Archives for November 2023

Në Chicago u promovua libri : SALI RAMADANI – KËRÇOVA deputeti i krenarisë kombëtare

November 25, 2023 by s p

Me 20 nëntor 2023, në Çikago, në ambiente te QENDRëS ISLAME SHQIPTARO-AMERIKANE, u përurua vepra: SALI RAMADANI – KËRÇOVA, deputeti i krenarisë kombëtare.

Pas ekzekutimit të himnit Kombëtar shqiptarë dhe himnit Amerikan, për këtë vepër folën referuesit: Afrim Shabani, Feti Mehdiu, Ilaz Kadriu dhe autori Shaban Dalipi.

Referuesit iu qasën veprës nga këndvështrime të ndryhsme, ashtu siç ishte personazhi kësaj vepre: Sali Ramadani – deputet i pavarur nga Kërçova, në Parlamentin e Maqedonisë në mandatin 1994-1998. Këta veçuan segmente të veçanta të veprimeve të deputetit Sali Ramadani në parlamentin e Maqedonisë. Dalluan shpalosjen e flamurit kombëtarë shqiptarë në foltoren e parlamentit dhe fjalimin e tij pa pranënë e deputetëve maqedon, të cilët kur filloi deputeti S. Ramadani fjalën e tij në gjuhën shqipe ata lëshuan sallën e parlamentit, kurse Saliu vazhdoi fjalën e vet deri në fund që e mbylli me shprehjen: ju mund talëshoni sallën e Parlamentit e mund të shkoni edhe në Bulgari, por këtu do të flitet edhe gjuha shqipe – kjo është e garantuar me të gjitha normat.

Feti Mehdiu theksoi se historia e Flamurit Kombëtarë, pas datës 8 korrik 1997, kur e shpalosi deputeti Sali në Parlamentin e Maqedonisë, nuk do të jetë e plotë pa këtë veprim të Sali Ramadanit.

Në emër të familjes të pranishmit i përshëndeti Refik Ramadani.

Përurimin e kësaj vepre e ka nderuar, me pjesëmarrjen e tij edhe konzulli i Republikës Maqedonisë së Veriut, zotëri Petrit Musliu, si edhe sekretari i Qendrës Islame Shqiptaro-Amerikane në Çikago z. Ismail Mehmeti.

Botimin e veprës Sali Ramadani-Kërçova e financoi mërgata shqiptare në SHBA.

Galib Feza, 22 nëntor 2023.

May be an image of 5 people, dais and text

Comment

Plaku i Vlorës

November 25, 2023 by s p

Luan Rama/

Ismail Qemali apo Plaku i Vlorës, siç dhe hyri në historinë shqiptare, i përkiste atyre intelektualëve shqiptarë të epokës së Rilindjes e më pas, tek i cili idetë e Revolucionit Francez ishin për të udha e vetme nga duhej të ecte shoqëria shqiptare, e cila ende përjetonte zgjedhën otomane që prej afro pesë shekujsh. Për këtë politikan, burrë shteti e diplomat të njohur në kancelaritë e Evropës, Parisi ishte metropoli i diplomacisë evropiane, pra dhe i kushtoi një rëndësi të veçantë kontakteve me kryeqytetin francez. Por lidhjet e tij me Francën ishin të herëshme, që nga rinia e tij, kur do të studjonte frëngjishten në liceun « Zosimea » në Janinë dhe në atë të Selanikut. « Llampa që ndriste mbi djepin tim, – do të shkruante ai në kujtimet e tij, – mbahej nga një statujë e Napoleonit të Madhërishëm ». Ismail Qemali kujton me nostalgji mikun e babait të tij, konsullin francez në Selanik, Grasse, i cili e njihte familjen e tij që kur kishte qënë në Janinë. Ai do ta takonte prapë atë, kur familja e tij syrgjynosej nga Shqipëria drejt Ohrit, Manastirit e pastaj në Selanik. « Kur Grasse mori vesh se po mbrinim, ai na doli përpara me karrocë dhe na dërgoi në shtëpinë që ishte përgatitur për ne. Nderimet dhe mirësjellja e këtij njeriu të shkëlqyer ngjallën kureshtje të madhe dhe çudi në popullatën turke të qytetit. Ata nuk arrinin të kuptonin se si një familje muslimane si jona të mos fliste turqisht, dhe si mund të ishim miq të afërt me një konsull të krishterë. Gjatë qëndrimit tonë tri vjeçar në Selanik ne jetuam nën mbrojtjen direkte të një konsulli kaq fisnik… Mbaj mend që një ditë Qahja beu, kryetari i kabinetit të Guvernatorit të Përgjithshëm, erdhi të na nxirrte jashtë nga shtëpia dhe të na merrnin me vete. Grasse nxitoi menjëherë dhe na ndihmoi që të mos lëviznim. Një tjetër herë, kur nëna ime ishte sëmurë nga tifo dhe i rrezikohej jeta, Grasse erdhi dhe i vulosi të gjitha dollapet e baulet dhe mori përsipër që të ishim nën mbrojtjen e francezëve. »

Këto kujtime të Qemalit, tregojnë qartë se ai u rrit në një familje fisnike e me tradita. Në vitet e para të shekullit XX, Ismail Qemali ishte një nga protagonistët kryesorë në luftën dhe lëvizjen e « xhon-turqve », apo « turqve të rinj » për përmbysjen e qeverisë otomane të sulltanit Abdyl Hamitit dhe reformimin e shtetit të perandorisë. Më 1907, bashkë me disa politikanë të tjerë turq, ai niset për në Paris për të organizuar një kongres të fshehtë që do të hyjë në histori me emrin « Kongresi i xhonturqve ». Ismail Qemali njihej ndërkohë si një reformator, i cili kërkonte evropianizimin e Turqisë dhe shëmbjen, qoftë dhe me dhunë të pushtetit anadollak të sulltanit. «Vështirësia e mbajtjes së Kongresit, – kujton më vonë Ismail Qemali, u përballua në sajë të miqësisë që kishim me Zotin Lefevre, i cili vuri në dispozicionin tonë apartamentin e tij në «Avenue Trocadero ». Mbledhja e parë u bë pikërisht në sallonin e madh të « monsieur » Lefevre. Takimet e tjera u zhvilluan në shtëpinë e princit Sabba Edin, në « Boulevard Malsherbes », ku dyzetë delegatë, përfaqësues të të gjithë kombësive të perandorisë turke, morën pjesë për disa ditë rradhazi…Në fillim patëm vështirësi, sepse qeveria franceze, si rezultat i ndërhyrjeve të ambasadorit turk, nuk jepte leje për mbajtjen e një kongresi të tillë, por gjithçka u kalua në sajë të ndihmës së zotit Lefevre ». Më 1908 shqiptarët ishin ngritur me armë dhe kërkonin shkëputjen nga Turqia. 10 mijë kryengritës ishin grumbulluar në Ferizaj të Kosovës. Në ato ditë, Qemali i dërgon një letër ministrit francez Pichon, ku ndër të tjera i shkruan : «Pa një Shqipëri të organizuar mirë, të bashkuar e të fortë, nuk mund të ruhet ekuilibri i popujve ballkanikë. Popullit shqiptar duhet t’i njihet ekzistenca e tij nacionale dhe t’i jipen mjetet për zhvillimin e tij e që në bashkëpunim me popuj të tjerë të mund të ecë në rrugën e përparimit ».

Pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë më 28 nëntor 1912 dhe krijimit të qeverisë së parë shqiptare me kryetar Ismail Qemalin, Shqipëria do të kalonte furtuna të tjera të mëdha. Më 1913 konferenca e Londrës do të përcaktonte fshehurazi kufijtë e Shqipërisë, duke e gjymtuar kështu trungun e kombit shqiptar. Më pas do të vijë kryengritja fshatare e Haxhi Qamilit, për kthimin e Shqipërisë nën flamurin e Turqisë, ushtritë e Esat Pashës zbresin deri në Durrës ; krijimi prej tij i një qeverie tjetër ; ndarja e Shqipërisë më dysh dhe ardhja e Princit Vid, do bëjnë që ai të detyrohet të largohet nga ajo skenë mjaft e nxehtë politike. Pikërisht në këtë kohë, Ismail Qemali do të kalonte një nga periudhat më të vështira të jetës së tij si politikan. Kryesore për të ishte ruajtja me çdo kusht e unitetit të vendit, që Shqipëria të mbetej një dhe e pandarë, qoftë dhe duke u larguar nga pushteti. «Një mbrëmje, – shkruan ai në kujtimet e tij, – rreth fundit të marsit të vitit 1913, morëm vesh se një anije që mbante një flamur britanik ishte ankoruar në port dhe kishte lajmëruar se bllokada e Greqisë ndaj Vlorës ishte pezulluar. Natyrisht, ishim të lumtur për ngjarjen. Të nesërmen në mëngjes më njoftuan se anija në fjalë ishte jahti i dukës Montpensier, vëllait të vogël të dukës së Orleanit (që mbahej si trashëgues i fronit të Skënderbeut pas kaq brezash). Më pas erdhi dikush me një letër të dukës, i cili më shkruante se kishte ardhur që të vendoste kandidaturën e tij për Fronin e Shqipërisë. Gjithashtu ai më ftonte të hanim mëngjesin në jaht. Shkova dhe gjatë mëngjesit ai më foli për qëllimin e tij. I thashë se si unë ashtu dhe populli im do të ishte i kënaqur të kishte një Princ të familjes mbretërore franceze, por nisur nga situata e vështirë politike e Shqipërisë dhe mosnjohja e saktë, për shkak të bllokadës, të politikës së fuqive evropiane, kjo gjë bëhej e vështirë. Më 22 janar 1914 Ismail Qemali preferon të japë dorëheqjen dhe t’ja kalojë pushtetin Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit që ishte ngritur nga Fuqitë e Mëdha për verifikimin e kufijve. Ky protokoll u nënshkrua prej tij dhe përfaqësuesve të këtij komisioni. Pas kësaj, bashkë me familjen ai u nis për në Nice, në jug të Francës. Plaku i Vlorës, njeriu fisnik që e shpalli Shqipërinë më vete e të pavarur, ndjehej tashmë më i lodhur dhe më i zhgënjyer se kurrë.

Prill, 1915. Buzë detit, brigjeve të ngrohta të Mesdheut, vështrimi i tij tretej tutje horizontit, në drejtim të brigjeve shqiptare. Një shqetësim dhe një ankth i madh e mundonte. Pas luftrave ballkanike, ja tashmë « Lufta e Madhe », apo siç do të quhej më vonë « Lufta e Parë botërore », ku Shqipëria do të kthehej në një shesh të vërtetë lufte. Në atë kohë, qeveria franceze i jepte një ndihme modeste, por në fakt ai që do ta ndihmonte bujarisht ishte markizi Auletta Kastrioti, një tjetër pretendent i fronit të Shqipërisë. Në këtë periudhë, Esad Pasha, i vetëquajtur kryetar i qeverisë shqiptare, ka zbarkuar në Selanik, bashkë me një grup ushtarakësh, pranë shtatmadhorisë së «L’Armée d’Orient» të gjeneral Sarrail. Madje francezët kishin dhe një ministër përfaqësues, apo këshilltar, pranë Esad Pashës, duke shpresuar se ai do të luante kartat sipas dëshirës së Fuqive të Mëdha. Më 1918, kur lufta kishte ardhur drejt fundit të saj dhe kur po përgatitej mbajtja e një konference paqeje në Paris, shqiptarët e Amerikës kërkuan që Qemali ti përfaqësonte në këtë konferencë. Papritur, në maj të vitit 1918, familja Vlora, përmes prefekturës së Marseille, merr urdhër të largohet nga Franca. Me sa duket për diplomatët dhe politikanët (ministri Aristidh Briand do ta cilësonte Ismail Qemalin « një pensionist të padobishëm për Francën »), ky personalitet ishte bërë shqetësues. Kështu ai detyrohet të largohet në Spanjë dhe pas një kohe në Peruxhia të Italisë, ku qeveritarët italianë e mbanin me shpresë se do ta dërgonin në Paris në « Konferencën e Paqes ». Kur e kuptoi se italianët e kishin thirrur atje për ta izoluar, ai nisi të përgatitej të shkonte me çdo mënyrë në Paris. Më 23 janar 1919, në Peruxhia, organizon një konferencë shtypi me gazetarë, por sapo fillon kjo konferencë, në mënyrë enigmatike, ai bie në prehërin e vdekjes. Një ditë më vonë, zemra e tij ka pushuar së rrahuri.

Kështu largohej « Plaku i Vlorës », atë prag të vitit 1919, në udhëtimin e tij imagjinar dhe të shumëpritur drejt Parisit, për të mbrojtur çeshtjen shqiptare.

Foto: wikipedia.org

DEDË COKU ME SHOKËT E TIJ TË ATDHETARISË NË LUFTË PËR PAVARËSINË E SHQIPËRISË

November 25, 2023 by s p

NGA NDUE BACAJ

HYRJE

Kelmendasit (si dhe Malesorët e Malesisë Madhe e tjer) , ndonse për arësye ekonomike , “kanunore” apo politike , ndër mote e shekuj janë detyruar të largohen nga trojet e tyre autoktone , ku para-ardhesit e tyre kishin lindur , rritur, burreruar dhe me breza të tërë kishin fituar emër të mirë per besë , burreri , bujari , fisnikri ,urti , trimeri dhe atdhetari , Kelmendasit këto vlera e vertyte nuk i harruan kurr , por i kanë ruajtur me “fanatizem” si gjënë më të shtrenjtë. Është kjo aresyeja që Kelmendasit kudo ku kanë jetuar e punuar kanë kultivuar atë jetë të devotshme , krenare e mbi të gjitha atdhetare si vëllezerit e tyre që jetonin në trojet e tyre autoktone të Kelmendit e Malesisë. Kelmendasit e veçanarsiht ata që me një fjalë i quajmë të “Nënshkodres” janë shembulli më sinjifikativ i kesaj trashigimie. Nga kjo trashigimi e mrekullueshme kelmendasish atdhetar , mendova që kesaj radhe të ndajë me “shenjë” trimin e urtë e atdhetar Dedë Cokun e “Gurzit”.

DEDË COKU PRIJËS POPULLOR NË LUFTËN PËR PAVARËSINË E SHQIPËRISË

Dedë Coku ka lindur në vitin 1870, dhe ishte djali i trimit të njohur Cok Prekës të Nikçit të Kelmendit , ku kjo derë bujare ishte shquar ndër mote e shekuj per besë bujari , trimeri e atdhetari. Për këto cilësi në bajrakun e Nikçit , kjo shtepi njihej si derë e parë. Këtë trashigimi të çmuar kjo derë fisnike e mbarti dhe mbajti me nderë e faqe të bardhë edhe në Breg të Mates , ku ajo ishte “detyruar” të banonte prej dekadash. Është kjo aresyeja që shtepia e Cok Prekës në Gurzë e Breg të Mates u shqua për besë , fisnikëri , bujari , burrëri , trimëri , urti e atdhetari , ndaj kjo shtepi dallonte me shej, si shtepia e Cokajve… Djemtë e kësaje derë u shquan pa perjashtim per atdhetari , por si më njohurit janë Dedë Coku dhe vellai i tij Gjeto Coku të cilët njihen si mendeqar e luftëtarë trima në mbrojtje të lirisë , të drejtave kombetare dhe trojeve shqiptare , veçanarisht në vigjilje të shpalljes së pavaresisë së Shqiperisë… Dedë Çokut si prijës popullor i kishte shkuar zani deri te qeveritaret me randësi të Turkisë. Hasan Riza Pasha ,valija i Shkodres e kishte thirrur Dedë Cokun në një takim “miqësor”, duke i besuar disa “fjalë” të cilat mund tja thoshte vetem një burri trim e besnik që e njihte…. Dedë Cokun e kishte sigurua baron Nopça e ndonjë mik tjeter në Vjenë se Hasan Rizaja nuk ishte kunder pavaresisë së Shqiperisë pasi Turkia kishte mbarua per Shqipnin , që rrezikohej të coptohej nga fqinjet shoven…Nuk kaluan veç dy javë pas ketij takimi dhe kajmekami i Lezhes u lypë Malësorëve xhelep , të dheta e detyrimin e sherbimit ushtarak… Krenët marrin fjalen e kajmekamit dhe në nesre therrasin në kuvend te Kisha e Bregut Mates burr per shtepi , ku së bashku krenë e vogjli , pa pasë nevojë me rrahë çeshtjen bajnë be në Ungjill , jo veç mos me i dhanë turkut çka nuk i kishin dhanë , por mos me ja da të zezen aty e mbrapa deri sa të fitojshin autonominë e plotë kombëtare, ose të mbarojshin me gja e me krye. Tuj pas marr vesht qeverija e Lezhes vendimin e Malësorve, mos me iu shtrua urdhnit dhanun , dhe duke pasur mendimin me dalun me verua në Mirditë , Kajmekami i atij qyteti me 22 qershor (1912) , nji ditë perpara se malësorët të niseshin per bjeshkë , u drejtua me 600 ushtar me u zanë shkallen e Pllanës e të Minjollit e ashtu me u pre rrugen e Mirditës e Kurbinit. Pa dalë kerkun drita Dedë Cokut i erdhi lajmi prej nji miku per rrezikun që i kanosej. Deda lajmroi mbarë vendin të merrshin rob e robi e gjan e madh e tu niseshin sa ma parë per udhtim , e vetë me tridhjetë e dy shokë , ku ishin ma trimat zunë dy prita per me sigurua kalimin e karvaneve. Njana pritë u vu te trapi i Gurzit e tjetra te kalldrami i Barbullojës. Nuk kishin kalua ma se dy orë që ishte lajmrua vendi , e shumica e karvaneve ishin nisë , e të tjerat në të nisun e siper , kur dalin kundruell pritës kalldramit e Barbullojës katerdhjetë ushtarë të primun prej kajmekamittë Lezhes . Kur e shikon ketë Dedë Coku ,kryetar i çetës të malësorve jep kushtrimin te shoket e tij : – Bini burra se sot asht dita me dekë ,dhe sillet kah ushtaret e kajmekamit e u viket : – Kush të jet shqiptar ndër ju të shmanget se nuk kemi të keq me shqiptarët , veç me qeverinë. Pa i krye mirë keto fjalë krisi pushka mbi ta , dhe ma i pari që u rrezua ishte kajmekami . Ushtaret në fillim u pshtjelluan e menjiherë muaren iken , por per së shpejti u bashkuan me një ushtri të madhe turke që e kishin pas lanë mbrapa , me të cilen u riorganizuan per të shti në rreth malësorët… Por malësorët nuk u friguen dhe vijuan luften e tyre të primun nga Dedë Çoku…Me luftëtarët malësor u bashkuen edhe disa gra e vajza pasi kishin sigurua karvanet…1. Dedë Coku per trimerinë dhe largëpamsinë e treguar në krye të trimave kryengritës antiosman është “thirrur “ Leonida i Bregut Matës. Ndersa populli i Gurëzit e më gjërë i thuri kengë Dedë Cokut dhe trimave të kesaj lufte , ku nga kjo kengë popullore po kujtojmë :

“ Ky Dedë Coku në kal me shalë ,

Të tanë Gurzit po i çon fjalë :

Ruanje burra mirë atë zallë ,

Se këndej s’lë asqer me dalë ,

Ka vojtë lajmi në hyqymet ,

Per asqer ske pse dvetë…”

Ndersa poeti kombetar At Gjergj Fishta në ”Iliaden shqiptare “ Lahuta e Malësisë i kushton ketij trimi atdhetar mjaft vargje domethenese , pak nga keto po i citojmë:

“Deda i Cokut kur ka ndie ,

se prej Lezhet kaluar atit ,

Kajmekami vjen me ushtri ,

grue e fëmijë ka qitë ai shpatit ,

e me shokë e me komitë ;

pika e djalit ku kish qellue ,

ka vojtë trimi e ka zanë në pritë ,

mirë ku në armë ata shterngue ,

kanë dhanë fjalen ,janë betue ,

pushken turkut me ia vu ,

prej Shqipnisë turkun me dbu…” 2.

Për këtë luftë trimash gazeta e komunitetkomunitetit shqiptar në Sofje “Liri e Shqipërisë” do të shkruante: “Malësorët e Bregut Mates tuj pa se gati në tanë Gegninë vllaznit e vet kanë rrokë armet e po luftojnë kundra turkut per lirinë e kombit , dhe keta nuk deshen të lejnë ,por nën kryesinë e atdhetarit të flaktë Dedë Çokut që është shtepi ma pasanike ndër malësor, lanë shtepiat e veta me 22 qershor e i dolen para një ushtrije turke që po shkonte prej lezhet në Tiranë dhe u vunë pushken. Lufta zgjati nja tri orë dhe ushtrija turke u kthye mbrapa duke lanë të dekun kajmekamin e Lezhës , katër mylazima , 27 xhenderma dhe qindra ushtarë të vramë e të plagosun. Malësorët moren shumë kual , arka xhebrahane , rroba e mauzerre. Prej malësorve mbeten të dekun e të varruem 47 , e nder ta u plagos edhe Dedë Çoku me të kushririn…”.3. Vlenë të theksohet se trimi Nikollë Miri pati vra komandantin e një çete të ushtrisë turke ,të cilit i pat marrë armet e shpaten , dhe per të vëllan , Markun thuhej se pat vra ma se shtatëmbëdhjetë ushtar ,ndersa Llesh Nikë Daka meritoi me u quejt Leonida i Bregut Mates.. Trimi Llesh Nikë Daka (me të jatin Nikën) do të shkruante një histori në vehte në kullen e tij të rrethuar perballë më shumë se 100 ushtareve turqë. Me ketë rast kujtohet edhe ndihma që i dha Lleshit plaku i urtë Rrust Ademi prej Nikçit… Në keto beteja u vranë komandanti i ushtrisë turke dhe 187 ushtarë..Prej Malesorve kelmendas e tjer ranë heroikisht : Nikoll Miri , Pjeter Miri e Gjergj Nikolla , Mark Dedë Daka , Mirash Ujka e Haxhi Cari- Nikçë , Kolë Lekë Bori –Bogë , Pjeter Bici , Llesh Sokoli –Vukel. Dedë Mirashi –Shkrel , Gjelosh Deli Shpendi- Shaljanë , Prengë Nikolla i Kthellas , dy gra e një femij të shpisë të Nikë Dakes dhe një kushrinë e Gjeto Cokut. Të plagosur mbeten Dedë Coku , Pjeter Sokoli-Nikçë ,Ujk Hasi- Seljanë Mark Doda –Bogë , Prekë Gjoka – Vukel dhe e ama dhe e bija e Llesh Nikë Dakes. U dallua gjatë ketyre luftimeve edhe trimi i urtë Gjeto Coku e tjer . Kjo luftë e Lekëve bëri pershtypje të madhe në disa vise të Shqiperisë . Pa kalua e treta ditë e kesaj lufte do të vinin në kuvendin e Rubigut, (që ishte ba qendra e perpjekjeve të kryengritësve) , së bashku me prijesin malësor Dedë Coku , Pjeter Sokoli e tjer edhe kapiten Marka Gjoni me disa krenë të Mirdites ; Gjin Pjeter Pervizi me Masar beg Toptanin dhe me disa persona të tjer me rendesi të Shqiperisë së Mesme të cilet pergëzuan drejtuesit e kryengritjes per fitoren.. Kur shkoi zani i kesaj lufte në Shkoder ,dhe kosulli i Austrisë e mori vesh trimerinë e malesorëve kishte thënë : “Po ka shqiptarë si në kohen e Skenderbegut ,por nuk ka Skenderbeg me i bashkue e me u pri ..” 4. Guximi i treguar prej malësorve u muar me simpati prej shumkujtë dhe menjeherë u bashkuan te Kuvendi Franceskan i Rubikut …per me u lidhë besen ndermjet vedit per çeshtje kombetare të perbashta. Ketu u beslidhen me Malësorë perveç krenve të dymbedhjetë bajrakëve (Mirditë) edhe krenët e Krujes , të Kurbinit e të Tiranes.Nga pjesmarresit në ketë kuvend , perveç krereve të njohur malësorë e mirditorë dallohen edhe Avdi Beg Toptanin me atdhetarin e flaktë Gjin Pjetrin e Skuarajve. Kuvendi kishte rendesi të madhe edhe per bashkimin e “elementeve” kristjan e muhamedan…5. Emzot Jak Serreqi mbasi lexoi letren e lidhjes kundra turkut të nënshkrueme prej shumë krenëve të krishterë e muhamedanë (me entuziazem) do të thoshte :” A thue do të filloj një epokë e re per të mjeren Shqiperi..?”. Pushka e ketyre kryengritësve nuk “pushoi” më ,ajo pati jehon të madhe në të gjithë Shqiperinë. Gjatë ditve të para të korrikut Dedë Coku së bashku me Gjokë Doden (Shkrel) Kolec Markun (Triepsh) dhe Zog Sokolin (Thethë) dhe njëzet burra të zgjedhur arriten të kapin (te Bishti i Muzhlit) një barkë me matriale ushtarake ,që do të shkonte nga Durresi në Shen Gjin. Me daten 24 korrik duke dalë drita trimat malësorë e kurbinas të drejtuar nga Dedë Coku e Gjin Pjeter Pervizi (Skuraj) ,i zunë pritë te Bregu i Mates një taborri turk të komanduar nga Ali Fehmi Kosturi që vinte nga Tirana.. Me 14 gusht 1912 kryengritesit , lekë , kurbinas dhe prej bajrakve të Lezhes u nisen per në Durres ,ku mendonin ta çlironin nga turqit dhe në kala të ngrejnë flamurin kombetare..6. Poeti kombetar At Gjergj Fishta u kendon ketyre trimave malesor me në krye Dedë Cokun …per ketë ngjarje të nisur me vargjet plot pathos patriotik :

Keta malësorët e Bregut Mates ,

permbas Dedës e Llesh Nikë Dakes ,

kenkan nisë per muzg të nates ,

poshtë në atë Durres ata me ra ,

per të dbuem turkun e në kala ,

si lidhë besë ki’n me “jalli”,

me ngreh flamurin kuq e zi..”. 7.

Me kryengritesit ishin bashkuar edhe Toptanet (Refiku e Masari me sekretarin e tij Zef Harapin). Por në Shen Jak (Shjakë) Toptanet u larguan nga kryengritesit ,ndersa Zef Harapi dhe Ceni i Sanës (vëllau i Abaz Kupit) ,qendruan me kryengritesit. Vlen të theksohet se Dedë Coku mbante me vehte një flamur kombetare…Në Rrushkul kryengritesit takuan në pritë me të oranizuar nga shqiptarë filoturq (Shijakas). Ketu u zhvillua një betejë e ashper në cilen humben jeten 14 shijakas ,por ranë heroikisht trimat: Kolec Marku prej Trieshit , Gjokë Doda prej Shkrelit , Zef Harapi prej Shkodret , Tom Xhuxhi e Gjek Marash Haka prej Vuklit , Prelë Deli Shpendi prej Shalet , Mark Prend Dudi , Mark Per Zefi e Prengë Nikollë Gjeçi prej Bulgrit. Ndersa u plagosen Dedë Coku (per të dyten herë) dhe Llesh Nikë Daka , i cili nga plaget që mori vdiq me 28 gusht…(1912).8. Edhe pas kesaj ngjarje fatale me duhëm tradhtie nuk i ndali kryengritesit malesorë ,të mbajnë ndezur zjarrin e lirisë ,ku me në krye vellezerit kelmendas Dedë Coku e Gjeto Coku , shumë herë ndeshen me ushtritë turke në Shengjin ,në Lezhë dhe per gjatë rruges deri në Shkoder e më gjerë . Gjithsesi Kelmendasit e malesoret e tjerë të ketyre zonave ,së bashku me mirditor ,lezhjan ,kurbinas , krutanë e tjer perveç qendrese heroike ,ata ishin edhe pararendes të mendimit të patrioteve Ismail Qemali , Luigj Gurakuqi , Dom Nikoll Kaçorrin e tjer të cilet donin ta shpallnin pavaresinë nga Durrësi, 9, por ketu nuk ishte e mundur , por fatësisht u arritë në Vlorë me 28 nentor 1912. Data 02 tetor ndoshta është simboli i ketyre perpjekjeve, por mjerisht në krye të ushtrive turke (edhe me shqiptarë fanatik…) ishte shqiptari tradhtar Esad Pash Toptani.. Gazeta shqiptare e Sofjes “Liri e Shqiperisë” me 12 tetor 1912 nder të tjera do të shkruante ..: “Kjo luftë u ba e rreptë fort ,kriste topi e pushka pa ja da , e mos të vinte asqeri prej Lezhet ,ushtria e Esad Pashes pat me u thye… Esadi me ushtrinë e tij dogji 150 shtepia të malësorve , e bashkë me keto shtepia dogji edhe kishen e qelen e priftit.. Ky Esadi po merret vesht sheshazi që u ba vegla e osmanllisë. Neve nuk na vjen keq që Esadi u ba tradhtor i Shqipnisë ,por ma fort na vjen keq që na hini pushka nedrmjet shoqishoqit e po vritna shqiptarë me shqiptarë ,per të miren e osmanllisë e per të zezen e Shqipnisë..”.10. Këtë të zezë Esad Pasha e mori me vehte edhe kur pak ditë më vonë shkoi në Shkoder gjoja per të mbrojtur qytetin nga Malazezet , por me tradhti organizoi vrasjen e Hasan Riza Pashes ,që ndonse nuk ishte shqiptarë qendroi e luftoi ,shumë më shumë se disa shqiptarë… Vlenë të theksohet se Dedë Coku veprimtarinë e tij atdhetare nuk e kishte të “ndarë” kurr nga vendi i origjines (Kelmendi e Malesia e Madhe) dhe kryetrimi legjendar i shqiptarisë Dedë Gjon Luli…

DEDË COKU PAS SHPALLJES SË PAVARËSISË SË SHQIPËRISË

Dedë Coku me shoket e tij të atdhetarisë edhe pas shpalljes së pavaresisë së Shqiperisë nuk e ndali luften per mbrojtjen e trojeve shqiptare nga pushtuesit e “ri” serbo-malazezët, të cilet kerkonin të “grabisnin’ sa më shumë troje nga Shqiperia. Serbo-malazezet kishin arritur që në muajt e parë të vitit 1913 të pushtonin Shkodren , Lezhen e tjer ,por ata me 14 maj (1913) nën presionin e luftes mbrojtese të shqiptareve dhe fuqive të medha Europiane ishin detyruar të largohen nga Shkodra , Lezha e troje të tjera… Në ketë kohë Dedë Coku me të vëllan Gjeto Cokun mblodhen burrat e rrethit Lezhes dhe në keshtjellë e në bashki ngriten flamurin kombetar . Pas kesaj ata mblodhen edhe burrat e Kurbinit e Zadrimes dhe shpallen një qeveri (lokale) provizore..Kjo qeveri perfshinte Lezhen , Shën Gjinin me rrethe , Zadrimen , Kurbinin , Arbnin ,katundet e Bregut Bunes e të bregut Drinit . Kah Shkodra perfshinte katundet deri afer qytetit , e në anen tjeter mbaronte me Ujë të Droes , Han të Lalgjit e breg të detit. Gjithë ky vend njihte per kryetar qeverijet Gjeto Cokun dhe per N/kryetar Dedë Cokun , të cilet qeverisnin me kanun të vendit nepermjet një komisioni të veçant. Kishin caktuar edhe zyrtaret ma të nevojshem per sigurin e vendit dhe treqindë xhandar. Kryetar i komisionit të Kurbinit ishte Gjin Pjeter Pervizi e Palok Miloti per Zadrimen… Fatkeqesisht kjo nuk vazhdoi gjatë dhe me 7 tetor 1913 vritet tradhtisht kryetari i qeverisë Lezhës (në ndonjë vend e quajnë edhe kryetar bashkie apo prefekt) , nga dora e një xhandari prej Mirdite… Vendin e Gjeto Cokut e zuri si kryetar i Lezhes vëllai i tij Dedë Coku… Në vitin 1914 Dedë Coku së bashku me shumë patriot të tjer malësor e nëshkodrakë e më gjërë ishte perkrahes i flaktë i Princ Vidit , dhe per ketë Deda me shoket e tij të atdhetarisë luftuan kunder kryengritjes antishqiptare të holldupëve me në krye Haxhi Qamilin që kerkonin sulltani e sundimit turko-osman në Shqiperi. Në vitin 1915 Dedë Coku me partinë e vet e pau të aresyshme tju a lëshojnë pa pushkë “qeverinë” e Lezhes esadisteve ,pasi disa malësor ishin thyer prej Esadit ,dhe çdo rezistencë kishte rrezik per një luftë civile në mes njeri tjetrit.11. Dedë Coku ishte shquar edhe si një luftetar i paepur në mbrojtje të trojeve etnike shqiptare nga shovenet serbo-malazez , te cilet e kishin kapur e internuar (me ndihmen e esadisteve) .. Me daten 25 janar 1916 forcat Austro-Hungareze të drejtuara nga gjenerali Ignac Trollman liruan nga internimi Dedë Cokun së bashku me patriotin Luigj Gurakuqi , Prengë Bibë Doden , Fejzi Alizotin , Aqif pashë Biçakçiun dhe Said Pashen..12. Në vitin 1917, Dedë Coku si patriot dhe politikan i sprovuar ishte edhe antar i një delegacioni të shqiptarëve që “vizituan” Vjenën zyrtare… Ky patriot i madh malësor vazhdimisht qendroi në krah të atyre shqiptareve që donin të ndertonin një Shqipëri të pavarur , të lirë , të zhvilluar e demokratike , ndaj Deda kishte qenë mbështetës aktiv i kongresit të Lushnjës 1920 , dhe perkrahes i qeverive të mëpasme që punuan për Shqipërinë. Dedë Coku ka qenë deputet në parlamentin e vitit 1924 . Ai perkrahu Ahmet Zogun kur bënte punë të mira , dhe ja “perplaste” në sy kur vepronte gabim. Në vitin 1937, Dedë Coku ishte në krye të një delegacioni të katolikëve të veriut të Shqiperisë që vizituan Romën dhe u takuan me Papën. Pushtimin fashist të Shqiperisë ky patriot e perjetoji me dhimbje , por një dhimbje shumë më e madhe dhe më e tmerrshme do ti vinte Shqiperisë me 29 nentor 1944 ,kur komunistet me mashtrime , luftë civile e gjakë do të merrnin në “dorë” Shqiperinë. Ketë e dinte mirë patrioti i sprovuar nacionalist Dedë Coku , prandaj ai nuk u pajtua me komunistet, ideologjin dhe pushtetin e tyre . Komunistet pa marrë parasysh kontributin e madh në luften për shpalljen dhe konsolidimin e pavaresisë së Shqipërisë e dënuan me pushkatim me 22 gusht të vitit 1945 , në moshen 75 vjeçare. Siç e kishin zakon komunistet e pa fe e pa atdhe, trashigimtarët e Dedë Cokut i persekutuan , privuan e shpronsuan , deri në vitin 1991, kur shteti komunist shqiptar u rrezua , dhe në vend të tij “lindi” pluralizmi e demokracia. Në keto vite të demokracisë patrioti Dedë Coku , u rivlersua per kontributin atdhetar të tij (dhe vëllait tij Gjeto Coku), dhe nga pushteti lokal i Lezhes nderohet me titullin ,“Nderi i Lezhës” (si dhe në qendër të qytetit u ngritën bustet e Dedë e Gjeto Cokut), ndërsa Presidenti i Republikes (z. Bujar Nishani) i jep dekoraten më të lartë “Nderi i Kombit”…

REFERENCAT:

1.At Marin Sirdani, Ndriçime të Historisë ,të kultures e artit shqiptarë ,fq.140-142, Shpresa-Prishtinë 2002.

2.At Gjergj Fishta ,Lahuta e Malësisë ,fq.483, Romë 1991.

3.Gazeta Liri e Shqiperisë , nr.47 dt. 26 qershor 1912.

4.At Marin Sirdani, Ndriçime të Historisë ,të kultures e artit shqiptarë, fq.143-145.

5.At M. Siradani, Françeskanet në Shqipni dhe shqiptaret katolik në lamë të atdhetarisë,fq.143-144.

6.At Marin Sirdani , Ndriçime të Historisë ,të kultures e artit shqiptarë, fq.147.

7.At Gjergj Fishta , po aty , fq.485.

8.At Marin Sirdani , Ndriçime të Historisë, të kultures e artit shqiptarë, fq.150-152.

9.Sejfi Vllamasi , Ballafaqime Politike 1897-1944 ,fq.47-48.

10.”Liri e Shqiperisë” me 12 tetor 1912.

11.At Marin Sirdani , po aty ,fq.162-163.

12.Kastriot Dervishi ,gazeta 55 , dt.29 qershor 2016.

LE PETIT PARISIEN (1908) / TURQIA E RE — ÇFARË DO TË BËJNË SHQIPTARËT ? — INTERVISTA EKSKLUZIVE ME FERID PASHËN, ISH-KRYEMINISTRIN SHQIPTAR TË PERANDORISË OSMANE

November 25, 2023 by s p

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 25 Nëntor 2023

“Le Petit Parisien” ka botuar, të hënën e 31 gushtit 1908, në faqen n°3, intervistën ekskluzive me Ferid Pashën mbi të ardhmen e Perandorisë Osmane dhe shqiptarëve, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Turqia e re

Çfarë do të bëjnë shqiptarët ?

Deklarata të rëndësishme të ish-kryeministrit Ferid Pasha

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Kostandinopojë, 30 gusht.

Nga të gjithë popujt që përbëjnë Perandorinë Osmane, shqiptarët janë padyshim më interesantët. Ata posedojnë cilësi të cilat, në Lindje, nuk i has shpesh : ata janë njëkohësisht inteligjentë dhe energjikë. Ata luajtën një rol të rëndësishëm në lëvizjen xhonturke. Mund të thuhet pothuajse se revolucioni është vepër e tyre. Niazi Beu, Riza Teufiku, Selim Sirri dhe shumë të tjerë janë me origjinë shqiptare.

Por, nëse do t’u besohet disa pesimistëve, atë që kanë bërë shqiptarët, shqiptarët e tjerë mund ta zhbëjnë. Tashmë shqiptarët prej kohësh i kanë dhënë Sulltanit një gardë besnike dhe të frikshme. Qëndrimi i këtyre ushtarëve, pamja ushtarake e të cilëve u bën përshtypje të gjithë atyre që marrin pjesë në Selamllik, shkakton shqetësim. Pretendohet se një regjiment i tyre refuzoi të bënte betimin në Kushtetutë dhe është e sigurt se këta pretorianë përbëjnë shpresën e fundit të armiqve të regjimit të ri.

I etur për të ditur mendimin e një personi kompetent, shkova dje te ish-veziri i madh Ferid Pasha, i cili është edhe vetë një fëmijë (bir) i Shqipërisë dhe një burrë inteligjent e guximtar.

Ju e dini se Ferid Pasha, në kohën kur ishte në detyrë, ishte i pari që deklaroi qartë se rivendosja e Kushtetutës ishte e nevojshme. Ju gjithashtu e dini se para se të ndiqte këshillën e tij, sulltani filloi duke i hequr vulën e shtetit. Që atëherë, Ferid Pasha — roli i vërtetë politik i të cilit sigurisht sapo ka filluar — ka jetuar në prapavijë dhe i ka ndjekur nga larg ngjarjet që ai kishte planifikuar dhe dëshiruar me zell.

— Shqiptarët, më tha ai, përbëjnë pararojën e osmanëve në anën evropiane, me të cilën janë në kontakt të drejtpërdrejtë. Ata kanë një mendje të gjallë, një inteligjencë « elastike » dhe një aftësi të jashtëzakonshme për të lëvizur dhe mbi të gjitha për t’u përshtatur me mjedisin ku jetojnë. Prandaj nuk duhet të habitemi kur shohim kaq shumë shqiptarë në rangun e parë të xhonturqve.

Sa për shqiptarët e gardës perandorake, ata do të respektojnë, të jenë të sigurt, betimin që i bënë sovranit të tyre. Besnikëria dhe mirënjohja janë virtyte që këta njerëz i praktikojnë në shkallën më të lartë.

Por kini kujdes të mos nxirrni nga ky fakt as përfundimin më të vogël të pafavorshëm për regjimin e ri. Sovrani është i lidhur me Kushtetutën, ashtu si populli është i lidhur me sovranin me një lidhje të vetme, të cilën askush, ta themi me zë të lartë, nuk ëndërron dhe nuk mund ta ëndërrojë ta lëshojë. Është gjithashtu e pavërtetë që shqiptarët e gardës janë armiqësorë ndaj kësaj Kushtetute, të cilën Madhëria e Tij ka premtuar solemnisht, në disa raste, se do ta ruajë dhe do ta respektojë.

— Pra, Madhëri, ju nuk parashikoni ndonjë rrezik reagimi nga kjo anë ?

— Asnjë. Dhe ju lutem, përsëriteni këtë, sepse legjendat duhet të shkatërrohen dhe të pengohen që të përhapen.

Shkaqet e dorëheqjes

Më pas e pyeta Ferid Pashën se në çfarë kushtesh kishte lënë pushtetin.

— Më shumë se njëzet herë e kam ofruar dorëheqjen. E dija shumë mirë që situata ishte shumë e rëndë dhe se nëse Turqia donte të mbijetonte, duhej të hiqte dorë nga gabimet e së shkuarës dhe të hynte me vendosmëri në rrugën e reformave. Unë kam qenë i vetmi që kam guxuar të them hapur të vërtetën, sado e dhimbshme për sovranin. Ditën kur m’u desh t’i tregoja Madhërisë së Tij pasojat fatale të një gjendjeje kundër së cilës nuk kisha pushuar kurrë së protestuari, në masën e fuqisë sime, i thashë : “Më mirë do të tërhiqja mbi vete zemërimin e Madhërisë suaj të keqinformuar sesa të marr përgjegjësinë për atë që do të ndodhë nesër!” Ju e dini pjesën tjetër.

Epo! me vullnetin e mirë për të cilin tashmë keni pasur kaq shumë prova, ne do të kompensojmë shpejt kohën e humbur. Ne po llogarisim, për më tepër, tek perëndimorët, veçanërisht tek francezët, që të na ndihmojnë, të na lehtësojnë detyrën.

— Dhe si, Madhëri ?

— Mbi të gjitha, ne kemi nevojë të edukojmë veten dhe duhet të marrim si shembull sistemin tuaj arsimor. Ne kemi futur tashmë në administratën tonë disa nga institucionet tuaja : Këshillin e Shtetit, Gjykatën e Kasacionit, Gjykatën e auditimit. Ne kemi miratuar kodet tuaja, procedurën tuaj. Shumë prej nesh flasin gjuhën tuaj, një instrument i mrekullueshëm përparimi dhe qytetërimi. Natyrshëm, ne drejtohemi ndaj jush për të kompletuar arsimin tonë, me dëshirën për t’i dhënë Perandorisë Osmane vendin që i takon në koncertin evropian.

F. M.

“KRONIKË NË KËNGË” LIBRI MË I RI I MUSINE KOKALARIT, SHKRIMTARES SË PARË SHQIPTARE

November 24, 2023 by s p

Prof. Mimoza Karagjozi Kore/

Libri “Kronikë në këngë”përmban pasuri folklorike të mbledhura ndër vite nga Musine Kokalari, duke na zbuluar një anë tjetër të krijimtarisë së saj, atë të hulumtueses dhe mbledhëses me besnikëri të krijimtarisë folklorike. Fenomeni Musine Kokalari vijon të na befasojë ende me krijimet e pabotuara si dhe me prurjet e mbledhura prej saj në fushën e folklorit. Po ndërsa veprat letrare u shkruan prej saj kur ishte studente në universitetin “La Sapienza” të Romës, kënga e parë folklorike e Gjirokastërs u mblodh prej Musinesë ende fëmijë, në moshën 10-vjeçare duke dëshmuar pasionin e parë të saj, dashurinë për krijimtarinë popullore. Është e habitshme se si një fëmijë kishte vetëdijen për rëndësinë dhe vlerat që bartin këngët folklorike. Me sa duket ambienti intelektual familjar, ku Musineja u rrit, e edukoi me dashurinë për kulturën, folklorin, etnografinë, e mëkoi me dashurinë për librat, muzikën, përrallat, rrëfenjat e këto fillimisht për Gjirokastërn e saj të dashur e më vonë edhe për ato nga trevat e tjera. Musineja, burimin e parë të gjithë këtyre krijimeve folklorike që janë paraqitur në këtë botim, e gjen në bisedat e grave e tek kushdo që takonte. E vëmendshme, kureshtare, por e palëkundur në pasionin e saj iu kërkonte t’i thoshnin një këngë a rrëfenjë, të cilat menjëherë i shkruante. Ja si e përshkruan vetë të gjithë këtë proces:

“…Nuk lija rehat askënd, kunatën teksa bënte ndonjë punëdore apo mamanë teksa rregullonte shtëpinë. U bëra shoqe e ngushtë me pastruesen dhe bëja muhabet me rrrobalarësen. Nëse gjeja diçka të re e shkruaja menjëherë. Herë pas here më thoshin: – Kjo vajzë e bekuar shkon në shkollë të madhe dhe shkruan këto budallallëqe! Për çfarë të duhen? – Oh!, -përgjigjesha -Sigurisht që duhen, e dini se ç’thonë ca për ne? Që në vendin tonë nuk ka asgjë, as këngë, as vaje; në fakt ne kemi aq shumë. – Po qe kështu, unë do të të them pa fund. E kështu vazhdonin të më tregonin herë një këngë e herë një barsoletë apo një përrallë…dhe unë, në mbrëmje i rishikoja prapë shkrimet e mia e kënaqur. Në se kishim vizita atëhere ulesha në një cep dhe dëgjoja gjithë muhabetet. Është shumë interesante, vetëm të dëgjosh.”

Ky pasion, në fillim spontan, u zhvillua e u bë i vetëdijshëm për një vajzë të shkolluar e cila e kuptonte se ato përbënin një thesar kulturor që nuk duhej të lihej në terrin e harresës. Qenia studente në universitetin “La Sapienza” në Romë e vuri vajzën e re midis dy botëve, asaj moderne dhe asaj të prapambetur që kishte lënë pas. Duket se kjo e dyta e tërhiqte, dashuria për të nuk tjetërsohej nga trysnia e kulturës romane, prandaj para diplomimit, kur u kthye në Tiranë, filloi të zbulojë e të mbledhë përsëri këngë e rrëfenja popullore. Ajo vijon të tregojë se:

“Shkoja në ndonjë shtëpi, në ndonjë mjedis familjar. Mamaja e përkulur mbi djep i jepte gji fëmijës. Aty afër një vajzë e rritur gjithë kohës mes katër mureve, qëndiste me mëndafsh në pëlhurë, ndërsa më recitonte këngët. Pastaj të tjera vajza rreth meje dhe secila prej tyre thoshte atë që dinte. …Në këtë shoqëri nuk mërzitesha aspak. Gjithçka ishte e thjeshtë, e qetë, e shtruar. Në kthim, tek ecja rrugëve, gjithçka më dukej e bukur…ç’bukuri edhe në shëmtim.”

Kjo dashuri për krijimet popullore, këto kërkime në mjedise familjare midis njërëzve të thjeshtë aty ku gjëllinte jeta e vërtetë, e bënë shpejt Musine Kokalarin të njohur në rrethet kulturore të asaj kohe si vëzhguese e vëmendshme e folklorit vendas. Gjeografia e prurjeve tani i përket jo vetëm Gjirokastrës, por edhe Tiranës, Vlorës, Tepelenës, Korçës, Shkodrës dhe Shkupit.

Ndjen tronditje dhe befasohesh kur mëson se puna e Musinësë për të mbledhur me saktësi shkencore folklorike këngë, tregime, përralla nuk u ndërpre as kur ishte e burgosur. Në këtë botim, gjenden shënime të Musinesë:

Shënime dhe këngë popullore nga të Leklit (1 dhjetor 1949); Legjenda, këngë tregime (Burg, Shkodër, Maj 1958)

Skëterra ku e flaku diktatura këtë vajzë të re, të talentuar nuk ia mpiu dashurinë, pasionin për të mbledhur nga të burgosurat krijimtarinë popullore edhe në ato kushte ekstremisht të rënda. Nuk e dimë a i lejoheshin shënimet, a i shkruante në fshehtësi, por është i qartë kontrasti midis vuajtjeve e torturave fizike dhe kënaqësisë shpirtërore që ndiente nga mbledhja e tyre. Ndoshta edhe kjo punë ishte një nga burimet ku gjeti forcë morale për t’i qëndruar përballë, fisnikërisht dikaturës e burgjeve.

Në shumë raste, këngët popullore kanë qenë një mjet i komunikimit dhe i qëndrueshmërisë së një populli, duke përshkruar ngjarje historike, kushte shoqërore dhe kulturore, si dhe emocione dhe ndjenja njerëzore. Musineja i mblodhi ato kryesisht nga goja e grave, gjendja shoqërore e të cilave iu caktonte vetëm detyra familjare dhe shtëpiake, e duke qenë se lëvizjet e tyre ashtu si në të gjithë Ballkanin e kësaj periudhe, e padyshim edhe në Shqipërinë e asaj kohe, ishin të pakta, gratë ruajtën mirë të folmen dialektore, këngët e ritet folklorike e për këtë arsye këto këngë ruajnë koloritin e krahinës nga vijnë. Gratë janë zërat që rrëfejnë, janë zërat e ardhur nga kohë të ndryshme, zërat e historive të humbura që rikthehen. Sot, në saj të punës së Musinesë, këto këngë vinë në këtë botim si zëra nga e kaluara që shkëpusin fragmente nga jeta, duke sjellë kështu copa nga historia e popullit tonë.

Në vështrim së pari në këtë përmbledhje vinë këngët e epikës historike. Folklori ynë dallohet për një pasuri të madhe të epikës historike, zhanër që heroizmin e paraqet si mënyrë jetese për shqiptarët, i cili në qendër vë trimërinë, vetmohimin e heronjve popullorë si vlerë morale e një mjedisi soacialkulturor të përcaktuar mirë etnikisht. Këto këngë, në mungesë të dokumentacionit, janë ruajtur me besnikëri në kujtesën dhe ndërgjegjen popullore, janë përcjellë brez pas brezi dhe shërbejnë si kujtesë historike sot. Tematikën kryesore të këtyre këngëve e zënë përpjekjet për liri, interesat kombëtare si forcë lëvizëse drejt formimit të kombit shqiptar. Në se do të bënim një klasifikim kronologjik të këtyre këngëve, të mbledhura nga Musineja, megjithëse janë të pakta, në vështrim së pari vinë: Cikli i këngëve kundër pushtuesit turk, që me siguri i takojnë shek. XVI-XVIII; së dyti këngët për Ali Pashë Tepelenën, këngët e frymëzuara nga Lidhja e Prizrenit e ato kundër shtypjes së bejlerëve. Brenda këtij cikli dallohet kënga epike, kushtuar Çerciz Topullit dhe çetës së tij “Te rrapi në Mashkullorë”, që përbën kulmin e patjetërsuar deri më sot të këngëve epike historike të Jugut. Madje në të gjejmë dhe vargjet e panjohura më parë:

O Çeço bëre mirë/ E dëftove trimërinë/Vajte zure Mashkullorë/Koshalla prapa t’u ngjinë

Nëpërmjet këtyre këngëve mësojmë se kur Reshit Pasha vrau Ismail Benë, gjyshin e Ismail Qemalit me të pabesë në Janinë, Tafil Buzi, një tjetër trim Labërie dërgoi haberë: Turp të keni që halldupi vrau shqiptarin dhe ju s’morët hak. Gjoleka me sedrën e trimit iu përgjigj me veprim menjëherë:

Tafil Buzit të mi thoni /Gjoleka s’e turpëroi/Kaftanajnë e martoi/ Me të dia e qëlloi/Nëpër dizet milë shkoi.

Kjo ngjarje do ketë bërë shumë bujë dhe populli vazhdoi t‘i ngrejë këngën tjetër: “Shkoi, more shokë, shkoi„ ku me fjalë të tjera përsëritet i njëjti motiv, por ajo që bën përshtypje është se vështirësitë që kishte përpara Gjoleka, populli i përshkruan me të njëjtin figuacion edhe në këngën e dytë. Edhe pse këngë të epikës historike, entusiazmi i popullit për këtë trimëri, hipërbolizohet me të njëjtin varg të ngjashëm duke futur elemente të këngëve të epikës legjendare ku zënë vend trillimi, idealizimi, fantastikja:

Shkoi, more shokë shkoi /shkoi Gjolekë, spanoi/ nëpër dyzetëmijë shkoi

Këngët e këtij cikli nuk iu sillen ngjarjeve së jashtmi, por janë një zë autentik ku midis vargjeve gjen jo vetëm dëshirën e një populli për liri, përpjekjet e vetmuara e të paorganizuara mirë të trimave që veprojnë vetëm, por shpalosen dhe episode tradhtie, intriga e drama familjare, duke na dhënë të kuptojmë karakteristikat e kohës, bëmat e gjestet historike. Kështu është tragjike, por artistikisht e përshkruar bukur nga poeti popull çuarja në kalanë e Gjirokastrës së Fatimesë, gruas së djalit të Gjolekës e cila akuzohej për vrasjen e thjeshtrit, Shaqirit. Do të përbënte një fakt historik, edhe pse në përmasat e të pabesueshmes, që ndoshta gruaja e parë në vendin tonë, të jetë ekzekutuar me varje rreth viteve 1870-80. Krijuesi popullor të habit që nga njëra anë përbuz gjestin kriminal e nga ana tjetër, në çastin e ekzekutimit Fatimenë e përshkruan si një femër jashtëzakonisht të bukur, nga hiret e së cilës pashait në momentin e ekzekutimit i bie të fikët, por dhe kurajoze e cila i bie vetë karrikes me këmbë.

Shtyu skaminë me këmbë/Pashait i ra të rëndë/Gjithë thonë kemi gra/Jo si Fato Bedija/Një pëllëmbë qafë ka

Antiteza kaq të fuqishme artistike, të dhëna në pak vargje flasin për talentin e jashtëzakonshëm të krijuesit anonim, por dhe për ndikimin shokues emocional që pati kjo ngjarje në popull. Disa prej këngëve të këtij zhanri kanë në qendër jo drejtpërdrejt figurën e Ali Pashës, por pasojat e zemërimit të tij. Në fakt kësaj figure i janë kushtuar këngë folklorike jo vetëm në Jug të vendit tonë, por dhe në Veri. Po ndërsa në Veri, në figurën e Ali Pashait, shqiptarët e robëruar por liridashës kishin identifikuar kryetrimin, te i cili kishin varur shpresat për çlirim, edhe pse ai zyrtarisht ishte një pasha i Turqisë, por që në një moment të caktuar nuk e kishte pranuar autoritetin e Sulltanit, duke shfaqur haptas qëndrimin e tij për çlirim, në këngët folklorike të Jugut, figura e A. Pashës nuk shihet vetëm si Pashai që i bëri qëndresë Turqisë, por përmendet masakra ndaj Kardhiqit e Hormovës. Ashtu si e vërteta historike, në disa trajtohet si hero e në disa si tiran, por admirimi popullor për këtë figurë nuk mungon. Ali Pashë Tepelena është një nga shqiptarët që tregoi dhe shpalosi forcën gjenuine të racës dhe gjenit kombëtar.

Kakodhiqi pse s’ka lule/ Mbajnë zi për të zotë/Për të zestë kardhiqotë…

Hakmarrja e A. Pashës ndaj Kardhiqit e Hormovës herë është shpjeguar për shkaqe familjare, e herë politike si zona konspiracioni të armiqve të Ali Pashës nën patronazhin francez, por cilidoqoftë shkaku, më 1784 Aliu do të hakmerrej ndaj Hormovës, duke djegur e shkatërruar fshatin, duke vrarë burrat dhe pjekur të gjallë Çaush Priftin, ish-ekonomatin e pronave të tij, ngjarje që përshkruhet kështu në këngë e që e njohin të gjithë në Jug, veçanërisht, vargjet e fundit:

Ali Pasha kur qe djalë/Në Hormovë e kish inanë/Përmbi Çaush kapetanë…

Çaush prift, Çaush Hormova/Dhjamë e dyllë të pikova/Dot besënë s’ta ndrova

Si jehonë e Lidhjes së Prizrenit, në Gjirokastër u mblodh Kuvendi më 1878. Edhe për këtë ngjarje populli këndoi:

Kurvelesh e Gegëri/Ç’na hodhe në Ergjëri/Tek Abdyl bej Frashëri…

Të këtij cikli janë dhe disa krijime ku urrejtja ndaj bejlerëve dhe agallarëve fillon të rritet e bashkë me të dhe mosbindja.

Ju bejlerë e agallarë / Haroni kohën e parë…

Shumë nga këngët në këtë botim shoqërohen me një shpjegim të brendisë apo kontekstit historik nga vetë Musineja. Kjo i bën ato të qarta dhe kupton se pavarësisht se kanë lindur në një fshat, në kohë mynxyre, bartin universialitet për botën shqiptare.

Jo pak kwngw brenda këtij vëllimi kanë elemente humoristike. Me sa kemi vënë re, shumica e tyre i përkasin qytetit të Gjitokastrës. Kjo është e dallueshme lehtë jo vetëm për shkak të emrave, patronimeve, toponimeve, por dhe të folmes karakteristike të këtij qyteti. E qeshura sjell me vete gjithmonë një kritikë. Përpara këtij humori nuk ka tabura, persona, veprime a dukuri të paprekshme. Si vajzë e shkolluar, Musineja i ka mbledhur e shkruar, megjithësë ato prekin drejtpërdrejtë emra dhe familje konkrete gjirokastrite, vese e bëma që për ngarkesën emocionale e morale mund të “molloiseshin” në qytet nën zë. Ato janë shumë në këtë botim si: “O Muslli, mustaqezi”, “Se ç’e dredh atë mustaqe”, “Cër -cër -cër ia bën tigani”, “Kungull natë e kungull ditë”, “Moj portokale bashtesë”, “Salushia dyzet groshë”, “Cëngër mëngër cfakat- o” etj. Në këto këngë ironizohet tradhtia bashkëshortore:

Moj Nefo, moj qafëgjatë/Ç’e keshe Diko Muratë/Që të vin natë për natë?

Shpotiten gra dembele dhe të pazonjat për punë:

Kur mer gjëlpërën e qep/ Dizet dit me një jelek…

Kritikohet autoriteti i vjerrave:

Manxuranë e penxheresë/Foli plakë gomaresë/Njëqind vjeç, e s’mund të vdesë/Ju bë havale së resë…

Të gjithë përsonazhet dhe historitë e këtyre këngëve janë shpjeguar pa drojë nga Musineja deri në detaj, ashtu siç ka qenë opinioni gjirokastrit për to.

Në këtë botim gjen mjaft krijime lirike. Dashuria si vlerë dhe dimension kulturor i njeriut përbën gjithashtu një nga temat themelore të poezisë popullore. Kenga popullore nuk e sheh dashurine te shkeputur nga thelbi i saj shoqeror. Në këto këngë së pari bie menjehere në sy mënyra e veçante se si populli ndërton portretin fizik të vajzës. Ajo cilësohet si hënë, floriri, këmbë e dorë ergjënda, ballë kollonatë, kumbull zerdeli etj.

Në disa prej këngeve të këtij botimi, krijohet humor, sepse në vend të hireve të vajzës i vihen në dukje të metat. Kjo ndihmon për të kuptuar edhe shijen estetike të popullit, zbulon evoluimin e kanoneve etike popullore:

Moj e shkurtëra pa mes/ Qafë shute e bithë thes.

Një vend të veçantë zënë këngët rreth lodrave që përsëri duket se i takojnë qytetit të Gjirokastrës. Disa evokojnë lodra të vjetra fëmijësh, disa të tjera janë këngë që gjyshet ua thonë afer vatrës fëmijëve. Ato nuk kanë apo përcjellin ndonjë kuptim, por vetëm janë lojëra fjalësh me rimë. Fjala në këtë rast bëhet mjet loje, tingujt e saj me larminë dhe kombinimet bëhen mjet zbavitës. Gjyshet gjirokastrite, të pashkolluara sajonin të tilla këngë për të “rreshtur“ fëmijët ose për t’u hequr mendjen nga ndonjë shqetësim. Kur iu mpihej dora ato këndonin:

Këtu mbi, këtu shkri/ Këtu shkuanë ca dhi/Këtu ka një thes me kashtë/Duallnë gjëmbat jashtë

Të gjitha zhanret e folklorit tonë gjenden në këtë botim s’mungojnë as këngët e vajit, ninullat, fabulat. Të gjitha duket sikur kompozojnë në këtë botim një teatër, realizimi praktik i të cilit ndodh në një shtëpi të thjeshtë gjirokastrite apo të një krahine tjetër të Jugut. Kjo të kujton vlerësimin kaderian për poezinë popullore: “Për shumë shekuj me radhë poezia popullore ka qenë për njeriun shqiptar kronikë e jetës së tij, historia, dijet, morali, urtësia arkivi, kujtesa kombëtare mesazhi i transmetuar nga brezi në brez.„

Të gjitha krijimet të përfshira në këtë botim nuk janë dufe të rastësishme të krijuesit popullor, por përvoja e filozofi popullore e akumuluar në shekuj.