Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909
An amazing 
Celebration coming up at the 2nd Annual Gjergj Kastrioti Skenderbeu Street Fair, Sunday, May 7th on the corner of Arthur Avenue and Crescent Avenue. Share and join the festivities!
Saimir Z. Kadiu/
Nje nga intelektualet me te shquar shqiptar te shekullit XX…
Mësimet e mesme i kreu në Selanik, kurse të lartat në Bukuresht, ku më 1934 mori titullin “Doktor i shkencave ekonomike”.
Vepra letrare të tij janë vëllimet: “Netë shqiptare”, “Ago Jakupi”, “Kapllan aga i Shaban Shpatës”, “Dashuria e berberit Artan”, “Shënimet letrare”, “Sulm e lotë”, “Këngë e britma nga qyteti i djegur”, “Mall e brengë”, “Havadan më havadan”, “Tregime të moçme shqiptare” etj.
Si përkthyes ai pasuroi kulturën shqiptare me kryevepra të letërsisë botërore si “Kujtimet e një gjahtari” të Turgenjevit, “Tregimet e Petërburgut” dhe “Shpirtra të vdekura” të Gogolit, “Zotërinj Gollovlinovë” të Sllatikov Shçedrinit, vepra të Gorkit, të A.Tolstoit, të Paustovskit poezi të Pablo Nerudës etj.
Që në maj 1939, është i pari që ia bëri të njohur lexuesit shqiptar poetin e madh kombëtar të Rumanisë, Mihail Emineskun, duke botuar librin me 24 poezi të përkthyera prej tij së bashku me një përshkrim të krijimtarisë dhe biografisë së poetit ku ka guximin të mbrojë idenë, deri diku të argumentuar, mbi prejardhjen shqiptare të kolosit rumun, prej të cilit, poezinë e parë e kishte përkthyer e botuar që në moshën njëzetedyvjeçare.
Katër vjet më vonë, përmes flakës së Luftës së Dytë Botërore dhe përvojës së vet të hidhur në atë luftë, është i pari që ia bëri të njohur lexuesit shqiptar të madhin poet të Ukrainës, Taras Shevçenko.
Shkrimtar, poet, eseist, mbledhes folklori, perralltar, perkthyes i shquar… por edhe nje ekonomist elitar, nje nga themeluesit e Bankes se Shqiperise.
Mitrush Kuteli, bashkë me Ernest Koliqin, është themelues i prozës moderne shqipe.
Per keto “cilesi”, me 16 maj 1947 u arrestua dhe e dënua si “Armik i Popullit”, për “agjitacion e propagandë” me 5 vite heqje lirie.
Per dy vite vuajti denimin ne kampin e Vloçishtit ne Maliq dhe u lirua nga burgu ne maj 1949 me falje.
E drejta e botimit iu rikthye vetem ne vitin 1966, nje vit perpara se te ndrronte jete…56 vjet me pare me 4 maj 1967.
“LUTJE“
Unë, Mitrushi, poet shqiptar,
Fort do t’i lutesha nënës
Që të më hidhte një litar
Varur në bri të hënës.
Edhe pastaj, si për çudi,
Të gjendem varur n’erë
Dhe të thërres: “Sa lumturi!”
Në erë, mbi skëterë.
Sylë Ukshini/
Gazetari i njohur gjerman Erich Rathfelder, një raportues i drejtpërdrejt i ngjarjeve në Kosovën e periudhës së okupimit serb dhe pas vendosjes së saj në protektoratin ndërkombëtar ushtarak e civil, në librin e tij “Kosova” përmbysë disa klishe të ndërtuara në perëndim për shumë ngjarje lidhur me dhe për Kosovën, si çështjen e rezistencës shqiptare të UÇK-së, grindjet partiake, çështjen e largimit të një pjesë të civilëve serbë nga Kosova nga hakmarrja shqiptare e tema të tjera. Në këtë kontekst, ai shkruan edhe për mënyrën e ndarjes së Mitrovicës nga trupat franceze të KFOR-it, duke na lënë të kuptojmë se ky zhvillim ka qenë një skenar i përgatitur paraprakisht. Rathfelder lidhur me Mitrovicën e pasluftës na sjellë një rrëfim të pazakonte, të sinqertë dhe interesant, duke dëshmuar se gjenezën e problemit të veriut të vendit duhet në qershorin e vitit 1999 si rrjedhojë e qëndrimeve të faktorit ndërkombëtare, i cili, për shkak të përçarjeve tona të brendshme, negociatat për përfundimin e luftës i zhvilloi pa politikanët shqiptarë:
“ A nuk do të duhej që trupat e NATO-s të dislokoheshin në tërë territorin e Kosovës? Pse atëherë francezët, të cilët të fundit hyn në vend, u ndalën në Mitrovicë në urën e lumit Ibër? Pengesat me tela gjembi siguronin vijën e re të demarkacionit. Përmes veprimit të francezëve, territoret e banuara me serbë në veri të qytetit që kufizohen drejtpërsëdrejti me Serbinë, qëndronin edhe me tej nën kontrollin e autoriteteve serbe dhe të luftëtarëve serbë.
Pas një konference të përbashkët shtypi me Joschka Fischerin në Prishtinë, ministri i jashtëm francez Vedrine iu përgjigj pyetje pse trupat e NATO-s nuk kishin përparuar deri në kufi, me një valë arsyetimesh të pakuptueshme, kuptimin e të cilave nuk e kapa as unë e as shumë kolegë të tjerë. Mirëpo, faktet e krijuara flisnin vetvetiu: Territori i banuar kryesisht me serbë në veri të qytetit mbeti nën administrimin serb; fillimisht iu ishte shmangur kontrollit të UNMIK-ut. Kështu u krijua një qytet i ndarë në Evropë. Me pengesa teli prej gjembi dhe me një kufi fillimisht të pakalueshëm për popullsinë. Një premtim i Rezolutës 1244 u thye qysh atëherë. Jo të gjithë të dëbuarit mund të ktheheshin në vendbanimet e tyre, krahas serbëve dhe romëve që nuk jetonin në enklava, tani e tutje nuk mund të ktheheshin as ata shqiptarë që kishin banuar në atë territor (…).
Me ndaljen e trupave franceze në urën mbi Ibër, Kosova u nda faktikisht në dy pjesë: në një territor të administruar nga bashkësia ndërkombëtare dhe të banuar kryesisht nga shqiptarët dh territoret e serbëve në veri të Mitrovicë si dhe në enklavat e mbrojtura nga KFOR-i, por edhe më tutje të administruara nga serbët. Me këtë u krijua një shoqëri paralel serbe me territor të kufizuar me mbi 100.000 banor”, shkruan mes të tjerash gazetari gjerman Erich Rathfelder në librin e tij “Kosova: Historia e një konflikti”.
Naum Prifti/
Është e vështirë të përcaktosh se çfarë ndjen kur dëgjon se kush është personi që të spiunon. Por kur zbulimin ta thotë survejuesi yt atëherë fillon të mendosh se jeton në një botë të përçudnuar. Përpara se të shkoja në Divjakë, nuk kisha dijeni nëse ndiqesha apo ruhesha nga dikush që raportonte në organet përkatëse. Por kur vajta aty si arsimtar në vitin 1967 e di mirë se Sigurimi i Shtetit ishte interesuar posaçërisht për ndjekjen dhe survejimin tim. Në shkurt të atij viti sistemi komunist shqiptar nisi valën e “riedukimit” të shkrimtarëve dhe artistëve – ishte një prej pasojave dhe ngjarjeve të lidhura me Klubin Petef të Hungarisë të cilat i paraprinë revolucionit hungarez.
Vendi i riedukimit tim ishte Lushnja. Komiteti Ekzekutiv i Lushnjës nuk pranoi të më mbante si gazetar – profesioni im i atëhershëm në Tiranë – dhe më dërguan në Divjakë si mësues të shkollës tetëvjeçare. Shkolla e mesme shihej si një lloj “gradimi” për të cilin unë nuk isha i denjë. Personi i rekrutuar nga Sigurimi në Divjakë ishte Pilo Gorreja, Përgjegjës i Shtëpisë së Kulturës. Meqë ne të dy shoqëroheshim shumë, gjurmimi nuk do binte në sy. Siç mësova më vonë, Piloja qe agjent special me rreze të ngushtë veprimi. Objekt i tij isha unë dhe Profesor Dhimitër Pilika, një historian dhe studiues i nderuar, i akuzuar nga tarafi i Androkli Kostallarit se po i kundërvihej Akademisë dhe aq u desh që ta “internonin” në Myzeqe.
Nuk do ta di kurrë nëse shtysa e vetëzbulimit të misionit agjenturor të Pilos ishin rrethanat apo brerja e ndërgjegjes. E mbaj mend se një të diel kur kisha ardhur në Tiranë pranë familjes, siç bëja çdo fundjave, bie zilja e telefonit dhe në anën tjetër dëgjoj zërin e Pilo Gorresë. Kishte ardhur edhe ai në Tiranë. Piloja vinte dy-tri herë në vit në kryeqytet për të blerë furça e bojëra për Shtëpinë e Kulturës. Kërkoi të takoheshim e të pinim një kafe. Kur u ulëm më tha se kishte provuar katër-pesë hotele në Tiranë por nuk kishte mundur të gjente dhomë dhe treni i fundit për në Lushnje ishte nisur me kohë. Pasi e dëgjova hallin e tij e ftova të vinte në shtëpinë time, si mik e shok. Atëherë më tregoi se Sigurimi e kishte ngarkuar të më gjurmonte dhe të më provokonte. Qe situatë paradoksale që po flija me agjentin në një dhomë, duke e pasur mik në shtëpi. Aty për aty sqarova edhe një dyshim që nuk më largohej nga mendja. Një ditë Piloja më kishte pyetur në korridorin e shkollës në prani të arsimtarëve të tjerë pse kinezët nuk e ftuan PPSh në kongresin e tyre. Ishte koha e Kongresit IX të Partisë Komuniste Kineze. Pyetja mu duk paksa e çuditshme, mbasi e dija se pasionet e Pilos ishin të sferës praktike ku hynte mezeja dhe rakia, mbrëmjet e vallëzimit te Vatra e Kulturës, një dorë me letra dhe jo politika e jashtme. Pse iu kujtua Kongresi i kinezëve dhe ç’i hynte në qese kush u ftua dhe kush nuk u ftua? Për fat sapo kisha lexuar një artikull te “Zëri i Popullit” dhe përsërita argumentet e paraqitura në shtypin e ditës se meqë ishte kongres pune kinezët nuk e kishin parë të arsyeshme të ftonin të huaj. Piloja më zbuloi se pyetjen provokative ia kishte sugjeruar njeriu i Sigurimit që kryente detyrën e të Plotfuqishmit në Divjakë. Si për kundërbalancë rrëfeu se shokët e tij të ngushtë Nasi, Llambi, Ristani e kishin porositur të tregohej sa më i kujdesshëm dhe të mos u thoshte atyre asgjë që mund të më dëmtonte. Kudo kishte edhe njerëz të ndershëm që të donin dhe të mbronin. Megjithatë fjala “provokim” më solli ndër mend një mbledhje me shkrimtarët në Klubin e Lidhjes ku Ministri i Brendshëm i Shqipërisë Kadri Hazbiu kumtoi se dikasteri kishte hequr dorë prej kohësh nga metodat provokuese si edhe torturat fizike për të arrestuarit. A thua nuk e njihte Ministri realitetin apo e fshihte me dashje? Metodat provokative jo që nuk ishin braktisur por ishin intensifikuar nga vartësit në dikasterin e tij.
Është një paradoks i llojit të vet kur njeriu që është rekrutuar për të të spinuar është miku yt që vetëdekonspirohet. Mbi të gjitha ‘zbulimi’ më zemëroi dhe më indinjoi. Ndjenja se Sigurimi nuk do të ndalej dhe se do ngrinte kurthe të tjera për të provuar dyshimet e veta për aq kohë sa do isha arsimtar në Divjakë më shtyu të merrja vendimin për tu larguar me të gjitha pasojat e hidhura që mund të kisha. Braktisja me kokën time do të sillte shumë vështirësi punësimi në Tiranë. Shkova në Lushnjë të këshillohesha me Dr. Qirjako Leshon, kirurg i mirënjohur, të cilin e kishin hequr nga Lushja duke e dërguar mjek ambulance në spitalin me pesë shtretër të Divjakës. Mbrëmjeve shkoja shpesh te dhoma e tij për të kaluar kohën. Doktorin kirurg Qirjako Lesho e kisha njohur qysh kur ishte mjek në Tiranë. Më pikonte në zemër sa herë e shihja t’i fuste duart në ujë të ngrohtë, me merakun e madh se gishtërinjtë po e humbin shkathtësinë dhe nuk do të ishte në gjendje të punonte më si kirurg. E dija se shihej shtrembër nga regjimi për shkak se ishte djalë nënprefekti, vëllai i gazetarit të dënuar Vangjel Lesho dhe ngaqë e kishte bashkëshorten malazeze. Ia thashë hapur se doja ta braktisja Divjakën dhe ia tregova ngjarjen me Pilon fill e për pe. Nisi të qeshë me të madhe duke e zhvleftësuar shqetësimin tim si kalanmallëk. “Pse bëhesh budalla?” më qortoi. “Të gjithë e kemi nga një pas. Ti duhet të jesh i lumtur që e di agjentin. Po unë i ziu kë kam në spital? Prej kujt të ruhem më parë?” Kishte të drejtë. Unë e njihja agjentin, kisha miqësi me të gjë që më jepte një avantazh që shumë nuk e kishin.
Edhe pasi u ktheva në Tiranë në vitin 1971, survejimi vazhdoi. Dega e Brendshme i kishte thënë Pilos se mund ta dërgonin “me shërbim” në kryeqytet me shpenzimet e tyre sa herë të dëshironte. Kjo deklaratë në fillim më krijoi idenë se Tirana ende s’e kishte gjetur agjentin për mua po pasi e analizova me gjakftohtësi arrita në një përfundim tjetër. Kryeqyteti kishte strukturat e veta. Në disa raste ne i njihnim të rekrutuarit apo operatorët e Sigurimit në Sektorin e Kulturës por larg qendrës militantizmi ishte edhe më i madh. Veçanërisht nuk duhet skualifikuar rivaliteti midis degëve të Sigurimit në qendër dhe rrethe. Pra Lushnja donte t’i thoshte Tiranës se kishte aftësinë të zbulonte armiqtë e fshehur me petk intelektuali që qendra nuk kishte qenë e zonja t’i zinte. Kur ia rrëfeva Vito Koçit se agjenti im ishte vetëzbuluar, më tha: “I ziu ai, po ta marrin vesh dekonspirimin nuk do t’i zënë këmbët tokë”. Ishte një e parathënë që u jetësua pas disa vitesh. Pilon e dënuan me katër muaj burg për një grindje banale me llogaritarin Ll. Trungu, që mund të ishte mbyllur brenda pesë minutash me një qortim.
Pilo Gorreja e pati të hapur derën e shtëpisë sime në kryeqytet gjatë gjithë viteve të mia në Shqipëri. Në kujtesën time ai është një njeri i mirë e kurajoz i një kohe kur sistemi i përdorte shtetasit si Piloja për qëllimet e veta të mbrapshta. Unë jam dhe do t’i jem mirënjohës shpirtit të tij të ndershëm përgjithmonë.
Foto nga arkivi i familjes Prifti: Naum Prifti me nxënësit e shkollës tetëvjeçare të Divjakës, Divjakë, tetor 1967
Nexhat Çoçaj/
Hasi, areal i pasur me thesarin e gurrës popullore, që shtrihet në qendër të trojeve shqiptare në periudha të ndryshme kohore ka dhënë shkëndijat e përhapjes së vlerave të mirëfillta kulturore. Duke qenë një përmendore historike e në veçanti fole e mençurisë, atdhetarizmit, krahina e Hasit për shekuj me radhë shërbeu si simbol i urtësisë, diturisë, burrërisë të vënë në shërbim të lirisë dhe çlirimit kombëtar. Hasi ka nxjerrë shumë figura, veprimtaria jetësore e të cilëve personifikohet me veprimtarinë kombëtare. Ndërkaq, trashëgimtar i denjë i figurave emblematike kombëtare, që Hasi i dha kombit është padyshim edhe Sejdi Avdi Dida, të cilin pata rastin ta njihja në ditët e para të ribashkimit të Hasit, të ndarë padrejtësisht.
Sejdi Dida i përket brezit të dijetarëve, që veprimtarinë e tyre shkencore e edukative e kaluan pa e gëzuar përkrahjen institucionale, apo thënë më mirë pa e gëzuar vlerësimin e merituar. Por, në anën tjetër, ky shkencëtar i nderuar, gëzoi vlerësimin dhe dashamirësinë e nxënësve të tij si dhe të gjithë atyre njerëzve që e njohën. Nga kjo shtresë, Sejdi Dida edhe sot gëzon respektin si dijetar dhe si eksplorues i palodhshëm.
Njohja me Sejdi Didën, për mua ishte më tepër se fat, ngase përmes tij arrita të njihja shpirtin liridashës të krahinës së Hasit. Përmes tij arrita të ‘lëshohem’ nëpër galeritë e pa ndriçuar të traditës popullore. Të njihesh me një intelektual siç ishte Sejdi Dida, ishte njësoj sikur të njihesh me të gjitha familjet e fshatrave të Hasit, ngase nuk kishte pothuajse fshat apo lagje të fshatrave të Hasit që ai nuk i kishte eksploruar me përkushtim.
Përkushtimi i tij për mbledhjen, sistemimin, zbërthimin e traditave të pasura të Hasit, më dhanë mundësinë që të jem edhe një hap më afër krahinës së Hasit, siç kisha qenë deri në atë kohë. Përmes Sejdi Didës, pata fatin të dëgjoja për herë të parë shumë ngjarje historike, të cilat për arsye të pakuptimta nuk u publikuan kurrë, ose u botuan të shtrembëruara deri në atë masë sa nuk i ngjanin më as ngjarjes reale, as vendit e as personazheve të atyre ngjarjeve historike.
Nga Sejdi Dida pata fatin që të dëgjoja një mendim, të cilin do ta kem bashkudhëtar të veprimtarisë në fushën e kërkimeve etnokulturore: “Arkivi më i pasur i botës, që çdo gjë argumenton me fakte, është gjuha dhe tradita popullore, përmes të cilës dëshmohet lashtësia, autoktonia dhe zhvillimi i traditës dhe kulturës së atij mjedisi nëpër etapa”. Dhe vërtetë, edhe sot pas 15 viteve, që kur u nda nga jeta mësuesi i rrugës sime të formësimit intelektual e krijues, marr parimet bazë nga po i njëjti mendim, duke bërë përpjekje që sado pak ta ndjek rrugën e tij, që në njëfarë mënyrë ma vari si medaljon në shpirtin tim, dashurinë për të mbledhur kulturën materiale dhe shpirtërore të krahinës së Hasit.
Aftësia e tij për t’i përvetësuar të interesuarit për traditën ishte e jashtëzakonshme, sa që mua më magjepsi që në takimin e parë. Takimi i parë me Sejdi Didën për shumë arsye do të mbetet udhërrëfyes i krijimtarisë sime të mëvonshme, ngase tek ai nuk hasa vetëm mikpritjen vëllazërore, por edhe ngrohtësinë prindore e edukuese. Për mua ishte hera e parë që po takohesha me një person, i cili jo vetëm se ta lexonte mendimin, që në fjalën e parë, por me përkrahjen e tij të detyronte që edhe më shumë të mishrohesh me pasionin për punën e nisur.
Takimet e radhës ndodhën gjatë përgatitjes së gazetës “Etja”, që ishte edhe “sebepi” i njohjes dhe afrimit shpirtëror me të. Gjërat që kish mbledhur për traditën Hasit m’i tregonte me mesazhin e qartë se është bërë kjo punë dhe ka mbetur akoma pa u kryer edhe kjo, por kishte raste kur thoshte ka qenë dashur në këtë mënyrë edhe pse është mbledhur në këtë mënyrë.
Sejdi Dida, kishte shumë ngjashmëri me trevën e Hasit. Hasi kishte fshehtësitë e pazbuluara, por të ruajtura besnikërisht të patrazuara dhe Sejdiu kishte fshehtësitë e veta, që e brenin nga brenda. Hasi kishte krenarinë, dhe me këtë veti ishte i “veshur” edhe Sejdi Dida. Hasi ishte i njohur për mikpritje dhe bujari, “armë” të cilat i kishte edhe Sejdi Dida, si hasjan.
Bisedat me Sejdi Didën nuk ishin biseda të zakonshme. Sa herë që fliste jepte nga një mesazh të shoqëruar me kërkesën për të qenë i paluhatshëm në eksplorimin e kulturës tradicionale për Hasin, sepse siç shprehej ai: “Nëse edhe ne heshtim dhe nuk e zbardhim thesarin e artë të traditës kulturore, Hasi edhe për shumë kohë do të shkojë zvarrë pa i marrë ‘këmbët’ që i kishte dikur”.
Por, përkundër punës së madhe në mbledhjen e këtij thesari, veprimtaria shkencore e Sejdi Didës ka mbetur e pabotuar, madje edhe me botimin e këtij libri sërish po mbetet jashtë kopertinave edhe një pjesë e madhe e veprimtarisë si eksplorues i traditës. Por, më duhet ta potencoi se një pjesë e materialeve të mbledhura nga Sejdi Dida, nga disa ‘shkencëtarë’ u përvetësuan dhe u publikuan, as pa e përmendur emrin e tij, qoftë edhe si informatorë. Jam shumë i bindur se do të vije dita që veprimtaria e Sejdi Didës do të kompletohet, ndërsa ky libër është vetëm një pjesë e vogël e punës së tij të madhe në mbledhjen e traditave. Them kështu duke u mbështetur nga materialet që po botohen dhe materialet që më ka treguar se i ka mbledhur. Sido që të jetë puna e vajzës së tij, Valdetes, është për t’u përshëndetur, duke shpresuar se në një të ardhme do të botohet edhe veprimtaria tjetër hulumtuese e Sejdi Didës siç janë këngët lirike dhe epike, pleqnitë, anekdotat, kallëzimet popullore, të dhënat për veshjet e Hasit, ritet e punës, veglat e punës e shumë punime tjera, të mbledhura nga ai.