Archives for August 2023

Psenë nuk e ka gjetur as Sterio Spasse

August 15, 2023 by s p

Dr. Sadik Bejko/

Sot është 109 vjetori i lindjes së Sterio Spases (1914-1989)

Sterjo Spasse është një nga autorët më në zë në letrat shqipe pas viteve 30, me kontribute të spikatura.

Romani “Pse?”, i shkruar prej tij në vitin 1935, mbahet si romani i parë filozofik i shkruar në Shqipëri. Roman filozofik i shkruar në gjuhën shqipe

Duke u larguar nga tematika e zakonshme romanore e kohës për të shenjuar dhe një tipologji të re të rrëfimit në historinë e prozës, të romanit shqip, duke e shpënë llojin letrar drejt modernizmit, Spasse mbetet një prozator emblematik i atyre viteve. Edhe për sot.

Por njëherësh ai është dhe tipi i autorëve, i shkrimtarëve të viteve 1930, që me ndërrimet politike iu përshtatën kërkesave estetike të realizmit socialist, u konformuan politikisht me klimën letrare të pas vitit 1944, shkruan, por pa e humbur cilësinë dhe forcën e artit të prozës.

Në kujtimet e Ismail Kadaresë ai është shkrimtari tipik dekadent i viteve ’30. Kadareja 22 vjeç, Spasseja 44 vjeç janë për studime në Moskë. Për cilindo të këtij hendeku moshor, kolegu yt në dyfishin e moshës tënde, mund të quhet plak..

Në Moskë nga Shqipëria u vjen telegrami se “plakut” Sterio në Tiranë i ka lindur një vajzë. Ah ah… më 1958.

Më tej.

Një shkrimtare, studente e Institutit Gorki, një bukuroshe nga Ukraina me emrin Vera, ka rënë në dashuri me Sterio shqiptarin e Institutit.. Me Plakun. Me burrin 44 vjeç. Burrë i veshur me të zeza, kostum i modës së vjetër, i zi, dopjopetë, Një korb i vonuar, i trishtuar, arratisur që larg, që nga vitet ‘ 30.

Kadareja, gati çunak 22 vjeç, i ulërin Sterios: ç’ bëhet kështu me ty, more plak? Në Tiranë të ka lindur vajzë, në Moskë na paske dashnore?

Më vonë, shumë më vonë do ta kuptonte se një 44-vjeçar nuk është dhe aq plak. Siç e thotë Kadareja vetë. Në kujtimet e tij tani.

Spassja me kryeromanin e tij “Pse?” dhe proza të tjera të kohës, përfaqësonte tek ne llojin e shkrimtarëve të brezit të humbur, ata shkrimtarë që në librat e tyre jepnin personazhe pa rrugëdalje, karaktere që vdesin a vetëvriten që në rini, romane ku përshkruhen gjendje me psikologji të rënduar e me frymë pesimiste… Ndaj dhe këta shkrimtarë në botë u quajtën dekadentë.

Ky “dekadent” shqiptar ishte një kuriozitet ekzotik midis kolegëve të tij komunistë në Institutin e Shkrimtarëve Maksim Gorki, në Moskën e viteve 1958 – ’61 . Midis shkrimtarësh në moshë më të re sesa ai, midis komunistësh me tesër partie, aty ai po mësonte si të linte pesimizmin filozofik ala shopenhauer, për t’u bërë politikisht, estetikisht optimist, optimist revolucionar dhe predikues marksist…

Shumë nga shkrimtarët e institutit Gorki, dhe shkrimtaret femra, thotë Kadareja, habiteshin që kishin dhe një dekadent midis tyre, S. Spassen. Disa prej tyre në heshtje, nga larg e adhuronin dekadentin … pesimistin tonë Spasse.

Më pas, në pejsazhin kulturor të Tiranës së kohës komuniste, Spasseja do të mbahet mend si njeri shumë miqësor. Shtëpia e tij te Rruga e Kavajës, aty pas Kishës Katolike, ishte vendi ku gjeje shkrimtarë nga të gjitha moshat, nga gjithë drejtimet dhe brezat. Mikpritja, stili i thjeshtë pa distancë i Spasseve afronte dhe shkrimtarë si Mitrush Kuteli, Mustafa Greblleshi, Nonda Bulkën e Petro Marko,, gjuhëtar si prof. Mahir Domi… që vinin nga vitet ’30. Me nje kafe, raki a një gotë verë, cironka të thara Prespe… gjeje aty Fatmir Gjatën, Llazar Siliqin, Nasho Jorgaqin, Dhimitër Xhuvanin, I. Kadarenë, prof. Ziahudin Kodrën, por dhe të tjerë të moshës së fëmijve të tij.

Me korpusin e romaneve të tij të fundmë, romane me temë nga historia e Rilindjes shqiptare, Sterio Spasse e përtëriu poetikën e prozës së tij, duke mbetur një prozator me kreativitet të spikatur.

Një shkrimtar dhe… njeri ky Spassja .

Shënim:

Në Tiranën e viteve ’40-’50 ai mbahej si një shkrimtar i mbijetuar i dy kohëve. Autoriteti i tij dhe më tej rritej. Mbase nga mbijetesa dhe në ato kohë e një shkrimtari me emër që vinte nga regjimi i “kaluar”. Shkrimtarët e tjerë në zë të “regjimit të kaluar, ata të kohës së Zogut, të mbretërisë”, ishin në arrati, të rrasur në burg, në miniera a në këneta.

STERJUA prapë mbetej mësues, shkrimtar.

E adhuronin dhe pa e lexuar.

Ndokujt që i hidhëruar mundohej të gjente “Pse-në” e enigmave të jetës, atij që pyeste i tronditur “”pse e pse mua më ndodhi kështu e ashtu?”, tiranasit e kohës ia kthenin me një batutë: Ti kërkon Psenë?

– Pse-në nuk e ka gjetur as Sterio Spassja.

Mundohesh kot, nuk mund ta gjesh Psenë.

Me një roman Sterio Spasse hodhi një pyetje nëpër botë, nëpër jetë, nëpër letra. Nuk dha përgjigje për pyetjen.

Por mbase për këtë mbeti i famshëm.

(Foto ne ditën e inagurimit të bustit të Sterio Spases, 14 gusht 2014, me rastin e 100 vjetorit të lindjes, në fshatin e lindjes në Gollomboç, në breg të liqenit të Prespës)

Akti larg qëllimit

August 15, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

Vetë thjeshtësia e jetës në epokat primitive nënkupton se natyra ishte e para. Kur freskohej me ujë, ushqim, gjumë, njeriu nisej përsëri në lugina, fusha, ose duke ngjitur majat e maleve. E përsëri…

Ai që këputi në mënyrë të pavarur frutat kur ishte i uritur, u bë fermeri i parë; u ul nën pemë, ngriti një strehë dhe filloi përkujdesjen.

Ne tani nuk bëjmë si të parët; kemi adoptuar fe ose shkencë thjesht si avantazh përmirësimi. Tokën e kemi ndarë, një pjesë për banimn dhe pjesën tjetër varreza. Veprat më të mira të artit janë shprehja e luftës për t’u çliruar nga kjo gjendje, por efektet e tij e bëjnë jetën më të përgjumur; kujtohet akti, por qëllimi është harruar.

Nuk ka vend për art për jetën tonë – shtëpitë dhe rrugët, nuk përbëjnë piedestalin e duhur – nuk ka vend për një gozhdë për të varur një foto, as një raft për të vendosur bustin e një heroi apo një shenjtori. Shtëpitë janë ndërtuar dhe paguar, ose nuk paguhen; ekonomia e brendshme menaxhohet dhe vetëm sa mbahet. Dyshemeja nuk lëshon rrugë, ndërsa admiron gërvishtjet mbi mure. Kjo e ashtuquajtur jetë e rafinuar – është gjë për të cilën gëzohet njeriu dhe nuk vazhdon me kënaqësinë e arteve që u kujtojnë të shkuarën. Vëmendja është tërësisht e pushtuar nga kotësia, kur mendon se vallja e parë e vërtetë ishte ajo e disa endacakëve para se të uleshin në tokën e re që kishin gjetur. Njeriu me siguri do të arrijë përsëri përtej largësive. Dhe pyetja e parë që duhet t’i bëhet për këtë parregullsie kaq të madhe është: Je një nga nëntëdhjetë e nëntët që dështuan, apo një mes të shumtëve që ia dole? Më pas ndoshta mund t’i themi për lakmitë dhe nëse i gjen ato dekorative. Karroca para kalit nuk është as e bukur dhe as e dobishme. Përpara se të mund t’i zbukurojmë shtëpitë, muret duhet të lyhen, dhe të vendosen themelet; shija për të bukurën kultivohet më së shumti jashtë dyerve.

Old Johnson, në “Providencën e tij mrekullibërëse”, duke folur për kolonët e parë, me të cilët ishte bashkëkohës, më 1650, thotë se “ata gërmuan tokën për strehën e tyre, derisa toka, me bekimin e Zotit, nxori bukë për t’i ushqyer” dhe të korrat e vitit të parë ishin të mbara.

Kryetari Glauk Konjufca priti në takim Senatoren e Nju Jorkut, Nathalia Fernandez

August 15, 2023 by s p

Kryetari i Kuvendit të Republikës së Kosovës, Glauk Konjufca, i shoqëruar nga shefi i Stafit, Ilir Kërçeli, priti sot në takim Senatoren e Shtetit të Nju Jorkut, Nathalia Fernandez.

Duke i uruar mirëseardhje në Republikën e Kosovës, kryetari Konjufca falënderoi Senatoren Fernandez për kontributin e pakrahasueshëm të Shteteve të Bashkuara dhe Shtetit të Nju Jorkut ndaj vendit tonë, si dhe për meritat e Senatit dhe Kongresit Amerikan në intensifikimin e bashkëpunimit dhe forcimin e marrëdhënieve ndërmjet shteteve tona.

Kreu i Kuvendit shprehu mirënjohje për punën e saj të jashtëzakonshme ndër vite me komunitetin e gjerë shqiptaro-amerikan në Nju Jork, komunitetin që, siç tha kryetari Konjufca, është simboli më i mirë i raporteve të ngushta historike mes popujve tanë, interesave dhe synimeve tona të përbashkëta.

Fokus i bisedës ishin marrëdhëniet e shkëlqyera midis dy vendeve mike dhe aleate, si pikënisje nga ku merr kahje vazhdimësia dhe thellimi i mëtejmë i raporteve miqësore.

Qyteti amerikan, PA, Jim Thorpe, që mban emrin e legjendarit të një atleti të famshëm botëror

August 15, 2023 by s p

Nga Keze Kozeta Zylo/

When King Gustav Vof Sweden congratulated Thorpe, he said, “Sir, you are the greatest athlete in the world.” Që perkthehet: Zotëri, ju jeni atleti më i madh në botë”. 1912.

Qyteti me emrin e legjendës botërore Jim Thorpe na tërhoqi si me magnet edhe pse temperaturat e larta të digjnin lëkurën. E kemi filluar jetën në Amerikë me shtetin e Pennsilvanias dhe qindra herë në këto 27 vjet e kemi vozitur atë vend plot kulturë dhe histori me qytete të ndryshme ngase të dyja vajzat edukimin e lartë kanë pasur fatin ta realizonin aty. Këtë ëndërr amerikane si prindër e kemi të shenjtë dhe e çmojmë më së tepërmi.

Holandezët dhe gjermanët e Pensilvanisë janë pasardhës të emigrantëve të hershëm gjermanishtfolës që mbërritën në Pensilvani në vitet 1700 dhe 1800.

Udhetimi ynë këtë fundjavë gushti ishte ne qytetin që mban emrin e legjendës botërore Jim Thorpe. Lumi Lehigh qe ishte i rrëmbyeshëm rrethuar me pemë të gjelbërta të mëdha e freskonte ajrin dhe sillte fëshfërimën e pemëve dhe zhurmën e gjinkallave në këtë zheg të vapës. Parkingu me qindra turistë pranë lumit të rrëmbyeshëm ishte i mbushur tejet plot, ku pasionantët te hipur në varka “trape” të fryra lundronin gjithë kënaqësi dhe të egzaltuar në dallgët e lumit.

Natyrshem preferuam një udhëtim me autobus të vjetër historik dhe dëgjonim me vëmendje të posacme cicëronin plot kulturë dhe profesionalizëm. Per gati 30 minuta filloi të fliste pa lëvizur nga vendi autobusin rreth historisë së krijimit të qytetit. Ai e filloi se në një sondazh të kryer në vitin 2009 nga revista “Budget Travel”, Jim Thorpe u vlerësua në 10 vendet më të mira në qytetet e vogla më të bukura të Amerikës. E dhimbshme ishte kur ciceroni tha se kur erdhën irlandezët në New York ata u persekutuan dhe nuk i pranoi njeri brenda Nju Jorkut. Ata i sollën në minierë, ku dhe mjaft fëmijë qysh në moshën 7 vjec punonin brenda minierës.

Shumë gra irlandeze amerikane u bënë shërbyese ose punëtorë shtëpie, ndërsa shumë burra irlandezë-amerikanë punuan në miniera qymyri dhe ndërtuan hekurudha dhe kanale. Ndërtimi i hekurudhës ishte aq i rrezikshëm sa thuhej: një irlandez ishte i varrosur nën çdo lidhëse”.

Gati 2 milionë refugjatë nga viti 1845 nga Irlanda kaluan Atlantikun për në Shtetet e Bashkuara në vazhdën e trishtuar të urisë së madhe. Ndërsa fliste per minierën e qymyrit e pamundur mos të më sillej pranë Miniera e Memaliajt, Tepelenë ku kishte te punësuar pothuajse burra nga fshatrat përreth dhe që punonin aq rëndë duke mbijetuar dhe për të mbajtur familjet e tyre. Pothuajse çdo familje kishte të punësuar atje dhe dihet ng të gjithë se sa punë e rëndë dhe me “kokë ne torbe” ishte dhe që mund të mos ktheheshe gjallë. Ja këto historite irlandeze më kujtuan dhe Komediografin e famshëm shqiptar, aktorin më popullor Agron Llakaj i cili gjatë intervistës në New York për TV “Alba Life” tha se ka filluar punën në moshen 13 vjeç ndersa në minierë qysh në moshe e adoleshences 16 vjeç, pasi familja e tij ishte ne varferi dhe ishin shumë femije. Reparti ku ai ka punuar, është ai i mirëmbajtjes së Pusit Nr.2 ku shtynte vagonat brenda galerisë për 8 orë. Doemos kujtoj me dhimbje dhe kunatin tim Selametin i cili punoi për vite me radhë brenda tuneleve të minierës duke bërë punët më stropacitëse në atë regjim diktatorial.

Ndihesha shume e prekur që Amerika di të vlerësojë Yjet, të frymëzohet prej tyre dhe t’i vendosë në piedestal. Shpresoj shumë që dhe vendi im t’i çmojë yjet e vërtetë, jo të ndezë kandilët e fikur që s’kanë kurrë kontribute, por kane kontribuar vetëm në korrupsion dhe mafia.

Pse qyteti ndryshoi emrin dhe e vendosi Jim Thorpe në nderim të atletit amerikan vendas?

Qarku nuk kishte emrin e Jim Thorpe, u krijua në 1843 dhe u emërua për depozitat e shumta të qymyrit. Në vitin 1954 Mauch Chunk u bashkua me East Mauch Chunk për të formuar Jim Thorpe, selinë e qarkut, në përkujtim të atletit indian, vendas amerikan.

Jim Thorpe është një bashki dhe selia e qarkut, qyteti i qymyrit në shtetin amerikan të Pensilvanisë. Është pjesë e Pensilvanisë Verilindore. Historikisht njihet si vendvarrimi i legjendës së sportit vendas amerikan Jim Thorpe.

Çdo vit, qyteti ka një ngjarje dy-ditore për të nderuar legjendën që shkëlqeu në atletikë futboll dhe bejsboll. Megjithëse ai nuk ishte kurrë në qytet, por ai ka një lidhje me zonën duke filluar karrierën e tij atletike në Shkollën Industriale Indiane Carlisle rreth 100 milje larg.

Jim Thorpe ndodhet në malet Pocono të Pensilvanisë verilindore.

Jim Thorpe u themelua në 1818 si Mauch Chunk një emër që rrjedh nga termi Mawsch Unk (vend i ariut) në gjuhën e popujve vendas Munsee-Lenape Delaware: ndoshta një referencë për malin e Ariut, një zgjerim i Mauch Chunk Ridge që i ngjante një ariu të fjetur, ose ndoshta profili origjinal i kreshtës, i cili që atëherë është ndryshuar shumë nga 220 vjet minierë. Qyteti i kompanisë u themelua nga Josiah White dhe dy partnerët e tij, themeluesit e Lehigh Coal & Navigation Company (LC&N). Transporti në kanal u zëvendësua përfundimisht nga transporti hekurudhor. Qyteti u rrit ngadalë në dekadën e tij të parë, më pas me shpejtësi rreth vitit 1818 u bë më i madh pasi u bë një qendër e transportit të qymyrit antracit. Ajo erdhi në rritje më të madhe kur Hekurudha Lehigh Valley në 1885 shtyu luginën në bregun lindor të lumit për të kundërshtuar monopolin efektiv të transportit të LC&N mbi rajonin, i cili shtrihej në veriperëndim të Wilkes-Barre në Pittston në lumin Susquehanna / Kanalin e Pensilvanisë.

Thorpe u rrit në Sac and Fox Nation në Territorin Indian (ai që tani është shteti amerikan i Oklahomas). Si i ri, ai ndoqi Shkollën Indiane Industriale Carlisle në Carlisle, Pennsylvania, ku ai ishte dy herë All-Amerikan për ekipin e futbollit të shkollës nën trajnerin Pop Warner. Pas suksesit të tij olimpik në 1912, i cili përfshinte një rezultat rekord në dhjetëatlon, ai shtoi një fitore në Kampionatin Gjithëpërfshirës të Unionit Atletik Amator. Në 1913, ai luajti për Pine Village Pros në Indiana, më vonë në 1913, Thorpe nënshkroi me New York Giants dhe ai luajti gjashtë sezone në Major League Baseball midis 1913 dhe 1919. Thorpe iu bashkua ekipit të futbollit amerikan Canton Bulldogs në 1915, duke i ndihmuar ata të fitonin tre kampionate profesionale. Më vonë ai luajti për gjashtë ekipe në Ligën Kombëtare të Futbollit (NFL). Ai luajti si pjesë e disa skuadrave indiane gjithë-amerikane gjatë karrierës së tij dhe sulmoi si basketbollist profesionist me një ekip të përbërë tërësisht nga indianët e Amerikës.

Varri i Jim Thorpe

Pas vdekjes së atletit të njohur dhe fituesit të medaljeve olimpike në vitin 1953, Jim Thorpe, e veja dhe gruaja e tretë e Thorpe, Patricia, ishte e paduruar, kur pas pesë muajsh, memoriali i planifikuar në Shawnee, Oklahoma nuk kishte mbledhur ende 100,000 dollarë për ta nderuar atë. Qytetarët e qytetit kishin paguar që ajo, djali i Thorpe dhe trupi i Jim-it të dërgoheshin nga Kalifornia, kishin paguar dhe rregulluar shërbimin funeral në Kishën Katolike të Shën Benediktit dhe kishin paguar shpenzimet e Mauzoleut në Varrezat Fairview.

Më pas guvernatori Johnston Murray vuri veton ndaj një projektligji që do të kontribuonte me fonde për ngritjen e memorialit në Athletic Park. Më 1 shtator, zonja Thorpe, duke thënë se kishte frikë se Xhimi do të varrosej në një fushë poçari, e dërgoi trupin në Tulsa, ku tha se Dhoma e Tregtisë do të ndërtonte një memorial të duhur, gjë që nuk ishte e vërtetë. Kur dëgjoi se lagjet e Mauch Chunk dhe East Mauch Chunk po kërkonin dëshpërimisht të tërhiqnin biznesin, ajo bëri një marrëveshje me zyrtarët civilë. Sipas djalit të Jim Thorpe, Jack, Patricia ishte e motivuar nga paratë për të kërkuar marrëveshjen.

Vendi i monumentit përmban varrin e tij, dy statuja të tij në poza atletike dhe shënues historikë që përshkruajnë historinë e jetës së tij. Varri mbështetet në tufa dheu nga vendlindja e Thorpe, Oklahoma dhe nga Stadiumi Olimpik i Stokholmit në të cilin ai fitoi medaljet e tij olimpike. Në varr sipas traditës së vendasve amerikanë nuk hidhen lule, por vendosen gurë nga vendet e ndryshme.

Më 24 qershor 2010, një nga djemtë e Jim Thorpe, Jack Thorpe, paditi qytetin për eshtrat e babait të tij, duke përmendur Aktin e Mbrojtjes së Varreve dhe Riatdhesimit të Vendasve Amerikanë, i cili është krijuar për të kthyer artefaktet indiane amerikane në atdheun e tyre fisnor. Më 11 shkurt 2011, gjyqtari Richard Caputo vendosi që Jack Thorpe nuk mund të fitonte asnjë shpërblim monetar, as ndonjë shumë për tarifat e avokatit në padi dhe se për vazhdimin e padisë anëtarët e tjerë të familjes Thorpe dhe Sac and Fox Nation do të kishin për t’u bashkuar me të si paditës. Para se Jack Thorpe të mund t’i përgjigjej vendimit, ai vdiq në moshën 73-vjeçare, më 22 shkurt 2011. Për shkak të vdekjes së tij përfaqësuesve të tij iu dha më shumë kohë për t’iu përgjigjur vendimit. Më 2 maj 2011, William dhe Richard Thorpe, djemtë e mbetur të Jim Thorpe dhe Sac & Fox Nation nga Oklahoma iu bashkuan padisë, duke e lejuar atë të vazhdonte. Më 19 prill 2013, Caputo vendosi në favor të William dhe Richard Thorpe, duke vendosur që bashkia përbën një muze sipas ligjit. Ky vendim u anulua nga Gjykata e Apelit e Shteteve të Bashkuara për Qarkun e Tretë më 23 tetor 2014. Gjykata e Lartë e SHBA-së refuzoi të dëgjonte apelimin e tyre më 5 tetor 2015, duke siguruar që eshtrat e Jim Thorpe do të qëndrojnë në Karbon County.

Humbja e çmimeve olimpike dhe rikthimi i tyre

Jim Thorpes humbi titujt e tij olimpik pasi u zbulua se ishte paguar për të luajtur dy sezone të bejsbollit gjysmë-profesionist përpara se të garonte në Lojërat Olimpike, duke shkelur kështu rregullat bashkëkohore të amatorizmit. Në vitin 1983, 30 vjet pas vdekjes së tij, Komiteti Olimpik Ndërkombëtar (IOC) rivendosi medaljet e tij olimpike me kopje, pasi gjykoi se vendimi për t’i hequr medaljet e tij ishte jashtë 30 ditëve të kërkuara. Të dhënat zyrtare të IOC e renditën ende Thorpe si bashkë-kampion në dhjetëatlon dhe pesëatlon deri në vitin 2022, kur u vendos që të rikthehej si kampioni i vetëm në të dyja garat.

Vjedhja e njerës këpucë e tij në garat olimpike dhe zëvendësimi i saj me këpucë plehrash

Akoma më e habitshme, për shkak se dikush i kishte vjedhur këpucët pak para se të garonte, ai gjeti një palë zëvendësimesh të papërputhshme, duke përfshirë një nga një kosh plehrash, dhe fitoi medaljen e artë duke i veshur ato. Në përgjithësi, Thorpe fitoi tetë nga 15 garat individuale që përfshinin pesëatlonin dhe dekatlonin.

Thorpe hapi ngjarjen duke spërkatur pistën në vrapimin e 100 metrave në 11.2 sekonda – një kohë e pabarabartë në Lojërat Olimpike deri në vitin 1948.

Një shembull i përsosur për të mos hequr dorë kurrë dhe për të mbajtur një qëndrim pozitiv edhe përballë vështirësive si me rastin e vjedhjes së njërës këpucë.

Ai vazhdoi të fitonte dy medalje të arta – duke fituar çdo garë në të cilën garoi, përveç njërit, shtizën. Shtiza ishte e vetmja garë që nuk e fitoi, ndoshta sepse nuk kishte konkurruar kurrë më parë në atë garë.

Është interesante të theksohet se Thorpe ishte përpjekur të hidhte shtizën një herë më parë në provat olimpike. Në atë kohë, ai nuk e dinte se mund ta hidhte me një fillim vrapimi. Ai e hodhi atë në këmbë pa lëvizur dhe u rendit i dyti.

Në Lojërat Olimpike, ai gjithashtu mori pjesë në dekathlon. Ai përfundoi i pari në dy gara, i treti në katër gara dhe i katërti në dy të tjera. Thorpe përfundoi i treti në botë. Ai ishte padyshim një forcë dominuese që nuk mund të ndalohej dhe thjesht vazhdoi përpara.

Ai gjeti rrugën e tij në ekipin e futbollit dhe ishte monumental në mposhtjen e ekipeve më të mira në vend, si Army, Harvard, Pittsburgh, Syracuse, Penn dhe Nebraska.

Viktimë e racizmit

Thorpe, prindërit e të cilit ishin të dy me raca të përziera, u rrit si një amerikan vendas. Ai i realizoi bëmat e tij atletike pavarësisht pabarazisë së rëndë racore të Shteteve të Bashkuara. Shpesh është sugjeruar se medaljet e tij olimpike iu hoqën nga zyrtarët atletikë për shkak të përkatësisë së tij etnike. Ndonëse është e vështirë të vërtetohet kjo, komenti i publikut në atë kohë pasqyronte në masë të madhe këtë pikëpamje. Në kohën kur Thorpe fitoi medaljet e tij të arta, jo të gjithë amerikanët vendas njiheshin si qytetarë amerikanë (qeveria e SHBA-së kishte kërkuar shpesh që ata të bënin lëshime për të adoptuar mënyra evropiano-amerikane për të marrë një njohje të tillë). Shtetësia nuk iu dha të gjithë indianëve amerikanë deri në vitin 1924.

Kur Thorpe mori pjesë në Carlisle, përkatësia etnike e studentëve u përdor për qëllime marketingu. Skuadra e futbollit u quajt Indianët. Për të krijuar tituj, shkolla dhe gazetarët shpesh i portretizonin garat sportive si konflikte të indianëve kundër të bardhëve. Njoftimi i parë i Thorpe në New York Times ishte titulluar “Thorpe indian në Olimpiadë; Redskin nga Carlisle do të përpiqet për një vend në ekipin amerikan.” Gjatë gjithë jetës së tij, arritjet e Thorpe u përshkruan në një kontekst të ngjashëm racor nga gazeta të tjera dhe sportistë, që pasqyronin epokën.

Vdiq në varfëri

Nga viti 1920 deri në vitin 1921, Thorpe ishte nominalisht presidenti i parë i Shoqatës Amerikane të Futbollit Profesional, i cili u bë NFL në 1922. Ai luajti sporte profesionale deri në moshën 41-vjeçare, fundi i karrierës së tij sportive që përkoi me fillimin e Depresionit të Madh. Ai luftoi për të fituar jetesën pas kësaj, duke punuar disa punë të çuditshme. Ai vuajti nga alkoolizmi dhe jetoi vitet e fundit në shëndet të dobët dhe varfëri. Ai ishte i martuar tri herë dhe kishte tetë fëmijë, duke përfshirë Grace Thorpe, një ambientaliste dhe aktiviste për të drejtat vendase, përpara se të vuante nga dobësimi i zemrës dhe të vdiste, më 1953.

Gjyqi i bujshëm historik dhe ekezekutimet me varje për shoqërinë sekrete irlandeze Molly Maguires në këtë qytet historik

Mauch Chunk ishte vendi i një prej gjyqeve të Molly Maguires në 1876, i cili rezultoi në varjen e katër burrave të shpallur fajtorë për vrasje. Popullsia e bashkisë në vitin 1900 ishte 4,020, në vitin 1910 ishte 3,952. Ne vizituam ndërtesën dhe u ndodhëm përballë burgut ku u varën katër burra.

Molly Maguires ishin një shoqëri sekrete irlandeze e shekullit të 19-të, aktive në Irlandë, Liverpool dhe pjesë të Shteteve të Bashkuara Lindore, më të njohura për aktivizmin e tyre midis minatorëve të qymyrit irlandez-amerikanë dhe emigrantë irlandezë në Pensilvani. Pas një sërë konfliktesh shpesh të dhunshme, njëzet anëtarë të dyshuar të Molly Maguires u dënuan për vrasje dhe krime të tjera dhe u ekzekutuan me varje në 1877 dhe 1878. Kjo histori mbetet pjesë e dijes lokale të Pensilvanisë dhe faktet aktuale janë shumë të debatuara mes historianëve.

Molly Maguires e kanë origjinën në Irlandë, ku shoqëritë sekrete me emra të tillë si Whiteboys dhe Peep o’ Day Boys ishin të zakonshme duke filluar në shekullin e 18-të dhe në pjesën më të madhe të shekullit të 19-të. Dallimi kryesor midis të dy grupeve duhet të jetë se konsideroheshin si “laikë, kozmopolitanë dhe proto-nacionalistë”, me Molly Maguires të konsideruar “rurale, locale. Paniku i vitit 1873-79 u shënua si një nga depresionet më të këqija në historinë e kombit, i shkaktuar nga mbizgjerimi ekonomik, një rrëzim i tregut të aksioneve dhe një rënie në ofertën e parasë. Deri në vitin 1877, vlerësohet se një e pesta e punëtorëve të vendit ishin plotësisht të papunë. Organizatorët e punës shihnin me zemërim drejtorët e hekurudhave që udhëtonin rreth vendit me makina private luksoze, ndërsa shpallnin paaftësinë e tyre për të paguar pagat e jetesës për punëtorët e uritur.

Kur Gowen punësoi për herë të parë agjencinë Pinkerton, ai kishte pretenduar se Molly Maguires ishin aq të fuqishëm sa kishin krijuar burime të fuqishme financiare dhe kishin organizuar punën “kukullat e tyre. Kur u hapën gjyqet e gjoja mjeshtrit të kukullave, Gowen e kishte caktuar veten si prokuror special.

Franklin Benjamin Gowen shërbeu si president i hekurudhës i cili uli pagat e minierave në 54% të nivelit të tyre të vitit 1869, minatorët filluan “Grevën e gjatë” të vitit 1875. Ajo filloi në janar 1875 dhe zgjati 170 ditë.

Gjyqet e para ishin për vrasjen e John P. Jones. Tre të pandehurit, Michael J. Doyle, Jimmy Kerrigan dhe Edward Kelly, kishin zgjedhur të merrnin gjyqe të ndara. Doyle shkoi i pari, me gjyqin e tij që filloi më 18 janar 1876 dhe një dënim për vrasje të shkallës së parë u kthye më 1 shkurt. Para se të përfundonte gjyqi, Kerrigan kishte vendosur të bëhej dëshmitar i një shteti dhe dha detaje për vrasjet e Jones dhe Yost. Gjyqi i Kelly filloi më 27 mars dhe përfundoi me dënim më 6 prill 1876.

Gjyqi i parë i të pandehurve McGeehan, Carroll, Duffy, James Boyle dhe James Roarity për vrasjen e Yost filloi në maj 1876. Yost nuk i kishte njohur burrat që e sulmuan atë. Edhe pse Kerrigan është përshkruar që atëherë, së bashku me Duffy-n, se e urrente rojën e natës aq sa për të komplotuar vrasjen e tij. Kerrigan u bë dëshmitar i një shteti dhe dëshmoi kundër udhëheqësve të sindikatave dhe minatorëve të tjerë.

Ekzekutimi me varje

Më 21 qershor 1877, gjashtë burra u varën në burgun në Pottsville dhe katër në Mauch Chunk, Qarku i Karbonit. Një skelë ishte ngritur në burgun e Qarkut të Karbonit. Milicia shtetërore me bajoneta të fiksuara rrethoi burgjet dhe skelat. Minatorët mbërritën me gratë dhe fëmijët e tyre nga zonat përreth, duke ecur gjatë natës për të nderuar të akuzuarit dhe deri në orën nëntë “turma në Pottsville u shtri aq sa mund të shihej”. Familjet heshtën, gjë që ishte “mënyra e popullit për të paguar haraç” për ata që do të vdisnin. Babai i moshuar i Thomas Munley kishte ecur më shumë se 16 km nga Gilberton për të siguruar të birin se ai besonte në pafajësinë e tij. Gruaja e

Munley-t mbërriti pak minuta pasi ata mbyllën portën dhe ata nuk pranuan ta hapnin atë edhe për të afërmit e afërt për t’i thënë lamtumirën e fundit. Ajo bërtiti te porta nga pikëllimi, duke u hedhur kundër saj derisa u rrëzua, por nuk u lejua të kalonte. Katër (Alexander Campbell, John “Yellow Jack” Donahue, Michael J. Doyle dhe Edward J. Kelly) u varën më 21 qershor 1877, në një burg të qarkut Carbon në Mauch Chunk (i riemërtuar Jim Thorpe në 1953), për vrasjet e John P. Jones dhe Morgan Powell, të dy shefat e minierës, pas një gjyqi të përshkruar më vonë nga një gjykatës i Qarkut të Karbonit, John P. Lavelle, si më poshtë:

Gjyqet e Molly Maguire ishin një dorëzim i sovranitetit të shtetit. Një korporatë private nisi hetimin nëpërmjet një agjencie private detektivësh. Një forcë policore private arrestoi mbrojtësit e dyshuar dhe avokatët privatë të kompanive të qymyrit i ndoqën penalisht ata. Shteti siguroi vetëm sallën e gjyqit dhe trekëmbëshin.

Campbell, pak para ekzekutimit të tij, dyshohet se goditi një gjurmë dore me baltë në murin e tij të qelisë duke thënë “Ka prova të fjalëve të mia. Kjo shenjë ime nuk do të fshihet kurrë. Do të mbetet përgjithmonë për të turpëruar qarkun për varjen e një njeriu të pafajshëm”. Doyle dhe Hugh McGeehan u çuan në skelë. Ata u pasuan nga Thomas Munley, James Carroll, James Roarity, James Boyle, Thomas Duffy, Kelly, Campbell dhe “Yellow Jack” Donahue. Gjyqtari Dreher kryesoi gjykimet. Dhjetë të tjerë të dënuar, Thomas Fisher, John “Black Jack” Kehoe, Patrick Hester, Peter McHugh, Patrick Tully, Peter McManus, Dennis Donnelly, Martin Bergan, James McDonnell dhe Charles Sharpe, u varën në Mauch Chunk, Pottsville, Bloomsburg dhe Sunbury. Ne dy vitet e ardhshme ishte Molly Maguire i fundit që u gjykua dhe u dënua për vrasje në Gjykatën e Qarkut Northumberland në 1878.

Në vitin 1979, Guvernatori i Pensilvanisë Milton Shapp i dha një falje pas vdekjes John “Black Jack” Kehoe pas një hetimi nga Bordi i Faljeve të Pensilvanisë. Kërkesa për falje u bë nga një prej pasardhësve të Kehoe. John Kehoe kishte shpallur pafajësinë e tij deri në vdekjen e tij. Bordi rekomandoi faljen pasi hetoi gjyqin e Kehoe dhe rrethanat rreth tij. Shapp lavdëroi Kehoe, duke thënë se burrat e quajtur “Molly Maguires” ishin “martirë të punës” dhe heronj në luftën për të krijuar një sindikatë dhe trajtim të drejtë për punëtorët. Është e pamundur për ne të imagjinojmë gjendjen e vështirë të minatorëve të shekullit të 19-të në rajonin antracit të Pensilvanisë” dhe se ishte popullariteti i Kehoe midis minatorëve që e bëri Gowen “të frikësohej, përbuzte dhe përfundimisht ta shkatërronte atë.

Fama e Molly Maguires në kulturën botërore

Romani i Sherlock Holmes i autorit Arthur Conan Doyle, Lugina e frikës, bazohet pjesërisht në infiltrimin e James McParland në Mollis. Popullaritet i Molly Maguires frymëzoi mjaft aktorë, regjisorë filmash, episode të ndryshme etj.

Molly Maguires referohen nga Dr Donald “Ducky” Mallard në një episod të serialit televiziv amerikan NCIS. Referenca u bë në episodin e titulluar “Karriget muzikore”, i cili u shfaq në episodin e 8-të të sezonit të 17-të të serialit.

Kënga e Irish Rovers, “Lament for the Molly Maguires”, është në albumin e tyre dhe te rrenqethin vargjet si:

Duke thithur pluhurin e qymyrit në mushkëri/ Nën kodrat ku nuk ka diell/ Përpjekja për të siguruar jetesën me një dollar në ditë/ patjetër më vdes gërmimi i qymyrit në Pensilvani.

Ne lamë Irlandën e vjetër, lamë shtëpitë tona/ Përtej oqeanit, ne duhej të endeshim/ Me pesë djem dhe një grua të dobët/ Përpjekja për të bërë një lloj jete/. Por terrori përfundon siç kishte filluar/ James McParland, i dha fund ecurisë së tyre/ Ai u largua si një Molly, ai solli fatin e tyre/

Pas shumë vitesh i dha fund urrejtjes.

Interesant është fakti se McParland vdiq, më 18 maj 1919 në Spitalin Mercy në Denver. Ai la një të ve, Marinë, por pa fëmijë. Mediet shkruan si: MaryJoy Martin, Denver Post, Rocky Mountain News dhe Denver Catholic Register mbushën kolonat në perkujtim, duke rrëfyer përrallat e tij të Molly Maguire dhe triumfin e Harry Orchard, duke u futur në trillime dhe gënjeshtra të shumta gjatë rrugës. Pak rëndësi kishte, pasi Jim Thorpes ishte bërë legjendë.

13 Gusht, 2023

Jim Thorpes, Pansylvannia

NGA BALTA TE YJET…

August 15, 2023 by s p

– 40 vjet më parë shuhet Musine Kokalari –

Nga Visar Zhiti

NJË POEZI DHE BURGU

I SHKRIMTARES SË PARË SHQIPTARE,

Musine Kokalari “Jeta ime universitare”.

Dhëmbje e copëtuar në poezi:

Të isha një lule…

…

Të isha një lule vjollce në mes të ferrave

të qëndroja e fshehur, e pa dukur

dhe një ditë të zbulohesha prej duarve të dy të rinjve.

Prej frike, të larguar prej njerëzis do t’më këputnin

do të dhurohesha te njëri-tjetri

për shenjë kujtimi.

…

Karafil i kuq të lulzoja

dhe me kujdes të vaditesha…

një ditë të vendosesha në jakë të palltos.

Do të shëtisja dhe unë rrugëve të qytetit,

do të kuptonja jetën djaloshare

dhe të gjithë do të vështronin atë dhe mua;

që të dy qënkan të bukur, do të thoshin.

…

Më së fundi le t’isha

së paku një lule e egër,

midis rrugës dhe gurëve

pa kujdesin e të tjerëve.

Një ditë do të shtypesha prej ndonjë këmbe njeriu,

një burrë ose grua… e di por s’ka gjë,

një lule të isha dhe jo njeri…

Në këto copëra të një poezie të Musine Kokalarit sikur përmblidhen gjithë copërat e jetës së saj, dëshirat dhe parandjenjat, credo-ja dhe realiteti, profecia dhe ashpërsia e ardhshme, burgu dhe vdekja, ndërkaq aty janë vendosur përballë njëra-tjetrës delikatesa me tragjizmin.

Vërtet janë copërat e një poezie, më pak se gjysma e saj, nga ato pak poezi të rënda që na la ajo, me atë gjysmë jete, ku më shumë se sa këndonte, dukej sikur tregonte në prag të një vajtimi. Dhe janë shkruar përpara një gëzimi të madh, kur ajo do të shkonte për studime në Romë, më 1937. Po në këtë vit edhe poeti i njohur i të rinjve shqiptarë, Migjeni, do të shkonte në Torino, por për të vdekur, pa i nisur dot studimet. Temat e tij, lakonizmi do t’i pëlqenin shumë Musinesë dhe do të ndiqte deri diku hapat e tij…

Musineja linte kryeqytetin e saj të pakët, Tiranën, i cili s’kishte shumë vite që ishte shpallur si i tillë në një atdhe që kishte dalë nga një robëri shumëshekullore e qe bërë i pavarur. Nga republikë presidenciale befas qe shndërruar në monarki pa ndonjë kryengritje a grusht shteti, por vetë presidenti shqiptar Ahmet Zogu kishte kaluar në Mbret, Zogu I. Tirana sapo kishte filluar të merrte pamjen e një kryeqyteti të çuditshëm, sa oriental në njerëz, po aq dhe perëndimor në arkitekturë, ku kishte dhe ballo në sallone hotelesh dhe në bulevard gra me ferexhe, mesjetë dhe librari, kuaj dhe vetura, gjakmarrje dhe jetë intelektuale, varfëri dhe opozitë, poetë brilantë të një populli me analfabetizmin më të madh në Europë. Në sheshin kryesor punohej të ngrihej një Hark Triumfi. Miqësia mes Shqipërisë së vogël mbretërore po shtohej dita-ditës me Italinë fashiste perandorake. Po me té zbarkuar Italia në Shqipëri mbreti do të ikte dhe Harku i Triumfit do të shembej.

Musine Kokalari lindi në Adale, të Turqisë më 10 shkurt të vitit 1917, kur po atë vit bota do të tronditej nga revolucioni bolshevik i Leninit. Foshnja e porsalindur do ta pësonte po nga ky revolucion, nga dishepujt e tij ballkanas.

Familja e saj kthehet në Shqipëri në vitin 1921 dhe vendoset në Gjirokastër, ku Musineja kreu shkollën fillore. Nëntë vjet më vonë Kokalarët shpërngulen në Tiranë. Në vitin 1937 Musineja mbaroi shkollën e mesme “Nëna Mbretëreshë” dhe vendosi të shkonte të studionte në Itali, në Romë, në Universitetin e njohur “La Sapienza”.

Në Qytetin e Përjetshëm, një nga kryeqytetet më të bukur në botë, në mos më i bukuri, Musine Kokalarin e priste një jetë të re, moderne, me ëndrra dhe studime, me kohët antike që shpaloseshin gjithandej, që flisnin me statujat, me muret dhe gurët, ku Koloseu mbase do t’i ngjante me një kurorë vigane, jo e rënë trandshëm nga qiejt, por si e dalë nga nëntoka.

Donte të bëhej shkrimtare. I kishte hyrë kësaj valleje, për të qenë e tillë kishte lindur. Atdheu i saj nuk dihej të kishte pasur shkrimtare-grua. Mbase, por siç thoshte një princeshë në Rumani me origjinë shqiptare, që kishte pasur miqësi me shkrimtarët më të shquar të Europës së Shekullit XIX, Dora D’Istria ose Elena Gjika, që shqiptarét bëjnë shumë, por shkruajnë pak. Edhe Musineja ishte e bukur si ajo, shkruante si ajo. Edhe më shumë, të shkruante, të shkruante…

Poezia e Musine Kokalarit se si ishte, e pangjashme me të poetëve të tjerë shqiptarë, as me të atyre të vjetërve e as me të bashkëkohësve, e pangjashme as me folklorin e lashtë. Trishtim, pakënaqësi, jo këngë dashurie, pa rima kumbuese, pa rima fare, rrallë ndonjë e brendshme, zë i ngjirur, që duhej të kishte thirrur dikur, pa lindur ende, po, po, atë të shkaktonte në shpirt: thirrjen.

Mjerimin pasqyronte duke ngjarë dhe vetë e mjerë, e drejtpërdrejtë si ngjarjet në rrugë, madje kjo është dhe jeta, thotë ajo diku. Revoltë, jo vetëm në përmbajtje, por dhe në formë, vargjet përzgjaten, zvarritshëm i afrohen prozës, hidhësisë, marrin të folurën e përditshme, një gjallëri shqetësuese, rrëfime që kanë terr dhe uri. Çuditërisht nuk i ngjajnë jetës që kishte kaluar a të tashmes së autores, por të ardhmes së saj. Kishte dashur të ishte një lule mes ferrave…

Më mirë prozë atëherë dhe aty të shpalos poezinë. Nga pasioni për folklorin, fjalët e rralla dhe proverbat, Musine Kokalari hidhet tek tregimi i shkurtër, ja ashtu “Siç më thoshte nënua plakë” dhe pikërisht këtë titull i vuri librit të saj të parë, që tërhoqi vëmendjen e të gjithëve në vend. Një shkrimtare-grua?! Edhe tek ne!?! Në botë ka. Atëherë po përmbysej bota… apo po bëhej më e mirë?

Ndërkaq Italia e Musolinit kishte pushtuar Shqipërinë. Kishte pasur përplasje me armë në qytetet bregdetare, edhe të rënë, teksa Mbreti ikte nga atdheu e mbretëresha lehonë mbante në krahë djalin e porsalindur. Do të përgatiteshin festa dhe dhënie lulesh për autoritetet italiane, por kur do të vinte për vizitë në Tiranë mbreti Viktor Emanuali do ta varej në mes të sheshit djaloshi Vasil Laçi që guxoi té shtinte mbi mbretin. Atentati dështoi, por jo vdekja e atentatorit.

Musine Kokalari në Romë nuk është e qetë. Ajo po shkruan librin “Jeta ime universitare” (1940-1942), fakte dhe histori, etnografi e meditim, që se si duket, sikur pushtimi kalon dhe nëpër trupin e saj prej gruaje, por ajo nuk do të jepet, madje qëndron shumë më lart se poseduesi dëshirëmadh. Studime dhe spitale. Nipi i saj i vogël është sëmurë. Apo Shqipëria? Kush do të operohet, kujt do t’i ngulen thikat? Çalon koha apo vogëlushi i gjorë, kockëhollë?

Musineja shoqërohet me të rinjtë antifashistë në Romë. Organizon takime kulturore me studentë shqiptarë, klubet ndodhte që i prenotonte dhe Dane Zdrave, që kishte studiuar në Akademinë Detare në Napoli, merrej dhe me biznes, ai do të hapte kinemanë e parë në qytetin e tij, në Berat, do të çonte kombajnat e para, centrale elektrikë, do ta sponsorizonte dasmat e vajzave të miqve dhe do të hapte në Tiranë dyqan mode. Të çliroheshe përmes pushtimit. Pas mbarimit të Luftës II Botërore atë e arrestojnë dhe ai vdes né burg. Oficerët komunistë që e torturonin mbase zbrisnin në qeli me uniformat që u kishte blerë ai dikur…

Erdhi koha që Musine Kokalari duhej të mbronte diplomën universitare në “La Sapienza”. Kë shkrimtar të zgjidhte për studimin e saj? Danten e madh? Ai tani ishte dhe poeti kombëtar i shqiptarëve. Se siç shpjegon shkrimtari Ismail Kadare, bashkëqytetar i Musinesë, “Nën kurorën e përbashkët, Italia po sillte si prikë poetin e saj të parë: Dante Aligierin”. (“Dantja i pashmangshëm”, fq. 23, bot. “Onufri” 2005). Po sikur të merrte Leopardin apo nga poezia moderne italiane?

Poetët italianë vërtet mund të ishin bërë zyrtarisht të përbashkët, por përkohësisht gjithsesi dhe mbeteshin të një gjuhe tjetër. Të kërkonte një poet etiopas më mirë, se dhe me ata bënin pjesë në të njëjtin shtet tani? Jo dhe jo. Vetëm Naim Frashërin, poetin kombëtar të vendit të saj, që ribëri atdheun gjatë pushtimit otoman. Poezia e Naimit u ndez si qiriri. Dridhej drita e tij, por edhe terri prej asaj drite. Ta shihnin italianët dhe atë.

Veprimtarinë si antifashiste, të nisur në Romë, e vazhdon në Tiranë, shkruan nëpër gazetat antifashiste dhe më 1943 bëhet nismëtare për të themeluar një parti social-demokrate me intelektualë të shquar si Skënder Muço e profesorin e Sorbonës, Isuf Luzaj. Rri dhe punon me rininë nacionaliste. Librarinë “Venus” të vëllezërve të saj e shndërron në qendër kulturore.

Vazhdonte Lufta II Botërore. Maleve të Shqipërisë luftohej me pushtuesin fashist dhe nazist. Në fillim së bashku, nacionalistë, monarkistë, komunistë, por këta të fundit po dilnin të parët dhe po e çonin vendin në luftë civile. Si në Spanjë, hakmarrje për Spanjën.

Musine Kokalari po luftonte me armë të tjera, me libra. Dhe kundër sundimit më të rëndë, injorancës. E cila tek gratë shumëfishohej e bëhej në heshtje më kërcënuese. Gruaja shqiptare ishte mbyllur brenda mureve të një fanatizmi barbar. Mona Liza shqiptare ishte me shami në kokë. Kishte 500 vjet që kishte hyrë ferexheja bashkë me natën e gjatë të pushtimit. Vajzat kokëzbuluara, me flokët që ua merrte era, që duke vallëzuar e duke kënduar ishin hedhur në humnerë për të mos rënë në duar të pushtuesit, tani ishin futur në legjendë. Në kohën kur Roma e lashtë kishte perandorë dhe me origjinë ilire, në bregun përballë paraardhësit e shqiptarëve kishin pasur mbretëreshë, Teuta, por ajo qe harruar fare, veç emri i saj vihej ende vajzave, mbase pa ditur pse.

Musine Kokalari po ndihej shkrimtare. Ky mision duhej përmbushur më së miri. Sa keq që s’kishte pasur grua shkrimtare ky vend, edhe pse ishte shekulli XX. Duhej të kishte, do të kenë qenë harruar… zhdukur… siç ikin gratë kur nuk i duan… Këngëtare anonime të nina-nanave po, edhe vajtojca patjetër që po. Pra, kur lindnin dhe kur vdisnin njerëz. Po ato këngë të mrekullueshme dashurie, që ne i futim në folklor, kush i krijoi? Patjetër duhej të kishte dhe gra-poete anonime. Kur kështjellat tona binin një e nga një e pirgjet e tyre shkrumboheshin nga flakët, mbetën bedenat e dhëmbëve. Gojët e grave ruajtën gjuhën, teksa burrat i shpinin nëpër luftëra kudo në Ballkan, edhe më larg, përtej Europës, shkretëtirave të Azisë dhe Afrikës.

Musine Kokalari duhet të flasë për të gjitha ato.

Në vitin 1944 boton librat “Rreth vatrës” dhe “…Sa u tund jeta”. Entuziazmon gjithë shkrimtarët e njohur shqiptarë, albanologë dhe studiues në Itali, në Gjermani, në diasporë deri në SHBA. Tashmë ajo është vërtet shkrimtare, e pjekur, me autoritet. E para…

Shkruan studime, mbledh folklor, boton artikuj për Kosovën. Romani i saj “Teto Nurieja” mbetet përgjysmë. Por dhe jeta e saj. Brenda vetes ajo ndien elegjinë, që nuk do të lejohej ta shkruante kurrë. Por gjithçka tek ajo është poezi. Është karafil i kuq mbi jakë palltosh, siç thoshte ajo. Pra i këputur…

Kur Lufta II Botërore po mbaronte, kur po dëboheshin dhe largoheshin nga kryeqyteti pushtuesit nazistë, gjermanët po iknin drejt Veriut e betejat po zhvilloheshin rrugë më rrugë, shembeshin mure, merrnin flakë çatitë e vriteshin njerëz, në shtëpinë e Musinesë trokasin fitimtarët, partizanët, dhe me urdhër të kushëririt të Kokalarëve, diktatorit të ardhshëm Enver Hoxhës, marrin dy nga vëllezërit e saj, Mumtazin dhe Vesimin, të tretin, Hamitin, jo, se ishte tepër i sëmurë, me ethe, po vdiste vetë dhe s’kish pse ta mbartnin e të harxhohej plumbi për të. Po ku i çuan? Apo i donin për ndonjë shërbim a do t’i pyesnin për ndonjë gjë? Se liria fillon me librin e ata me libra merreshin. Luftë ishte, s’dihej.

Dhe do t’i gjenin të vrarë mes shumë kufomave të tjera të përgjakura, të grirë nga breshëritë e skuadrave të pushkatimit. Fitimtarët kishin grumbulluar intelektualë të njohur, gazetarë, që nuk ishin komunistë, por borgjezë, sipas tyre, i kishin mbyllur në bodrumet e nëndheshme të hotel “Bristol” dhe bënë masakrën para festës së çlirimit të kryeqytetit.

Kishte filluar të derdhej gjaku, jo nga shkaku i pushtuesve tani.

NJË GRUA MARTIRE

PËRBALLË DIKTATORIT – BASHKËQYTETAR I SAJ..

Shkrimtarja e parë shqiptare, grua me ndërgjegjen e lartë të krijimit dhe është vetëm 27 vjeç. E ylltë. Vepra e saj do të ishte plot me fjalë të gjalla, nga ato të popullit, të vjetra, gjithë thellësi, që gjuhëtari i shquar, Profesor Eqrem Çabej, bashkëqytetar dhe bashkëkohës i saj, do të merrej me seriozitet shkencëtari me shqipen dhe do të ishte studiuesi dhe etimologu me autoritet ndërkombëtar. Skenat dhe personazhet lokalë të veprës së Musine Kokalarit, Gjirokastra e çuditshme, do të merrnin hov dhe zhvillim të paparë më pas në romanet e përkthyer gjithandej nëpër botë të bashkëqytetarit tjetër të saj, shkrimtarit botëror Ismail Kadare. Ai realitet, ajo jetë sa orientale, po aq dhe Perëndimore, që po shkonte drejt Europës së kulturuar, ai pluralizëm dhe demokraci parake, që do të tronditej nga Lufta e II Botërore, do të përmbysej e do të shkatërrohej nga sundimtari i kuq, diktatori Enver Hoxha, edhe ky bashkëqytetar i Musine Kokalarit. Shtëpitë e tyre nuk janë larg midis tyre, dritaret shikojnë njëra-tjetrën, por njerëzit nuk shikohen dot në sy. Diktatori i ardhshëm kishte shëtitur në Europë, në Itali, Belgjikë, Francë, etj, kështu mbahej i shëtitur, ndiqte modën, ishte regjistruar dhe në një universitet në Montpelie, ku nuk dha asnjë provim e nuk u diplomua kurrë dhe kur mori pushtet, futi në burg ministrin e arsimit poet dhe ai, Mirash Ivanaj, ndër më të kulturuarit në Ballkan, dinte 11 gjuhë, si hakmarrje që nuk kreu dot shkollë dhe do t’i urrente gjithë jetën. Jo urrejtje pasive, por me veprime mizore, duke i persekutuar rregullisht. Duke marrë në ndihmë intelektualë të tjerë, nga ata që do të denonconin kolegët e do t’u vidhnin veprat dhe do të aplikonin realizmin socialist shqiptar duke himnizuar me poema e romane diktatorin.

Katër ditë pas vrasjes së vëllezërve, arrestojnë dhe Musinenë dhe e mbajnë 17 ditë në burg. Mes rrëmujës, kur fitimtarët ende nuk dinë se çfarë të bëjnë, përveç pushkatimeve, pushtojnë zyra dhe hapin burgje, edhe kishat i bëjnë burgje, ndërkaq Musineja vepron, bashkohet me intelektualët, që krijojnë “Koalicionin demokrat”, programin e shkruan ajo, u çojnë nota SHBA-ve dhe Anglisë për vëzhgimin e zgjedhjeve politike të 1945.

Shkrimtare e plotë tashmë, me autoritet. Më shumë se sa poezi, tani është elegjia që po fillon të ndihet brenda saj, më e fuqishme se marshet e fitimtarëve. Një vit më pas, më 23 janar 1946 e arrestojnë përsëri Musinenë.

E nxjerrin në gjyqin ushtarak me 36 intelektualë të tjerë. Gjyqet bëheshin në teatrin që kishin ndërtuar italianët gjatë pushtimit. Në skenë, ku duhej të luhej ndonjë nga veprat e Musinesë, vendosej trupi gjykues, të akuzuarit, policët. Aktorë të vërtetë të një drame të vërtetë. Në lozha ndodhte që ta ndiqte gjyqin vetë Enver Hoxha. Ndoshta vinte monoklin në sy si në operat në Paris. Në altoparlantë që ishin vendosur jashtë në rrugë njerëzit e grumbulluar dëgjojnë zërin e Musinesë:

“Unë s’jam fajtore. S’jam komuniste dhe ky s’mund të quhet faj… Unë jam nxënëse e Sami Frashërit. Me mua ju doni të dënoni Rilindjen”. Mbase Enver Hoxhës i është kujtuar që nëna e tij në Gjirokastër i kishte kërkuar nënës së Musinësë vajzën për djalin, që t’i martonin… Po janë kushërinj?! Musineja nuk donte absolutisht. E tmerronte ndryshimi kulturor e moral qé kishte me të. Enverit i kishte rënë në dorë një letër e vëllait të Musinesë, ku ai fliste keq, shumë keq për Enverin, e quante mizor, mediokër, hakmarrës, vagabond, mjerë vendi, po të vijë ai në pushtet… Ja që erdhi!? S’donte ajo, kuçka, të bëhej gruaja ime, do t’i zhduk nga faqja e dheut të gjithë Kokalarët…

Ndërkaq dikush i caktuar thirri në sallën e gjyqit se ajo, Musineja, duhet të dënohej me vdekje në litar. Kryetari i gjyqit F. N. tha: hë, a e dëgjove ç’kërkonte populli? Musineja me qetësi iu përgjigj: Nesër këtë do të thonë edhe për ju turmat.

Dënohet me 30 vjet heqje lirie, aq sa vjeç ishte.

Në qelitë e burgut të Burrelit i vinin për vizitë bashkëpunëtorë të diktatorit, ministra të tij dhe i thoshin që t’i kërkonte falje Enverit. Nisën torturat, nga më banalet, deri dhe futje e maces në trup që ta çirrte me thonj, pastaj një polic nudo përballë… Musinesë i binte të fikët, por nuk dorëzohej.

Doli profecia e saj në poezi. U bë një lule e egër midis gurëve, jo pa kujdesin e njerëzve, por nën dhunën e tyre. Një ditë do të shtypesha prej ndonjë këmbe njeriu, shkruante Musineja, por atë e shkeli çizmja e tmerrshme e diktaturës.

Kaluan vite të rënda rrethuar me tela me gjemba, brenda mureve të pandryshueshëm të burgut, po ato njolla e brenga e uria gërryese e ajo lodhje e shpirtit e britma policësh e rojash. Po poezia? Edhe ajo në burg. Nuk dimë në ka shkruar fshehurazi poezi a ka mbajtur shënime, a ja kanë gjetur e konfiskuar a djegur. Por Musineja diçka tregon a të tjerë për atë, një poezi sysh… Kur dilnin të burgosurit në shesh për ajrosje a për larje, të ndarë nga gratë e burgosura, ajo u njoh me dikë, e dashuroi fuqimisht si pamundësinë, iu bë ëndrra dhe brenga me fuqinë e vdekjes… Mbas 16 vjetësh burg e lirojnë në vitin 1961 duke e çuar në një tjetër lloj dënimi, në internim, në Veri, në Rrëshen, andej nga malet. E vetmuar. Përsëri me policë. Dhe në punë té rëndë, shumë të rëndë dhe për burra. Punonte në ndërtim, me tulla, bënte llaç… Askush nuk i fliste. Më shumë se sa me policë, ishte e rrethuar me spiunë, të cilët kanë mbushur dosjet me raportime, se deri ku shëtiste ajo pasi perëndonte dielli, çfarë libri mori në bibliotekën e vogël të qytezës, si ishte krehur, si ishte veshur, thjeshtë por prapë bukur, sfiduese, çfarë tha tek fqinji i saj, tek shtëpia e rrënuar mes baltës. Të nesërmen prapë ulej në stolin e lulishtes së vetme, ku askush nuk e përshëndeste. Shkruante, merrej me folklor, por dhe ditar, rreth 1000 faqe… I vinte ta shikonte një nipi i saj, Platori. Dhe është mahnitëse se si ajo njihet me një shkrimtar të ri, Bilal Xhaferrin, edhe ai nga Jugu, por më thellë se Gjirokastra e saj, ai vinte nga Çamëria. Babanë e tij e kishte pushkatuar partia si nacionalist. Prandaj dhe s’ishte lejuar të studionte, të shkonte në universitet. Punonte në shtrimin e rrugëve, punëtor. Por shkruante poezi dhe tregime të shkëlqyera. Musineja iu gjend pranë. Iu bë mecenate shpirtërore, e udhëzonte. Nisi të botojë, por ia ndaluan botimin. Dhe ai u arratis në SHBA, por atje spiunët e fshehur në diasporë ia bënë gropën. E goditën me hekur kokës dhe e helmuan në spital në Çikago. Çudia tjetër, në vitin 1972 Musineja përfundon librin manifest “Si lindi Partia Social Demokrate”, fshehurazi. Dhe diktatori Enver Hoxha, me shumë bujë si zakonisht, i shton botimeve të tij librin “Kur lindi Partia”, por në vitin 1981. Ndërkaq në gjoksin e Musine Kokalarit kanceri ka hapur metastazat e veta. E çojnë në spitalin e Tiranës, aty i vinin për ta parë, gjithmonë fshehurazi mbesat, nipi – personazhe në librin e kujtimeve të Romës. Ajo vetë u bë lulja e fshehur e poezisë sé saj. Përmes lotëve të padukshëm kujtonte nënën e vdekur, si i kishin dhënë leje nga internimi ta takonte një herë e si pastaj nuk e lejonin. As në spital në kryeqytet nuk mund të vinte më. Edhe pse kishte aq shumé nevojë. Të domosdoshme. Por mjaft. Le të vdiste. Nuk mund të harxhonin për një armike. Ishte orientim nga Partia. Dhimbjet shumëfishoheshin. Të tmerrshme. Lë një pusullë për të nipin: “Të shpëtojmë sa të mundim nga vlerat morale. Musine.”

Përmes vuajtjeve, që i duronte pa u ankuar, stoike, zemra e saj pushoi së rrahuri. Fqinji i saj i mbylli sytë. Balta përreth u bë më e zezë. Makina e zhavorrit, pa funeral, me arkivolin e varfër të saj përsipër, ikën me nxitim për në varrezat e qytezës. Dy punëtorë me kazma e lopata e mbulojnë shpejt e shpejt. Ishte viti 1983. Dy vjet më vonë vdes diktatori Enver Hoxha. Autobusët nga e gjithë Shqipëria shkarkonin njerëz gjatë gjithë javës së zisë kombëtare, i vinin në rreshta ta gjata për të bërë homazhe para kufomës të mbuluar me kurora dhe aroma dhe për të qarë me zë burra dhe gra. Nëpër gazeta vërshonin poezitë për atë…

NJË LULE TË ISHA DHE JO NJERI.

Kështu shkruante Musineja në poezitë e saj të para, në gjysmën e parë të shekullit të kaluar. Sot, kur janë hequr të gjitha statujat e diktatorit, u morën zvarrë nga sheshet, u thyen dhe me mermerin e tyre u bënë vajza nudo, që nuk lejoheshin nga ai në diktaturë, ndërkaq më fanitet Musineja e bukur, e qeshur, studente e përjetshme, ajo në gjyq, që akuzon dhe tani, guximtare, teksa janë vënë pllaka të mermerta, memoriale për të, jo vetëm në vendlindje, i është botuar vepra e plotë, i është dhënë titulli i lartë “Nderi i Kombit” si shkrimtarja e parë grua në letërsinë moderne shqiptare dhe si disidentja e parë grua në të gjithë perandorinë komuniste. Vuajtja e saj, qëndresa dhe dinjiteti mbi baltën gjeneral janë poema më e madhe. Një lule të isha dhe jo njeri, klithi ajo. E lodhi njeriu në luftën për të mbetur njeri. Të gjithë ne. Që të ishim të lirë në një atdhe të lirë bashkë me botën. Por Ajo deshi të ishte lule. Është. Tani Ajo është lulja e bukur e njeriut, e njerëzimit…

________________________________

Visar Zhiti: parathënia në shqip e librit “La mia vita universitaria”

e Musine Kokalarit, botimet “Viella” 2016, Roma.