gjërat janë bërë, ndërsa momenti i kritikut që jep modele është lënë pas, pasi kishte lidhje me metodën e imponuar shkrimore nga realizmi socialist. Kritika e modelit për t’u ndjekur, mbase haset në shkrimet e para për teatrin, që e evidentuam më herët. Papagjoni preferon pozicionin ndërveprues me tekstet dhe shfaqjet që janë pjesë e përvojës së tij direkte me veprat. Ndonjëherë shkrimet duket se janë bërë edhe të shkëputura në kohë, i tillë është rasti i disa qasjeve që ka ndaj veprave “problematike” ose teatrit “ndryshe”, siç e quan ai, gjë që dëshmon ndjekjen e dramaturgjisë në proces.

Le të citojmë shkurtimisht një paragraph nga interpretimi që i bën një prej shfaqjeve më të dënuar të asaj kohe, “Njollat e murrme” të Minush Jeros. Një dramë që në fillim u glorifikua duke marrë çmimin e parë në festivalin teatror të 1969-ës, pak ditë më vonë u fundos nga kritika e ashpër, që i bëri vetë Enver Hoxha. Ky kulmim i konfliktit mes jetës së njëmendtë nën diktaturë me trillin letrar, që shenjestron këtë regjim, nuk ka se si të mos lërë gjurmë edhe tek kritiku i ri në atë kohë, që do ta ruajë të freskët kujtimin e asaj shfaqjeje shumë vjet më vonë, duke e veçuar tek libri i tij historik.

“Drama shqiptonte me guxim nevojën për pastrim shpirtëror, mirëkuptim, tolerancë, pendesë dhe përgjegjësi morale. Kundërshtimi ndaj metodës së realizmit socialist nuk shfaqej vetëm në ato ç’ka pohoheshin në tekst, as vetëm në kritikën ndaj intolerancës dhe bjerrjes morale të shoqërisë (përmes asocimit me një familje në rënie), por edhe në poetikën dhe tipologjinë e re dramaturgjike, e pahasur më parë, falë kjo një kompozimi të shkathët e novator të subjektit si dhe elementeve të tjerë formalë, ku prania e konvencionit në dinamikën e vendit të veprimit dhe rrjedhës së ngjarjeve, me kthimet e rikthimet e tyre në voli të rrahjes së argumentit të shtruar, shndërrohej në mënyrë dhe mjet të fuqishëm shprehës. Gjuha regjisoriale përdori jo pak detaje e gjetje me ngarkesë simbolike dhe metaforike. Bie fjala, zgjidhja skenografike i shëmbëllente një rrethi të ngritur ngjyrë kafe në vjollcë dhe tangjent me të, që nga rrafshi i skenës, bashkëngjitej një udhë e kuqe, e pjerrët, për të dhënë idenë e zhvillimit në formë spirali të shoqërisë, gjithpo aq për të pohuar se stadi aktual i këtij zhvillimi nuk ishte aspak i përkryer. Përkundrazi, kishte “njolla”. Mizanskena ndërtohej sipas parimit: personazhet lart, në platformën si “njollë” e murrme, pasi diskutonin me njëri-tjetrin në kërkim të argumentit e përgjegjësisë, apo të qetësisë dhe privatësisë së tyre, të ngacmuar nga opinioni social jashtë shtëpisë, teksa zbrisnin poshtë në udhën apo platformën e kuqe, kritikoheshin rreptësisht nga kori; ky, kishte marrë atributet e vetëdijes së përparuar komuniste.”

Siç vërehet në pjesën e dytë të citimit i jepet shumë rëndësi hapësirës. Vepra dramatike është që nga fillimi dhe deri në fund një paraqitje brenda një hapësire. Kjo është arsyeja përse ajo përbën një argument me interes për vëzhgimin e studiuesit, të cilit kjo hapësirë skenike simbolike i ka lënë mbresë edhe pas disa dekadash, pasi ka parë shfaqjen. Hapësira është çështje me rëndësi jo vetëm për teoricienët, por edhe për lexuesit e studiuesit e veprave dramatike në përgjithësi. Hapësira skenike përdoret për të përshkruar hapësirën që rrjedh nga teksti dramatik dhe paraqitet si një ngrehinë, ku çdo përbërës ka rolin e vet themelor. Për ta analizuar këtë arkitekturë, kritika e Papagjonit përdor koncepte që vijnë nga semiotika dhe teoria e komunikimit. Ajo për të cilën interesohet më shumë ky shkrim është hapësira skenike prej së cilës ndërmjetësohet shumë mirë kuptimi kryekëput antikonformist i kësaj drame “të dënuar”. Kjo qasje nuk i rrëshqiti në asnjë moment shkrimit të këtij studiuesi, i cili më duket se e ka rritur në çdo kohë kredon e tij kritike dhe ka ridimensionuar rolin e saj në kohëra. Autori e vetëdëshmon se kritika e tij nuk ka qenë “sëpatë ballit”, por shpeshherë ka qenë një “thupër” e lehtë fshikulluese për cenet në trupin e veprës letrare dramatike dhe “anatominë” e shfaqjes. Citojmë se si shprehet në një intervistë të dhënë së fundmi në të përjavshmen letrare, ExLibris:

“Kritika është diçka e fisme, si vashë e bukur, por edhe syvëngër, si plakë e shëmtuar. E fisme sepse ti luan me veten, me mendimin, me idetë; lazdrohesh nga dija dhe sipëria e saj përballë atyre që ti gjykon. Dhe kjo të jep shumë mirënjohje, miq, falenderime. Kritika është sa shqyrtim shkencor, aq dhe pjesë e poetikës artistike, letrare, stil, vetëshprehje, përjetim. Shpesh është vëngëroshe, sepse kur diçka s’të pëlqen, vetullat bien vrik mbi sy, jo vetëm të tuat, por sidomos të atyre për të cilët ke shkruar, ke bërë vërejtje, ke kritikuar. Kjo është dhimbja tënde, bezdia. Është një thes eshtrash që e ke mbi shpinë dhe duhet ta çosh diku në një krematorium. Më e vështira gjë, ku dinjiteti yt ose lartësohet, ose bjerret në një përqeshje të pafalshme. Dhe këtu duhet karakter, ndershmëri, moralitet. Nuk them se nuk e kam pasur këtë karakter dhe këtë moralitet. Në rini e kisha me “okë”, më shpesh e më dukshëm, në pleqëri “okë”-t kanë rënë disi, jam paksa më tolerant, sepse nuk dua ta pështyjë atë gjellë që artistët e kanë bërë me aq dashuri, e cila quhet dramë, shfaqje teatri, film, rol, roman, poezi etj. Nuk shkruaj për çdo gjë. Përzgjedh. Nuk dua që kur të takoj dikë, ai të kthej kokën dhe të bëjë sikur nuk shikon, sepse, dreqin, dua ta pi një kafe me “hatërmbeturin” tim!…Afërmendsh se pas vitit 1990 i hoqa zhelet e metodologjisë së shqyrtimit sociologjik me gjithë skemat e neveritshme të saj dhe, pak nga pak, mes leximeve, vesha ndoca rroba të metodologjive të kohës të fundme, që nuk na jepeshin më parë. Ndryshoi optika, terminologjia, por edhe muskulatura e stilit duke qenë tashmë më i shkrifët, me përftesat edhe të përjetimeve vetjake e shpengimin.”

Më duket se në të shpeshtën e rasteve kritika e tij nuk ka vuajtur nga “metodologjia e shqyrtimit sociologjik”, por ka vuajtur prej faktit që pjesa më e madhe e kritikës sonë (brenda territorit të Republikës së Shqipërisë), nuk kishte mundësinë e njohjes së hapësirës së mendimit modern perëndimor, të shkollave dhe më të mira të letërsisë dhe të artit të fjalës, që i qasen me veprave skenike me instrumente operimi të brendshme. Krijimtaria kritike dhe studimore ishte vënë patjetër në ndikimin e propagandës, por edhe brenda këtij rrethimi, shkrimi i tij që i referohej shumë figuracionit tekstësor, letrar dhe skenik, kishte rrezatime të çlirëta. Mënyra në të cilën paraqitet vijon të jetë ajo e kritikës militante.

Josif Papagjoni në këtë mënyrë përfaqëson tipin e kritikut që pretendon të ketë autoritetin e duhur, pasi gjatë “përleshjes” së gjykim-vlerësimeve të tij dhe jehonës që kanë lënë pjesët dramatike dhe shfaqjet, kërkohet një spektator asnjanës. Pjesëmarrja e tij e shpeshtë ndër periodikë ka favorizuar marrjen e këtij pozicioni prej aristarkoje në shtypin tonë të shkruar.

Në këtë laboratorin teatror të fillimit të mijëvjeçarit të tretë ka gjithnjë edhe më pak besim tek roli i kritikës. Rizgjimi dhe kërkimi i formave të reja të shprehjes së krijuesve në teatër, përmes eksperimentimeve, thyerjeve estetike, përzierjeve të teatrit me arte të tjera dhe kërkimi i një komunikimi total përbën një sfidë të hapur me pozicionin vetmitar të kritikës. Edhe në këtë ndeshjen me modelet e reja dramaturgjike, duket se Papagjoni kritik nuk e ka ndjerë vetminë. Besnik i mjeshtërisë që ka zgjedhur për interpretimin kuptimor të pjesëve teatrore të bashkëkohësisë, ai nuk është turbulluar, por ka ruajtur kthjelltësinë e tij, për mënyrën se si ta shohë shfaqjen; si ta kontekstualizojë atë brenda krijimtarisë së një autori dhe një lëvizjeje teatrore; si ta tregojë atë që ka parë dhe si t’ua paraqesë lexuesve – spektatorë atë shkrim të ndikuar nga shfaqja. Ja si shprehet përmes një artikulli për shfaqjen “Allegretto Albania” të Stefan Çapalikut, me regjisor Altin Bashën:

“Në tërësinë e shfaqjes “Allegretto Albania” haset një frymë e fortë kundërshtimi ndaj mykut social e moral që mbyt dhe bjerr jetën, njeriun; që e bën atë tragjiko-komik, me sjellje gjer groteske, për të qeshur e për të qarë. Por shtizat e sarkazmës çpojnë thellë posaçërisht morinë e spekullantëve që përfitojnë nga kjo plagë. Retorikën. Të qeshësh me njerëzit e ngujuar dhe kërcënuar nga gjakmarrja, për autorin, regjisorin dhe aktorët do të thotë, më së pari, të të vijë keq për ta, madje, herë-herë, edhe të lotosh. Të të vijë keq e të lotosh për fatin, pafajësinë dhe kokëshkrepjet e tyre. Për budallallëkun. Për kohën e mbrapshtë, për gjendjen groteske ku gjendemi. Për komicitetin. Të krejt shoqërisë, mbërthyer nga merimangat e bykut dhe mykut historik. Të tokës ku ky njeri ka mbirë dhe ka ecur. Të historisë sonë. Të mangësive dhe veseve. Të frikës dhe tmerrit. Të gjithçkaje që e bartim mbi shpinë si fatalitet, si paaftësi dhe si ndëshkim. Po, ne qeshëm me personazhet e luajtura nga M. Kabashi, H. Dako, G. Paja, A. Pasha, por sakaq na erdhi edhe aq keq për ta. Dhe në këtë mënyrë shfaqja mundi t’i realizojë porositë e saj, sikundër fali jo pak argëtim.”

Përfundime

Kritika e Papagjonit edhe kur është e përfshirë në vëllime historie të dramaturgjisë, përpiqet të japë edhe shijen e ngjarjes teatrale, së bashku me mjete e tjera të punës dhe të informacionit. Detyrë e tij, siç e përmendëm, është të tregojë dhe të gjykojë. Pikëvështrimi i tij nuk është thjeshtë vëzhgues, por është bashkëpunues për ndërmejtësimin e kuptimit të krijuesive kryesorë, dramaturgut dhe regjisorit. Në rastin Papagjoni mbizotëron pozicioni i kritikut mbi atë të studiuesit dhe historianit të teatrit. Edhe kur është historian teatri, ai mbetet kritik.

Të lexuarit e shkrimeve të këtij kritiku është një akt i pastër rikrijimi shfaqjeje teatrore në imagjinaren e lexuesit. Kjo falë metodologjisë që ai ndjek për ndërtimin e kuptimit të veprave të skenës. Nga kjo lloj shkrimtarësie mund të përfitojnë edhe studiuesit apo kritikët e rinj. Përmes analizave dhe interpretimeve të këtij kritiku duket fare mirë ndarja e shfaqjeve që bazohen në tekste të forta dramatike, shfaqjeve që bazohen në regji, në teatrin e grupit apo në eksperimentime.

Përfundimisht, në pikëvështrimin tonë, shkrimet e Josif Papagjonit dakordësojnë më ithtarët e kritikës së kuptimit të letërsisë, sipas të cilëve gjuha mund të jetë e ndryshme nga realiteti, por ajo sidoqoftë e reflekton atë. Pozicioni i tij i kritikës së dramaturgjisë është në të njëjtën gjatësi vale dhe mbështetet në parimin se teatri është produkt i përvojës dhe gjuha poetike e tij është pastërtisht emotive.

Nuk mungojnë rastet e refleksionit të Josif Papagjonit për shndërrimet që ka pësuar ky art i skenës, duke iu përshtatur kohëve, por edhe duke përballuar sfidën me klishenë e përhapur gjerësisht, për “krizën e kritikës”.

BIBLIOGRAFI

BARTHES, Roland: Aventura semiologjike, Pejë, 2008, 437 f.

CANZIANI, Roberto: Comunicare spettacolo (teatro, musica, danza, cinema. Tecniche e strategie per l’ufficio stampa), Milano, 2017, 214 f.

ÇAPALIKU, Stefan: Libri i vogël i dramatikës, Shtëpia Botuese e Librit Universitar, Tiranë, 2011, 130 f.

FRAJ, Northrop: Anatomia e kritikës, Prishtinë, Rilindja, 1990, 514 f.

JEFERSON, An; ROBY, David: Teoria letrare moderne, (përkthim i Floresha Dados), Shtëpia botuese “Albas”, Bot. i 2-të, Tiranë, 2006, 340 f.

MARINO, Massimo: Lo sguardo che racconta. Un laboratorio di critica teatrale, Roma, 2004, 179 f.

MUZZIOLI, Francesco: Le teorie della critica letteraria, La nuova Italia Scientifica, Roma, 1994, 209 f.

PAPAGJONI, Josif: Grishje për nga letërsia, Botime “Toena”, Tiranë, 2013, 609 f.

PAPAGJONI, Josif: Historia e teatrit shqiptar, Qendra e Studimeve Albanologjike, Tiranë, 2011, 522 f.

PAPAGJONI, Josif: Imazhi, historia, qenësia – Filmi artistik shqiptar, Akademia Ndëruniversitare e Studimeve Albanologjike – Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe Studimit të Artit, Tiranë 2017, 588 f.

PAPAGJONI, Josif: Individualitete, Akademia e Shkencave, Qendra e Studimit të Arteve, Tiranë, 2001,262 f.

PAPAGJONI, Josif: Regjisorët, Akademia e Shkencave – Qendra e Studimit të Arteve, Tiranë, 2002, 383 f.

PAPAGJONI, Josif: Sprova të modernizmit në rrjedhat e fundme të dramës shqipe, Aktet e seminarit shkencor, Tiranë, 2004, f. 150.

PAPAGJONI, Josif: Teatri dhe aktori – shënime kritike, Shtëpia botuese “Naim Frashëri”, 1980, 204 f.

PAPAGJONI, Josif: Teatri i Shkodrës, Enti botues “Gjergj Fishta”, Shkodër, 2009, 119 f.

Papagjoni, Josif: Teatri Kombëtar, Akademia e Shkencave, Qendra e Studimit të Arteve, Tiranë, 2005, 365 f.

PAPAGJONI, Josif:: Kritika është diçka e fisme, si vashë e bukur, por edhe syvëngër, si plakë e shëmtuar, Gazeta “ExLibris”, e shtunë, 15 janar 2022.

PUKA, Gëzim: Në kërkim të një drame “ndryshe”, Qendra e Studimeve Albanologjike, Shtëpia botuese “Didi&Oli”, Ulqin, 2017, 244 f.

SHEKSPIR: Makbethi, Shtëpia botuese “Onufri”, Tiranë, 2005, 160 f.

WELLEK, Rene, WARREN, Austin: Teoria e letërsisë, Tiranë, 2007 (kapitulli që i kushtohet kritikës letrare).