Archives for November 2023

Shqiptarët në Saint Louis festuan 111-vjetorin e pavarësisë

November 20, 2023 by s p

Të dielën më 19 nëntor 2023, anëtarët e shoqatës “ILIRIA” Saint Louis së bashku me miq e të ftuar festuan 111-vjetorin e shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë. Aktiviteti u drejtua me shumë përkushtim dhe elokuencë nga mësuese znj. Elda Meka. Atmosferën e gëzueshme festive e filluan nxënësit nxënësit e shkollës shqipe “ILIRIA” duke kënduar himnin kombëtar nën përkujdesjen e mësueseve së shkollës znj. Marjeta Myrtaj, znjsh. Rafaela Hajdini. Me një gjuhë të rrjedhshme shqipe dhe plot pathos ata rrezatuan dashurinë patriotike duke u pritur me shumë duartrokitje nga të pranishmit në sallë. Fjalën përshëndetëse e mbajti kryetari i shoqatës z. Besian Gjika i cili në emër të bordit drejtues falenderoi pjesëmarrësit për prezencën e tyre dhe theksoi rëndësinë kësaj dite historike mbarëkombëtare. Ndër të tjera solli në vëmendje, punën anëtarëve dhe donatorëve të cilët mbështesin me shumë dëshirë projektet e ndryshme, arsimore, kulturore, historike dhe sportive të shoqatës. Në vijim, znj. Marjeta Myrtaj, mësuese e re e shkollës shqipe mbajti një fjalë të shkurtër ku përveç vendosjes së theksit në simbolikën e festës, bëri edhe një rezyme të punës në shkollën shqipe si dhe nevojës së lëvrimit të saj nga fëmijët, jo vetëm në ditët e mësimit por edhe në shtëpi. Me foninë u morr si përherë i papërtueshmi z. Arif Palloshi.

Më pas aktiviteti u mbush plot gëzim dhe energji pozitive nga recitimet e vjershave patriotike të nxënësve të shkollës. Përveç recitimit ata inskenuan edhe pjesë të shkurtra teatrale me temë nga pavarësia e Shqipërisë.

Aktiviteti u mbyll me një kokteill festiv organizuar nga bordi drejtues. Kontribuan me ushqime të shijshme zonjat, Elona Murati dhe Nazime Alimadhi. Tortën dhe ëmbëlsirat u përgatitën dhe u ofruan nga Bello’s Bakery, i cili sponsorizon vazhdimisht aktivitetet e shoqatës.

Ky festim ishte shprehje solidariteti, gëzimi dhe bashkimi të komunitetit shqiptar këtu në Saint Louis për të mbajtur gjallë dhe aktivë lidhjet me trojet e viseve nga vijmë.

Përgatiti: Besian Gjika

ZËRI INTELEKTUAL I SKËNDER ASANIT DËGJOHET NGA SHKUPI DREJT NJË DEDUKSIONI KOMBËTAR DHE NDËRKOMBËTAR

November 20, 2023 by s p

Libri “Bota shqiptare (e veçanta dhe universalja)” i Skender Asanit është një vrojtim historik dhe politik i çështjes shqiptare. Dhe pikërisht si i tillë na çon në thellësi të saj, duke zbuluar e shpërfaqur shkaqet dhe arsyet e ngjarjeve të ndryshme, por edhe duke ofruar zgjidhje vizionare për veprim të drejtë e legjitim.

Nga Ylber Sela*

Libri “Bota shqiptare (e veçanta dhe universalja)” i prof.dr. Skender Asanit ngërthen brenda vetes një çështje vërtet të madhe, siç është bota shqiptare e cila vuan nga sprovat dhe paradokset historike e politike. Të gjitha këto situata të ndërlikuara, autori i trajton në mënyrë induktive dhe deduktive, domethënë duke e parë këtë botë si një pjesë të veçantë brenda tërësisë së përgjithshme, përkatësisht shqiptarët në kontekstin ballkanik, europian dhe në atë botëror.

Si një vëzhgues dhe përsiatës jashtëzakonisht i mprehtë i tyre, ai vazhdimisht prononcohet si rezultat i një shtyse intelektuale, politike, kombëtare dhe shkencore, gjithmonë duke nxjerrë konkluza esenciale dhe determinuese. Në fakt ky libër është një vrojtim historik dhe politik i çështjes shqiptare. Dhe pikërisht si i tillë na çon në thellësi të saj, duke zbuluar e shpërfaqur shkaqet dhe arsyet e ngjarjeve të ndryshme, por edhe duke ofruar zgjidhje vizionare për veprim të drejtë e legjitim.

Krahas ngjarjeve dhe proceseve që kanë ndodhur në kohë dhe në hapësirë, autori njëkohësisht merret edhe me personalitetet shqiptare si Skënderbeu, Nënë Tereza, Hasan Prishtina, Gjerasim Qiriazi, Parashqevi Qiriazi etj., të cilët janë bartës të idesë dhe të kauzës kombëtare në kuptimin etnik dhe kulturor.

Në këtë kontekst, mund të vërehet se një vëmendje të veçantë ia kushton edhe Shkupit si njëra nga qendrat e rëndësishme të shqiptarëve gjatë historisë, ku janë zhvilluar shumë ngjarje, procese, vendime, lëvizje, kryengritje etj. Ky qytet nuk është thjesht vetëm një topos i nostalgjisë dhe i krenarisë historike, por sigurisht edhe një vizion aktual ku zhvillohen shumë aktivitete e nisma në interes të kauzës kombëtare. Pra, zëri intelektual i Skënder Asanit dëgjohet pikërisht nga Shkupi si induksion gjeografik dhe politik, për të shkruar drejt një deduksioni kombëtar dhe ndërkombëtar. Natyrisht këtë e bën me një vetëdije të lartë intelektuale, njerëzore, qytetëruese dhe shkencore, thjesht duke nxjerrë në sipërfaqe vlerat e shëndosha kulturore si një argument i pakontestueshëm për ekzistencën historike, politike e kulturore të shqiptarëve.

Në këtë mënyrë mund të themi me gojën plot se ky libër paraqet një mozaik historik e politik i cili medoemos kërkon të riaktualizohet dhe të ridimensionohet. Pa dyshim, ky është libër i ndërgjegjes intelektuale e shkencore, libër i kauzës njerëzore dhe kombëtare. Bota shqiptare nuk është botë e një individi, por botë e çdo shqiptari pavarësisht se ku jeton e vepron.

Në fund, uroj që ky libër të lexohet nga sa më shumë shqiptarë, të shërbejë si një doracak për të gjithë ne, për ta shkundur ndërgjegjen tonë dhe për të na orientuar drejt esencave dhe vizioneve të qarta kombëtare e qytetëruese.

*Autori është profesor universitar dhe ambassador i ardhshëm i Maqedonisë në Gjermani

NJĒ JETĒ NĒ FLUTURIM…

November 20, 2023 by s p

Nga Visar Zhiti/

Kjo ēshtẽ metafora e jetēs sẽ shkrimtarit Drago Siliqi si dhe titulli i librit me poezi tẽ zgjedhura tē tij dhe i kritikave letrare, ku shkēlqeu si avanguardē nē njē letērsi tē re, por që shumē shpejt regjimi i ri i pas Luftēs II Botērore do ta bēnte tẽ veten, duke e futur nē morsin e Realizmit Socialist, nē njē Shqipēri tē mbyllur, me burgje mē shumē se sa me shtēpi botuese…

Drago Siliqi luftoi pēr çlirimin e vendit dhe ēndērroi lirinē e njeriut shqiptar, studioi nē Moskẽ nē Institutin “Gorkij” dhe drejtoi nē Tiranē tē vetmen shtēpi botuese “Naim Frashēri”…

Mund tē themi se Drago Siliqi mbeti si njē urẽ vezulluese mes kētyre dy emrave, Gorki dhe Naimi, zemērhapur dhe po aq i çiltēr si nē poezinē e vet, “nē kērkim tē sē resē” nē mendim dhe rrugētimin letrar, duke i prirē njē plejade emrash tē rinj, ku njē pjesē pērfundoi internimeve dhe burgjeve. Ai u bē mbēshtetēs i veprēs sē Petro Markos dhe Ismail Kadaresē, Jakov Xoxas dhe Dritēro Agollit, Halil Qendros dhe Vangjush Zikos, etj. Me atē do tē dilte poezia e poetit rebel, që do ta pushkatonin, Trifon Xhagjika…

Dhe vetē emri i Drago Siliqit do tē mbetej yjeve. Ai do tē humbte jetēn, kur ishte 33 vjeç, nē njē katastrofē ajrore nē 1963. Avioni qē kthehej nga Kina, ra nē Irkutsk nē Bashkimin Sovjetik. Ra apo e rrẽzuan? Enigmē. Nē avion po udhētonin personalitete problematikē pēr regjimet komuniste…

“Njē jetē nē fluturim” e titulloi librin pēr Drago Siliqin e bija e tij, Laura Konda, gazetarja qē u shqua nẽ radion “Zērit i Amerikēs”. Mes shumë të intervistuarve, ajo thirri njē herē dhe Edēn time me rastin e botimit tē librit tē saj pēr shenjten Nēnē Tereza. Dhe prisnim nga Laura librin pēr babain. Doli kur Drago Siliqi duhej tē ishte 90 vjeç, nē vitin 2020…

Dhe libri na erdhi vērtet nga qielli. E shohim me kërshëri. Mungonte kēshtu njē profil shpirtēror, pra dhe i qielltē, i njē intelektuali tē ndērprerē herēt, nē kulmet e burrērisē sē tij, duke shkaktuar njē turbulencē dhe nē letrat shqipe.

Por dhe qielli fsheh, mē shumē se sa toka, mistere.

Thoma Turtulli, filantropi që i dhuroi Korçës thesare civilizimi, për të merituar atë mirënjohje që nuk mjafton

November 20, 2023 by s p

Nga Albert Vataj/

Më 19 nëntor 1937 ndërroi jetë bamirësi i shquar, Thoma Turtulli. Ai, edhe pse nuk ka statujë apo monument që ta përkujtojnë, atë e lanë edhe pa varr. Por vepra e tij e humanitetit është ende ndër thesaret e Korçës, është e ngulitur thellë në shpirtin e qytetit, në themelet e asaj përjetësie që mbeti i vetmi dhe më i epërmi shpërblim për të.

Shpesh herë kryeqëllimin e udhëtimit tranzit në jetë, jam rrekur ta lidh me përpjekjen që ngadhënjen për të qenë gjurmë në përjetësi. Jo të gjithë kanë patur fatin të mbeten kujtesë dhe mirënjohje, rrjedhimisht, arsye e themeltë e dimensionit të përjetësisë që ata i kanë ofruar vetes. Më shumë se luftërat absurde, idetë e çmendura, lajthitjet e personalitetit, krekosjet e egos, lajkatimet e sedrës së sëmurë, kultit të individit, ekstremizmi i narcizmit, etj., ajo që shpërblehen me jetën e amshuar dhe gëzojnë statusin e të jetuarit në përjetësi, janë ata që nuk ishin heronj që të shkruanin kujtesën e tyre në akte trimërie e guximi, por në shpirtmadhësi e zemërbardhësi. Dhe për hir të së vërtetës, ata që qenë të shpërblyer aq bujarisht me mirësi dhe humanizëm, sa të zgjidhnin të mbetnin të përjetshëm, janë fare pak, dhe fatlum ishte dhe është Korça, që pati drejtuar kah ajo duart e një shpirt të begatisë qiellore, i cili i dhuroi qytetit atë çfarë do t’i jetë mirënjohës në jetë të jetëve. Ai që ka mbetur në historinë e këtij detyrimin gjeneratash për falënderim dhe përulje, është Thoma Turtulli, i cili i dhuroi kësaj kryeqendre të juglindjes së Shqipërisë, spitalin, bibliotekën, kinemanë, shkollën e mesme (liceun) dhe jetimoren.

A nuk është madhështore?!

A do të mjaftonte mirënjohja e këtij qyteti për këtë zemërbardhësi?!

Cili pati atë shpirt, i cili zgjodhi që pulsi e tij të rrahë përgjithmonë në të gjallët e një qyteti?!

E megjithatë kjo familje sot nuk ka varr. Korrektësisht, komunistët i shkatërruan në mënyrë barbare varrin monumental të kësaj familjeje të shquar, dhe eshtrat e filantropit të madh nuk dihet ku përfunduan.

Thoma Turtulli, dikur e njihnin të gjithë, jo vetëm si tregtar por edhe si dorëdhënë. Sot, janë fare pak njerëz në Korçë e jashtë saj që dinë diçka për të, edhe pse ndonjë përkujtimore akademike është rrekur ta ridimensionojë këtë figurë, ta kthejë në lavdinë e vet këtë emër dhe këtë vepër. Gjithqysh, pavarësisht se sa u bë dhe çfarë u tha për të, ai ishte dhe mbeti një nga filantropët më të mëdhenj që ka nxjerrë kombi shqiptar.

Filantropi që begatoi zemra në fatbardhësi të jetës, që shpëtoi nga vdekja e sigurt me dhjetëra njerëz, por që e pati të pamundur ta shpëtonte veten, jo nga vdekja, por nga mënxura e kuqe.

Mbahet mend se Thoma Turtulli, ishte ai që përgatiti pajën e shumë familjeve të vobekta korçare dhe fitoi dashurinë e simpatinë e mijëra zemrave dhe ia arriti kësaj më të njëjtën zemërbardhësi dhe shpirtbujari që na thërret ta kujtojmë sot me nderim dhe respekt. Sepse ai nuk ishte i vetmi që kishte për të dhënë, por pakkush pati aq shumë sa të jepte gjithçka me gjithë zemër.

Edhe pse regjimi monstruoz diktatorial, u soll egërsisht me familjen Turtulli, duke i lënë ata pa varr, akti sublim i bujarisë është më i larti monument i memories dhe mirënjohjes, të cilën nuk ka barbari ta fshijë nga faqja e dheut, siç nuk do të ketë monstruozitet fanatikësh terrorist të kuq, apo çfarëdo ngjyre, që të mund ta asgjesojë. Sepse fara e mirësisë e hedhur në themelet e një humanizmi të tillë si ai i Thoma Turtullit, do të mbijë e të harliset në nevojën tonë për mirënjohje dhe konsideratë.

Po kush ishte Thoma Turtulli?

Askush më saktë nuk i jep përgjigje kësaj pyetjeje se sa Athina Turtulli, e cila rrëfen për kujto.al jetën e babait të saj, Aleko Turtullit, trashëgimtarit të vetëm të një prej familjeve më të shquara dhe filantrope korçare. Një rrëfim i bashkëngjitur me dokumente zyrtare dhe foto domethënëse ku tregohet kthesa e papritur në jetën e familjes Turtulli ku në vend të nderimit dhe mirënjohjes ajo do përballej me hakmarrjen dhe përndjekjen komuniste. Një jetë e ndarë mes kontributit të vyer dhe bamirësisë së pakursyer të familjes së njohur dhe sekuestrimin e pasurisë, dënimin me burg të pinjollit të saj.

Ndër të tjera, Athina Aleko Qirici Turtull, në një dëshmim për Najada Pendavinji, kujto.al, mes të tjerave ajo hedh një vështrim thellë në kohë: Dera e madhe qytetare Turtulli, vjen nga Vithkuqi i Korçës, por që herët të gjithë veprimtarinë e saj do e drejtonte kah zhvillimit të qytetit të Korçës. Stërgjyshi im Koçi i Ndrios, etiketohej si gozhdaxhiu dhe merrej me tregti, materiale ndërtimi, ku qysh në vitin 1885, djemtë e tij, pra gjyshërit e mi, do krijonin firmën tregtare që quhej atëherë “Vëllazëria Turtulli”. Një firmë e cila do t’i kalonte kufijtë shqiptarë dhe do shtrinte degët e saj në Selanik, Manastir etj.. Kështu filloi të ngrihej pasuria e Turtujve, e cila që në atë moment do vihej në shërbim të njerëzve në nevojë apo në përgatitjen e pajës së vajzave të reja. Në testamentin që ne kishim, pasi në vitin 1973 u dogj shtëpia dhe u zhdukën shumë dokumenta, por e kam lexuar vetë, kishin martuar 50 vajza, me prikë dhe i kishin dhuruar nga 50 deri në 100 napolona flori. Gjithashtu do përfshiheshin edhe në lëvizjen atdhetare të qarkut Korçë, duke treguar patriotizmin e tyre në shumë drejtime. Ishte koha kur elita e kombit po sakrifikonte në mënyra të ndryshme për atdheun. Turtujt përpos të tjerave zgjodhën rrugën e bamirësisë. Ishin njerëz me mendje të ndritur dhe zemër të pastër të cilët ideuan projekte të mëdha e të rëndësishme që shënjuan jetën e korçarëve dhe jo vetëm.

Athina në këtë dëshmim për kujto.al bën gjithashtu një ekspoze të plotë të familjes Turtulli, kah erdhi për të mbetur në historinë e qytetit të Korçës me vepër, filantropi, Thoma Turtulli.

Vëllazëria Turtulli, saktëson ajo, ishin: i madhi Andrea Turtulli, i dyti Thoma Turtulli, i treti Mihal Turtulli me profesion mjek, i emëruar si ministër i Shëndetësisë në qeverinë e Kongresit të Lushnjës, i katërti Vangjel Turtulli, Senator Nderi në senatin Italian dhe e pesta motra e tyre, Evanthi Theodhosi, e ëma e Koço Theodhosit, ministër i pushkatuar nga regjimi komunist.

Thoma Turtulli ishte me origjinë nga Vithkuqi, dikur një qytet i madh me shumë lagje, kisha e shkolla, që rivalizonte për nga përparimi vetë Voskopojën. Por njësoj, si Voskopoja dhe Vithkuqi u dogjën dhe u grabitën tre herë. Asokohe, Familja Turtulli u zhvendos në Korçë dhe bëhet një prej familjeve më të njohura tregtare të kohës. Thoma Turtulli e kompania e tij zhvillonte tregti me Durrësin, Shkodrën, Tiranën, por edhe me Selanikun, Manastirin e Stambollin, kryeqendra këto të zhvillimit dhe kapaciteteve gjeneruese ekonomike, dhe jo vetëm.

Shumë shpejt ai iu përkushtua punëve të mëdha filantropike, për ta bërë Korçën, shembull të një qyteti evropian, për t’i dhënë asaj çfarë meritonte.

Kështu në qytetin e Korçës më 25 dhjetor 1927-ë, çeli dyert kinemaja “Majestic”, një La Scala e vogël në zemër të qytetit. Kjo kinema e bukur u ngrit nga Kompania Anonime Shqiptare “Cinemato”, e krijuar prej Thoma Turtullit e miqve të tij.

Ai i dhuroi qytetit arsimdashës të Korçës, bibliotekën, duke parë etjen e madhe për dije të korçarëve. Në qytetin tonë e rreth tij, ekzistonin shumë libra nga bibliotekat e dikurshme të Voskopojës, Vithkuqit e vetë Korçës si dhe të sjella dhe nga shoqëria “Vatra” e SHBA-ës.

Kështu që biblioteka e bukur e Korçës, e inauguruar më 1930-ën, numëronte rreth 30000 libra, asaj kohe. Jo vetëm kaq, qytetit të elegancës dhe kulturës, biri i saj, Thoma Turtulli i dhuroi edhe, liceun, këtë vatër dije, brenda e jashtë Shqipërisë. Ndërsa spitali i qytetit u inaugurua në vitin 1934. Pas përfundimit të tij, bashkëshortja e Thoma Turtullit, Athinaja, i dhuroi shtetit 40.000 franga ari për ndërtimin e shkollës industriale.

Mbreti Zog e dekoroi zonjën Athina Turtulli me Urdhërin e Skënderbeut. Thuhet se Thoma Turtulli ndiqte vete punimet për ndërtimin e spitalit dhe atje u sëmur nga bronkopneumonia.

Me gjithë përpjekjet e jashtëzakonshme të mbretit Zog, i cili solli enkas nga Selaniku mjekët më të mirë, ai nuk shpëtoi dot vdekjes, e cila i mori të gjallët, i përpiu trupin, për t’i lënë eshtrat në mëshirën e një barbarie, e cila, kur varrezat e Korçës u zhvendosen nga kisha e Shën Mërisë, shkatërroi varrin monumental i kësaj familje të shquar dhe eshtrat e Filantropit të Madh nuk dihet ku përfunduan.

Akti i bamirësisë së Thoma Turtullit, vepra e tij janë sot xhevahire të shkëlqimta në gjerdanin e krenarisë dhe qytetarisë evropiane të Korçës.

Po sot?

Sot, ajo çfarë ishte familja Turtulli, është e shkruar në faqet e historisë, në kujtesën e kohës, dhe patjetër, zemra dhe mendja e përmasave të përjetësisë së Thoma Turtullit, rreh ende në të gjallët e qytetit të Korçës, madhështon si një solemnitet në veprat e bamirësisë që begatim mbeti për shpirtin e qytetit.

Sot?!

Po, sot, mjerisht ka shumë e shumë, më të pasur se Thoma Turtulli, në Korçë dhe në të gjitha qytetet e Shqipërisë, por ata nuk do të mund që shpirtin e tyre të vogël ta shpëtojnë nga harrimi shuma e parave që kanë, babëzinë që ata nuk mund ta ngopin kurrë, narcizmi që i sëmuri dhe… arroganca, kusaria, pamëshira, fudullëku dhe injoranca, që i armatosi me pushtet dhe privilegje, por pa mundur t’i shpëtojë nga një vdekje harrimtare. Ata jetuan si të vdekur dhe vdiqën dhe do të vdesin, pa mundur që shpirti i tyre të linte ose të lërë diçka prej tyre të gjallëve që ata ishin, prej këtij udhëtimi tranzit që ata bënë dhe po bëjnë. Ata, është e vërtetë se kanë gjithçka, por s’deshtën dhe s’do të mundin kurrë të kenë, shpirtin e madhe dhe zemrën e bardhë të Thoma Turtullit, këtij të përjetshmi që jetoi dhe dhuroi çfarë sot e mot, është e denjë për mirënjohje dhe respekt.

Materiale të shfrytëzuara: obserwer kult

Ndre Mjeda, shërbestari i devotshëm, veprimtari i shquar atdhetar, kontributori i zellshëm i shqipshkrimit dhe liriku buzëhollë

November 20, 2023 by s p

Nga Albert Vataj/

Prolog i shpirtshëm për Mjedën poet

Ma i bylbylshmi za qi ka lmue kandjen e këndimit e kumtimit shqip asht ai, Ndre Mjeda, mylmimi dhe tamëltimi i vargzimit të të cillit përngjasin te ligjërimi i nji adnje t’shpirtshme qi ai i dha ligjërimit poetik, ndijimit dhe përjetimit. Kangën e zashme të amshtit dhe kandës kurrkush nuk mujti me e ligjëru me atë amë hyjnie ma mirë se Dom Ndre Mjeda, anipse kjen shumë pena e pamenda që e lëruen njat tokë t’begatume n’këmdime. Kurrkush, atëherë e dermsot, nuk ka mujt me e thuar me kaq amëlsi dhe finesë, më një shqipe t’kullueme zanin e shpirtit, kushtrimin e xanun vend thellë në të gjallët e një prej figurave ma t’kandshme të letërsisë shqipe, personaliteteve ma t’venosun të politikës, shërbestarit të devotshëm të fjalës së shenjtë dhe nacionalistit. Tash rrëmojmë në mbamendjen e kandës së shqipes në gjininë e ligjërimit të hyjnive, poezisë, e sandejmi munena me nxjerr shumë emna, shumë skalitës së asaj gegnishtë t’kulluet, të asaj finesse kumtuese, por s’pariherë na yshtena me e vu përpara në këtë piedestal, Ndre Mjedën. Buzëhollin e lirikës shqipe, zanin e patëdytë të kumbimit.

Jeta dhe përpjekjet

I lindun në Shkodër më 20 nandor 1866, ai gjasi me ken e me met nji maj në krenin e shqipes dhe shqiptarëve. Kushtet e vështira ekonomike nuk e zhytën dot në terr shndritjen e këtij ylli, të cilin e pikasën jezuitët, që panë tek ai tharmin e një shërbestari të devotshëm.

Spanjë, Itali dhe Poloni, ishte gjeografia e studimeve dhe formimit teologjike të Mjedës. Në fillim dha mësim në një shkollë të naltë fetare në Kroaci, prej ku u dëbuar nga urdhri jezuit për mosbindje, duke u kthyer në vendlindje. Që në ag të vrulleve, u lidh me lëvizjen patriotike. Më 1901 bashkë me të vëllanë themeloi shoqninë “Agimi”, e cila krijoi një alfabet dhe botoi një varg librash për shkollat mbi bazën e këtij alfabeti. Ai shkroi për mirditorët një memorandum, drejtuar përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha në Shkodër, ku ankoheshin kundër pushtetit osman. Poeti ngriti zërin e kushtrimit pas mbylljes së shkollës së mesme shqipe në Korçë. Kjo veprimtari do ti kushtonte lirinë. Më 1902, Ndre Mjeda, arrestohet, por i shpëton me nji syrgjynosje në Anadoll. Këtë kapërcyell të jetës së tij e himnizon me poemthin, “I tretuni”. Më 1908 në Kongresin e Manastirit u zgjodh anëtar i Komisionit për hartimin e alfabetit të njësuem të shqipes, ndërsa më 1916-1917 ishte anëtar i Komisisë Letrare. Në periudhën e zjarmit të lëvizjes demokratike (1920-1924), Ndre Mjeda mori pjesë në jetën politike të kohës dhe u zgjodh deputet. Vitet e fundit shërbeu si mësues i gjuhës shqipe në qytetin e Shkodrës, dhe vdiq në këtë qytet më 1 gusht 1937.

Ndihmesa e shqipshkrimit

Ndre Mjeda dha ndihmesën e vueme edhe në fushën e gjuhësisë. Puna e tij u zhvillu në; gramatikë, leksikologji, filologji. Krijoi alfabetin që u zbatua prej shoqnisë “Agimi” me kriterin shkencor, për çdo tingull nji shkronjë, duke përdorur shenjat diakritike. Dha gjithashtu ndihmesë të shënuar në lëvrimin e gjuhës letrare. Në historinë e gramatologjisë shqiptare janë për t’u përmendur “Vërejtje mbi artikuj e përemna pronor të gjuhës shqipe (1934), Mbi shqiptimin e qellzoreve ndër dialektet e ndryshme të gjuhës shqipe (1902).

Ndre Mjeda asht ndër të parët gjuhëtarë shqiptarë që u morën me studimin dhe transkriptimin e veprave të letërsisë sonë të vjetër. Transkriptoi pjesërisht veprën e P. Bogdanit (1930) dhe të P. Budit (1932), shkroi për dialektin shqiptar të Istries (1932) dhe për Perikopenë e ungjillit të shek. XIV-XV (1933).

Mjeda dhe poezia

Me Mjedën kena nji nga mendjet më të mëdha të kohës, njeriu që dinte pothuajse gjithçka për poezinë, për poezin jo vetëm si nji za shpirtit, poezinë si një shpërthim krijues, por për poezinë si shkencë. Me gjithkëtë duhet të kujtojmë se ai nuk qe rob i rregullave të ngurta të vjershërimit, pasi siç shkruan “masa e plotëson poezinë, por nuk asht nji gja e domosdoshme e saj”. Kjo thanie ka vlerë të veçantë kur kena parasysh një poet që ka kultin e formës: duhet kuptuar se, megjithëse mjeshtër i formës, ai nuk e ka kërkuar atë, ka qenë ideja që ia ka organizuar, duke u përftuar kështu katreni katërrrokësh me rimat ABAB, gjashtëvargëshi shtatërrokësh me rimat ABABCC, gjashtëvargëshi shtatërrokësh me rimat ABABCD etj.

Botimi i veprës “Juvenilja” më 1917 pati fatin e veprave të dorës së parë, ato me të cilat mediokriteti i zakonshëm nuk hyn dot në marrdhanje: pra, nuk u shkrua për të. Gjergj Fishta ishte zëdhënës i letërsisë romantike kur do të donte (Hylli i dritës, 1921) që kjo poezi të vinte “më tepër prej zemrës se sa prej mendjes”. Mirëpo s`duhet harruar se në kulmin e postulatit romantik “poezia asht shpërthim spontan i ndjenjave” (Wordsworth), John Keats thoshte se poezia asht diçka “impersonale”, pa dasht të përmendim, Edgar Alan Po e Charles Baudelaire, të cilët sollën shkëputjen e plotë nga kjo atmosferë.

Që në shkulmet e rinisë ai do të hidhte sytë nga poezia, poemthi “Vaji i bylbylit”, i cilli u botua me 1881. “Liria” do të vinte më 1937. Në xherdanin e kangës ai i ka jo më pak shndritëse poemthat me tingëllima “Lissus” dhe “Scodra”, kjo e fundit e papërfundume.

Mjeda si veprimtar politik dhe klerik

Për me ken ma i sakt në profilizimin e plotë të figurës së Ndre Mjedës, s’mundet me i’a dal pa e përfshi në këtë dëshmim edhe veprimtarinë e tij politike dhe klerik, siç e cekëm edhe ma nalt. Mjeda, më 1921 u zgjodh deputet i prefekturës së Shkodrës, u rizgjodh në dhjetorin e 1923; në famullinë e tij në Kukël kishte lënë zëvendës Dom Ndre Zadejën. Gjatë veprimtarisë parlamentare, Mjeda në qershor të vitit 1921 u caktu në Komisionin parlamentar të Drejtësisë. Në korrik mbajti nji fjalim të fuqishëm për çështjen e masakrave serbe në Kosovë. Hartoi edhe pjesë nga rregullorja e brendshme e parlamentit të kohës, përkatësisht ligjin për formimin e komisionit për shqyrtimin e zgjedhjeve të deputetëve, si dhe funksionimin e tij. Pas vrasjes së Avni Rustemit, Mjeda bashkë me kolegët e vet përfaqësues të Shkodrës, u kthye në Shkodër dhe në maj të 1924 nxit fshatarët e Kuklit që të përkrahnin revoltimin e njësive të ushtrisë që çuen drejt Lëvizjes së qershorit dhe qe pjesë e shtabit të kryengritjes.

Pas Lëvizjes jetëshkurtër të qershorit dhe rikthimit të Zogut, tek po bëht gadi të shkonte me autobus në Tiranë për me merr pjesë në punimet e Asamblesë, u arrestu dhe u burgos në Prefekturën e qytetit të Shkodrës nga 14 janari deri më 2 mars 1925. U tërhoq nga jeta politike dhe u kthye në Kukël.

Mjeda e kaloi gati gjithë jetën e tij si prift në krahinat e Shkodrës, veçojmë shërbesën 1906-1907 në famullinë e Kuklit.

Mjeda në devocionin e besimit

E ndër veprat fetare të Dom Ndreut mund të përmendim: “Jeta e Shęjtit Shë Njon Berkmansit” që e përshtati prej italishtes më 1888, kur ishte vetëm 22 vjeç; “Të Pergiámit e Zojës së Bekueme”, përshtatur prej spanjishtes më 1892, e ribotuar më 1927; “Lumnít e Zojës” përshtatur prej italishtes, botuar më 1929; “Devocioni i Zemrës së Jezu Krishtit”, përshtatur prej frëngjishtes më 1931; “Katekizmi i Madh” përshtatur prej italishtes. Ribotoi edhe 14 Ligjërata të Imzot Pjetër Bogdanit, të cilat i pajisi me një parathënie të vetën me titull: “Jeta e së Lumes Virgjin Mërí ‘ nxjerrun prej veprës “Cuneus Prophetarum”.

Pas këtyre përkthimeve, shkroi veprën origjinale “Shën Luigj Gonzaga, Projsi i pergjithtë i moshës së rë”. Në XXI kapituj tregohet jeta e vepra e Shenjtit që u shpall nga Papa Pio XI “Pajtor i rinisë”, ndërsa në kapitullin e XXII e të fundit botohet Letra Apostolike që Papa Piu XI i drejtoi Eprorit Gjeneral të Shoqërisë së Jezuitëve, të asaj kohe, me rastin e kremtimeve të dyqind vjetorit të shenjtërimit të Shën Luigjit, përmes së cilës, siç thotë ai vetë, ka për qëllim t’i flasë mbarë moshës së re. Një nga veprat e munguara të Mjedjës, me vlera të mëdha studimore në lëmin e gjuhës shqipe e sidomos të terminologjisë fetare, është oficja “Vizari Shpirtënuer”, punuar nga poeti-meshtar në bashkëpunim me fratin françeskan, Atë Benedikt Dema, pa kujtuar këtu letërshkëmbim tepër të pasur të priftit-poet e gjuhëtar.

Dom Ndre Mjeda kje i madh në të gjitha fushat e dijes

Për me konturu përmasat e njëmendta të Mjedës, në fushën e dijes, posaçërisht në fushën e gjuhës shqipe, sjellim ç’ka Prof. Ernest Koliqi shkruen:

“Po t’ishte qénë Dom Ndreu vetëm nji erudit mbledhës citatash klasike apo vetëm nji ligjerues i hollë mbi systemet e ndryshme filozofike, vepra e tij sigurisht do të kishte humbun me tê. Nji tjetër gjâ e bâni të Madh e të padekëshëm: dashunija e stërfuqishme për gjuhë shqipe. Ai njoftës i rrallë i gjuhve të vjetra, ai qi shkruente mjeshtrisht pesë gjuhë të mëdhaja europjane dhe lexonte e kuptonte njâ tri a katër tjera, dashunonte me nji dashuní të njomë e luftarake kët gjuhë të palavrueme t’onë. E dashunonte si Dijetar e si Atdhetar, e dashunonte edhe si Poet. Shkrimtarët e moçem gegë e toskë dhe italo-shqiptarë i studjonte pajadá dhe dinte këthelltas historín e çdo fjale të shqipes. Ai i vetmi ndër ne, po të kishte dashun, mund të përpilonte nji fjaluer historik të gjuhës, sepse përveç përdorimit të saj në popull dhe ndër tekste letrare njifte mirfilli edhe burimin ethimologjik. Ndoq përherë me vërejtje studjimet e albanologve dhe mbajti letër-shkembim të vazhdueshëm me Pedersenin, Joklin, Tagliavinin. Qe në riní dishepull i Gustav Mayerit. Mjerisht shum pak prej vërejtjeve të shumta, qi ai përmblodhi në këto studjime të parreshtuna, Dom Ndreu botoi. Ai shpërndante dijen e vet në gjuhësí ndër këshille miqve, nxânësvet, kujdo qi i siellej. Auktorë fjalorësh e shkrimtarë të vjetër e të rij (ndër të cilët edhe unë) i detyrohen ndihmës së tij zêmër-bardhë për spjegime, ndriçime, qortime e shllime. Ai epte landen e vet të grumbullueme me vishtirsí, i knaqun kur dikuj i hinte në punë për naltësim të shqipes e të Shqipnís”.

Letërkëmbimi

Ajo që e tregon si nji ndihmes n’rrugtimin e Mjedës, në krejt lëmet ku ai dha ma t’mirën e ma t’zedhshmen e vullnetit të tij asht edhe te letërkëmbimet ai ai ka pat. Ndër bashkëkohësit e Rilindjes, Mjeda kishte letërkëmbim me Nikolla Naçon, të cilit i shprehte dëshirën që ta ndihte të lidhej me rilindas të tjerë.

Mjeda u interesua që herët për veprën e albanologëve që bënë studime e botime mbi gjuhën, kulturën dhe historinë shqiptare. Kësodore pati një letërkëmbim të rëndësishëm me Meyer, Pedersen, Thomsen, Thurneysen, Krymbacher, Kretschmer, Bloomfield, Brugmann, Tagliavini, Patsch, Jagiq, Nachtigal, Skok, Jokl, Reinisch, Karabacek, Mueller, Schroeder, Jarnik, Lambertz, Meillet, Viezzoli, Valentini, Cordignano, Teza, Nopça, Thalloczy dhe Weigand.

Letrat që Ndre Mjeda ia dërgoi Gustav Mayer

Një prej letërkëmbimeve ma të randsishme mbetet komunikimi që mjeda pat me Gustav Mayer. Për me na pru nji panoramë ma të kjart të këtij ngulmi epistolar, ndalena te çka shkruan i madhi Martin Camaj.

Në faqet e Shejzat – v.j., vjeti X – 5-6 (1966) 180-189 – patëm pru dymbëdhetë letra të Ndre Mjedjes, dërgue nga Polonia albanologut Gustav Meyer në Graz. Aty Poeti ynë na del në nji dritë të re, sepse na paraqitet për të parën herë si letërshkrues me nji stil elegant në gjuhën italishte, ku flet për vete, për gjuhën shqipe e vendin e vet me nji dashuni të flakët të nji Rilindasi së vërtetë. Ky stil i natyrshëm na zbulon Mjedjen në nji prizëm real të karakterit të tij të pjekun dhe të matun.

Adhurimi që ka për Meyer-in si mjeshtër nuk e pengon që me nji ton nderues t’i shprehë anët e dobta dhe lajthimet, në të cilat kishte ra albanologu i përmendun. Qëllimi i Mjedjes asht që Meyer-i të mbështetej në gjurmimet e veta në landë të sigurtë të shqipes, prandej e dënon fjalorin e Rossi-t, që Meyer-i kishte shfrytzue. Mjerisht nuk i kemi letrat e Meyer-it: kushdi ku kanë mbarue gjatë udhëtimeve të shumta të Mjedjes jashtë dhe mbrenda Shqipnisë.

Letra e fundit e Mjedjes nga Krakovia mban datën e 16 marcit 1893. Pata mendue (shif Shejzat 5-6, 1966, fq. 181, 189) se ky letërshkëmbim muer fund me këtë rasë. Tue pasë përduersh tashti të gjitha letrat, dërgue Gustav Meyer-it nga gjuhëtarët e kohës, sidomos shum me randësi ato të albanologut Holger Pedersen dhe të Rilindasve shqiptarë, si të K. Kristoforidhit, të Mitkos, etj., që do të dalin veçmas për shpejti si landë historie shkencore pranë “Südost Institut” të München-it, gjej tash edhe tri letra tjera të Mjedjes, nji nisë nga Görz dhe dy: nga Portorè afër Fiume-s.

Në letrën e parë Poeti i lyp të falun dijetarit për heshtjen e gjatë dyvjeçare. Poeti nuk tregon se për ç’arësye nuk ka shkrue tash dy vjet. Ngjan se gjatë kësaj kohe Mjedja nuk ka pasë kohë të mirret me çashtjen e shqipes. Natyrisht ai nuk përmend gja nëse ka pasë vështirsi në rrugën e jetës që kishte marrë. I kënaqun asht Poeti se i dërgon Meyer-it si dhunti kopjen e parë të fjalorit të Jungg-ut, dërgue nga Shkodra në fashikuj e që ende nuk gjindej në shitje. E siguron se asht i saktë në dhanjen e trajtës së vërtetë të fjalëve shqipe si dhe kuptimit e se nuk mund të krahasohej me fjalorin e Rossi-t, që Poeti e mban të pasigurtë. Ankohet se “ata zotnitë” atje në Shkodër mbështeteshin gjithnji në tradicion e se nuk doshin të pranoshin disa shenja të grafisë së Meyer-it. Mjedja, si dihet dhe nga aktet e Kongresit të Monastirit, asht kundra përdorimit të dy shkrojave për nji tingull: ai ndjek parimin, që sot kanë disa gjuhëtarë modernë, se çdo shenj grafik duhet të përfaqsojë nji tingull ase si thohet sot nji fonem. Asht kundra prandej që š të shkruhet me dy germa sh si dhe zh në vend të ž etj.

Poeti nuk din se çka ka dalë mbi gjuhën shqipe ndër rrethet e gjuhëtarëvet të huej qysh prej korrikut të 1893. Lajmron se posë librave dërgue dy vjet përpara as në Romë dhe në Shkodër nuk ka dalë ndonji gja e re. A mund ta ketë këputë letërshkëmbimin me Meyer-in sepse nuk ka pasë t’i komunikojë ndoj gja të re?

Në letrën e dytë Mjedja lajmon se ka ndrrue prap vend: prej Görz (Gorizia) asht transferue në Portorè, në kështjellin e Frangipane ku jezuitët kishin nji shkollë dhe nji kuvend. Në këtë kolegjë Mjedja asht profesor i filozofisë. Ngjan se asht i kënaqun dhe i impresionuem prej bukurisë së këtij vendi. Bora që Poeti e quen Buro, sigurisht si alusion i etimologjisë së Meyer-it (EW. fq. 55), shkruen se asht i tëmerrshëm, kur ai fryn. Ka shpresë se vjetin e ardhshëm do të botojë diçka në gjuhën shqipe “natyrisht, thotë, tash për tash gjithnji sende të divotshme”. Sigurisht Mjedja në këtë kohë rrekej të shkruente poezi mbi historinë e lashtë të Shqipnisë dhe popullin ilir, në trajtën e Lissus. Lajmron se në Shkodër ipeshkvijt shqiptarë doshin të themeloshin nji akademi studimesh shqiptare e se propozimi kishte ra mbi tê që ta drejtonte. Nuk e ep arësyen pse ky projekt ishte shkue “tutto a fumo”. Sigurisht fjala asht për nji shoqni si ajo e Bashkimit, në të cilën Mjedja ma vonë pat nji rol me randësi.

Letra e tretë e dërgueme gjithnji nga Portorè përmban nji falnderim të përzemërt për dërgesën e Meyer-it të vëllimit të IV të Albanesische Studien. Shkruen se e ka këndue veprën disa herë. Me mendësinë e nji dijetari të vërtetë nuk rrin tue lëvdue auktorin, por në nji mënyrë të njerzishme ven në dukje se në Shkodër nuk thonë dretš (dreç), por dreq. Mjedja mendon se ç e q ortografikisht ngatrrohen në Shkodër, por e vërteta asht se ç e q në shum të folme të kësaj krahine janë shkri ase kanë ra në nji fonem (q ase ç), prandej nga kjo rrjedh se dhe në shkrim ngatrrohen germat në fjalë.

Mjedja ven me të drejtë në dukje se prania e o-s në vend të u-s asht nji karakteristikë e të folmeve lindore gege: në Prizrend thohet odhë në vend të udhë si dhe dokem në vend të dukem. Trajta të tilla djalektore kanë shty dhe Jokl-in të bijë përcaktime të gabueshme mbi shtresat e fjalëve latine në shqipe (Balkan-Archiv, IV 196), që Çabej mandej me të drejtë e kundërshton tue pru faktin se kemi të bajmë me varianta djalektore (krh. Zur Charakteristik der lateinischen Lehnwârter im Albanischen, në “Revue de Linguistique”, VII – 1 (1962) fq. 164). Mjedja i propozonte Meyer-it që në rasë se donte të bante nji botim të dytë të fjalorit etimologjik, ishte gadi t’i dërgonte dhe informata tjera mbi të folmet e Shkodrës, sepse trajtat e kësaj ane nuk kanë qenë të riflektueme drejt nëpërmjet të ortografisë së Propagandës në përdorim.

Poeti lyp lajme prej Meyer-it dhe rreth levizjes kulturore të arbreshëve të Kalabrisë me në krye De Radën. I ka ra në vesh se atje ishte themelue nji shoqni për zhvillimin e studimeve rreth gjuhës shqipe. Albanologu Meyer i ndoq kambë për kambë të gjitha levizjet shqiptare të Rilindasve tonë. Mun ai u ba vetë trumbetues i këtyne përpjekjeve tue shkrue dhe në gazeta mbi gjallninë e intelektualëve shqiptarë. Poeti ynë don që dijetari austriak të vejë dorë dhe të mbarojë nji gramatikë krahasuese të shqipes: ai këtë e lyp në shum letra me kryeneçsi, sepse nji vepër të tillë ky e sheh të nevojshme “për lumninë e Shqipnisë” sepse tue i tregue botës randësinë e shqipes në gjuhësinë krahasuese indoeuropiane, Mjedja e din se shkon në të mirë të çlirimit të popullit shqiptar dhe trajtimit të nji shteti në vete. Ky asht piksynimi i Rilindasve dhe për këtë qëllim punojnë e shkruejnë si Mjedja, Mitko, etj.

Memorie dhe mirënjohje

E ku ma mirë se në Kukël ku shërbeu Mjeda, dhe ma denjësisht mundet me u përkujtu, me u nderu e me ken nji dritare kah hyn drita e një njeriu të përkushtum, si në gjitha çështjet, edhe në atë të shërbestarisë fetare. Qendra Muzeore ”Ndre Mjeda” në Kukël, qysh prej vitit 2012 mban statusin monument kulture i kategorisë I.

Kompleksi përbahet nga kisha dhe nga qela (shtëpia ku ka banuar rreth 30 vite Ndre Mjeda) dhe është ideuar dhe projektuar nga vetë Mjeda, sipas stilit neoklasik. Qela është e ndërtuar në vitin 1906 dhe kisha në vitin 1913. Në vitin 1962, banesa u kthye në shtëpi-muze, si degë e Muzeut të Shkodrës, ku pati të ekspozume objekte personale të Mjedës, si materiale fotografike, shkrime studimore, botime librash etj. Në vitin 1991 shtëpia-muze “Ndre Mjeda” u mbyll dhe gjithë materialet e ekspozuara u dërguan në Muzeun Historik të Shkodrës. Në vitin 1993 në kishën e Kuklit shërbyen misionaret e Nënë Terezës, të cilat banën nji shtesë ngjitur me qelën nga ana e pasme e saj, si dhe në hapësirën ndërmjet kishës dhe qelës, duke i lidhur këto dy objekte.

Pjesë e këtij përjetësimi të jetës dhe veprës së Ndre Mjedës asht edhe shtatorja e Ndre Mjedës, vepër e skulptorit Sadik Spahija, e cila u përuru në nëntor të vitit 2017, ku personalitete, njerëz të letrave, politikanë dhe banorë të zonës, pjesmorën në edicionin e 13-të të takimeve kulturore “Ditët e Mjedës”.

Huajt për referim nga:

https://www.vaticannews.va/…/dom-ndre-mjedja-ne…

Elsie, Robert (1997). “Historia e Letërsisë Shqiptare” (PDF). Dukagjini. Marrë më 10 mars 2018.

Dom Ndre Mjedja, Cika, v.2, nr. 28-29, fq. 202, Shkodër, 5 shtator 1937.

https://telegrafi.com/letrat-qe-ndre-mjeda-ia-dergoi…/

https://www.wikiwand.com/sq/Ndre_Mjeda

https://ata.gov.al/…/muzeu-ndre-mjeda-ne-kukel-nje-nga…/

Foto kryesore: https://www.facebook.com/…/shtatorja…/2008900395989126/