Archives for November 2023

IL PICCOLO DI TRIESTE (1914) / INTERVISTA EKSKLUZIVE ME DERVISH HIMËN : “OPINIONI PËR PRINC VIDIN, AHMET BEJ MATIN DHE ISMAIL QEMALIN.”

November 6, 2023 by s p

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 6 Nëntor 2023

“Il Piccolo di Trieste” ka botuar, të enjten e 2 korrikut 1914, në ballinë, intervistën ekskluzive me Dervish Himën në lidhje me opinionin e tij për Princ Vidin, Ahmet Zogun, Ismail Qemalin, si dhe të ardhmen e Shqipërisë, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

E panjohura e Ahmet bej Matit e cila është zgjidhur nga një dokument i çmuar i panjohur më parë.

Një intervistë me agjitatorin shqiptar Dervish Hima

(Nga korrespondenti ynë special)

Burimi : Il Piccolo di Trieste, e enjte, 2 korrik 1914, ballinë

Durrës, 28 qershor.

Edhe një fjalë… optimizmi : vjen nga Dervish Hima, agjitator dhe demagogu politik që gëzon famë dhe ndikim të madh në rajonin e Dibrës, në Shqipërinë e skajshme; dhe është ai që dy vjet më parë me Faik bej Konicën organizoi dhe drejtoi kongresin shqiptar në Trieste. Edhe zëri i tij, sidomos në momentin aktual, është zëri i njeriut partizan; dhe pjesërisht, ajo që ai thotë është thënë më parë nga njerëz të tjerë, të cilët – me “nuanca” jo të papërfillshme – ndajnë besimin e tij politik. Po kështu, në disa aspekte deklaratat e Dervish Himës duken të reja. Ai është i pari, për shembull, që – me të drejtë ose pa të drejtë – thotë :

— Revolta nuk është aq vepër e emisarëve turq, mbase, sa e propaganduesve grekomanë. Tashmë është vërtetuar se në Kavajë, në Lushnje, në Shijak, priftërinjtë grekë thërrisnin mbledhje, mitingje të vërteta, në të cilat thoshin se si feja ortodokse dhe ajo myslimane ishin në rrezik serioz, sepse nacionalistët katolikë po punonin për shkatërrimin e tyre dhe mbreti protestant do të kishte favorizuar punën e armiqve të tyre.

— Pra, ju e kuptoni në mënyrë të nënkuptuar, por qartë atë që mohon nacionalizmi zyrtar : çështjen fetare ?

— Ata janë njerëz primitivë, të cilët e ndjejnë thellë fenë e tyre dhe nuk tolerojnë që askush të mos e respektojë atë; kur fantazma e një rreziku u shfaqet atyre… E shihni, kjo është ajo që duhej bërë sapo të krijohej shteti dhe më parë nëse është e mundur : përpiquni të shuani këtë fanatizëm të fshehtë, përpiquni t’i bëni njerëzit të kuptojnë bukurinë supreme të një atdheu, nevojën për një bashkim kombëtar dhe lirinë e respektin reciprok të të gjitha feve.

— Por tani, a nuk mendoni se është e kotë të bëhet kjo analizë që duhej bërë një muaj më parë ? A nuk mendoni se duhet të merren masa serioze, ndërkohë që këtu mendohet pak ? Nuk mendoni se situata është përkeqësuar shumë pas dy betejave të datës 15 dhe 17 (qershor) ?

— Sigurisht që fillimisht duhet të studioheshin shkaqet dhe tani duhet bërë diçka më shumë për t’i riparuar. Por besoj se dy betejat i dhanë dobi kauzës : pas datës 17 e shoh horizontin më të qartë; kishte gjakderdhje, po, por shumë pika të errëta u pastruan dhe shumë keqkuptime u zgjidhën. Për më tepër, rebelët duhet të demoralizohen sepse e kanë parë që duhet të përballen me një operacion të rëndë ushtarak.

— A mendoni kështu ? Pra, nuk e shihni atë që ne të gjithë shohim : përhapjen e pandalshme të revoltës, triumfin e saj në të gjithë Shqipërinë e mesme dhe të poshtme ?

— Unë nuk i jap rëndësi lëvizjes së jugut, sepse ata kryengritës, njerëz që jetojnë në vështirësi mes fushave të orizit dhe kënetave, nuk janë aq të fortë dhe të guximshëm sa kryengritësit e Gegërisë. Dhe unë mendoj se pasi të zgjidhet çështja këtu, gjithçka mund të akomodohet atje pa vështirësi.

Buzëqesh ende.

— Ju jeni një optimist i palëndur ! Në çdo rast, dhe sinqerisht, a besoni në rrezikun që revolta të përhapet më tej dhe të pushtojë tokat e Matit dhe të Dibrës ?

E panjohura e Ahmet Beut

— As Dibra dhe as Mati (me kusht që Qeveria të marrë masa për të penguar hyrjen e propagandistëve serbë në vendin tonë) nuk ka ndonjë rrezik. Në Dibër, Jusuf Bej Dushista dhe Sheik Sulë Serqiani janë me ne dhe gëzojnë ndikim dhe autoritet në ato troje. Dhe Mati, pra, mbrohet mirë nga Ahmet beu.

— Pra, ju nuk ndani dyshimet e disave për besnikërinë e Ahmetit ?

— Absolutisht jo. Familjen e tij e njoh që kur isha djalë. Dhe pothuajse e kam parë atë, i cili tani nuk është më shumë se njëzet vjeç, të rritet : ai është zemërgjerë dhe inteligjent; kështu që, qoftë jo nga patriotizmi por edhe nga kalkulimi, ai është një njeri që e kupton shumë mirë kotësinë e kësaj revolte; ai është një njeri që e kupton shumë mirë se në çfarë mase Turqia ka marrë fund për vendin tonë.

— Pra, sipas jush, nuk mund të jetë e vërtetë që ka pasur negociata mes Ahmetit dhe kryengritësve ?

— E përjashtoj. Kryengritësit, është e vërtetë, u përpoqën ta tërhiqnin në kauzën e tyre, dhe me të vërtetë Sheik Hamdi Islami i shkroi atij një letër (të cilën e kam një kopje) të cilën Ahmeti e grisi pa dashur as ta lexonte.

— Po ky dokument?…

Dervish Hima heziton për një çast; pastaj, me një zgjidhje të papritur, ai nxjerr nga portofoli i tij një copë letër plot me karaktere të imta turke dhe më lexon fjalë për fjalë, duke e përkthyer.

Kur i kërkoj Dervish Himës të më transkriptojë përkthimin, ai mendohet për një moment, por më pas pranon me mirësjellje. Dhe duke ruajtur ndërtimin logjik të origjinalit turk, më diktoi :

Dokumenti

“Për ju,

Ne ju dërgojmë të gjitha pyetjet që u bëjmë delegatëve të shteteve evropiane dhe kopjet e korrespondencës tjetër.

Pas leximit të këtyre dokumenteve do të shihni se Komisioni i Kontrollit ka marrë në konsideratë rritjen e pagave për profesorët e fesë dhe ka refuzuar çdo gjë tjetër. Për t’i zgjidhur mirë të gjitha këto gjëra, ju kërkojmë të na inkurajoni që të vijmë personalisht këtu në Shijak.

Ju lutemi pranoni shenjën e respektit tonë.

Sheh Hamdiu,

Shijak, 5 qershor.”

Dervish Hima pret qetësisht që të mbaroj së shkruari dhe me pas vazhdon :

— Refuzimi i Ahmetit për të shkuar në Shijak tregon qartë pafajësinë e tij.

— Ky akt i tij, është e vërtetë, mund të interpretohet në këtë mënyrë. Por nga leximi i dokumentit që më dhatë, a nuk keni përshtypjen se, vërtet, më parë kishin kaluar marrëveshje ose të paktën një mirëkuptim mes Ahmetit dhe Shehut të Shijakut ? Unë nuk e di psikologjinë e këtyre njerëzve, siç mund ta dini, të guxoj të gjykoj. Por këtë përshtypje nuk mund ta fsheh, e kam.

— Dhe unë jo, absolutisht. Letra, për mendimin tim, duket se është një ftesë për një marrëveshje dhe asgjë më shumë. Gjë që nuk mund të jetë faj për këdo që merr këtë ftesë. Refuzimi i Ahmedit për ta bërë këtë përbën pafajësinë e tij.

Ismail Qemali

“Duhet të bërë një politikë ekonomike”

Unë nuk replikoj. Preferoj t’i kërkoj Dervish Himës mendimet e tij për kthimin e Ismail Qemalit në atdhe.

Një minutë pritje. Pastaj Dervish Hima tund kokën dhe thotë :

— E lëmë fare…

Duke buzëqeshur, insistoj; dhe ai, me të njëjtën lëvizje si më parë, përsërit me vendosmëri :

— E lëmë fare…

Unë ende ngul këmbë :

— Pra, shihni një rrezik apo pengesë te pashai i vjetër i Vlorës ?

— Dëgjo : duke u nisur javën e kaluar në Brindisi, ai deklaroi para një gazetari se “kritikoi ashpër politikën e mbretit”. Ndoshta në këto fjalë është edhe programi i tij i ri, drejtimi i politikës së tij të re. E megjithatë, unë nuk shqetësohem të flas për të. Koha do të vërtetojë shumë të panjohura. Dhe koha do të vendosë drejtësi. Nuk janë këto mbetje të regjimit turk që mund të kuptojnë nevojat e të rinjve tanë. Por ne duhet t’i edukojmë elementët e rinj, t’i zgjojmë të rinjtë në ndërgjegjen e atdheut.

Dhe para së gjithash mbreti duhet të marrë në duart e tij punët e shtetit; të vihet në kontakt me njerëzit për të kuptuar nevojat e tyre dhe për t’u bërë i njohur me ta; ai duhet të jetë energjik dhe të mos lejojë që t’i imponohet vullneti i të tjerëve : nëse dëshiron të shpëtojë veten dhe të shpëtojë Shqipërinë.

Ai duhet të zgjedhë udhëheqës të përshtatshëm ose të aftë; dhe pasi të jetë tejkaluar kriza aktuale, këta liderë duhet t’i japin rëndësinë që meriton ekonomisë së vendit. Deri tani është ndjekur më shumë politika diplomatike sesa ajo ekonomike; i kanë dhënë vetes tituj dhe poste në vend të përfitimeve reale dhe e kanë rrënuar veten brenda e jashtë.

Le të mos thuhet se nuk kishte kohë : sepse, për të siguruar nevojat më urgjente, kishte mjaft. Dhe popullit tonë i mungon gjithçka : ka pyje dhe nuk ka rrugë për të tregtuar dhe aktivizuar industrinë; ka vende që duan të shkëmbejnë produkte dhe katër muaj të vitit nuk mund të komunikojnë sepse një përrua apo një lumë që i ndan i ka përmbytur dhe nuk kanë skeletin e një ure për të kaluar ato pak metra ujë që përbëjnë një pengesë të pakapërcyeshme.

Një urë e vogël mbi Vjosë, për shembull, mund të bashkojë në mënyrë efektive dhe të qëndrueshme rajonin e Vlorës me atë të Beratit, i cili pothuajse nuk mund të komunikojë kurrë në dimër; kështu një urë mbi Devoll do të lidhte Beratin me Lushnjen, një mbi Shkumbin, rajonin e Lushnjes me Peqinin dhe Kavajën, një mbi “Turkuzin” luginën e Tiranës me Lezhën dhe Shqipërinë veriore.

— Dhe tani ?

— Tani paratë që mund të kishin siguruar paqen po shpenzohen për luftë. Dhe unë shpresoj që të paktën të mos mbesim pa para: sepse, pasi të kalojë kriza, vendi do të jetë në gjendje t’i ofrojë shtetit burime të mira. Por tani, me luftën në shtëpi, çfarë do të bënim nëse një ditë të keqe do t’i gjenim arkat tona të pakta bosh ?

Bruno Astori

Një fije shprese, një fije shkrepëse…

November 6, 2023 by s p

Dr. Agim Z. Dobruna/

Kur isha në klasën e gjashtë, flitej gjithandej për ardhjen e një shkrimtari të ri e të madh shqiptar. Emri i tij ishte Ismail Kadare. U bëra kureshtar ta lexoja një libër të tij dhe i pari që e gjeta ishte “Dasma”. E lexova dhe nuk më pëlqeu fare! Në ndërkohë lavdërimet për të vazhdonin dhe unë bindesha që fajtor nuk ishte libri por papjekuria ime si lexues. Kështu e ruajta kureshtjen dhe më vonë hasa në një vepër të tij që nuk e kisha dëgjuar më parë. Më magjepsi që në titull: “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”! Ky titull, kjo lojë e fjalëve me kuptime thellësisht të kundërta, mu duk sikur ishte më e madhe se sa vet libri! “Gjenerali”, një fjalë që para nesh shfaqë figurën e fuqishme, autoritare, thuajse hyjnore, vihej përbri “ushtrisë së vdekur”, një fjalie që e rrënonte atë për toke, madje nëntokë. Përdorimi i antitezës është veçori e mjeshtërisë letrare që nga antikiteti. Shprehjet me kuptime të kundërta, si “heshtja është shurdhuese”, kanë vlerë të lartë artistike dhe mbahen lehtë në kujtesë. Këtë e kishte arritur Kadareja që në romanin e tij të parë.

Kaluan shumë vite deri sa hasa në një titull magjepsës e po aq të fuqishëm: “Një fije shprese, një fije shkrepëse”. Një ndarje e jetës nga vdekja për vetëm një fije.

Ky roman i shkrimtarit Ag Apolloni është kronikë lufte e dokumentuar deri në imtësi, pa folklorizëm e patetikë. Autori, njohës i mitologjisë, dramaturgjisë, rrëfyes i shkathët, mjeshtër i psikologjisë e karaktereve, monologut e dialogut, i pajisur me kulturë të përgjithshme e njohuri të historisë së popujve, nuk ka si të ndodhë ndryshe pos të ketë një të ardhme brilante.

Në libër Apolloni shkruan, ndër tjerash, për të përbashkëtën e popullit hebre me vuajtjet e popullit shqiptar. Përkundër dallimit kohor, ngjashmëria e krimeve serbe në Kosovë me Holokaustin është e frikshme. Në një rrëfim mbi këtë temë, rikujtohet takimi i Presidentit Klinton me nobelistin, humanistin, të mbijetuarin e kampit të përqendrimit Buhenvald, Eli Vizel, në kohën kur në Kosovë po kryhej gjenocid. Me kërkesën Presidentit Klinton, Vizel e bën një vizitë në një kamp të strehimit ku ai takon shumë refugjatë dhe dëgjon për krimet që bëjnë forcat serbe në Kosovë. Në një moment i ofrohet një të pashpresi dhe e pyet: “Çka po mendon?” “Çfarë rëndësie ka çka mendoj unë”, përgjigjet ai, “e rëndësishme është se çka mendon Amerika”! Vizel në raportin e tij, pos tjerash, kishte shkruar, “E quaj të patolerueshme egërsinë shtazarake të serbëve.”

Në libër, Bllaca përshkruhet si një skenë masive tmerri . “Në mëngjes me diell shihje avullin duke dalë nga trupat e lagur gjatë natës. Dukej si t’i shihje shpirtrat duke dalë nga ata trupa”.

Në një nga skenat tjera tragjike, autori e përshkruan hyrjen e dhunshme në shtëpinë e intelektualit dhe atdhetarit Esad Mekuli, mbi bazën e një hakmarrjeje, ku ndaj familjarëve u ushtruan tortura. Në atë shtëpi, mjekja, profesoresha Sahadete Mekuli ishte në një gjendje të rënduar shëndetësore nga skleroza. Megjithëkëtë, anëtarët e rrahur e të dërmuar të familjes e lakmonin atë për sëmurjen e saj sepse në atë gjendje ajo nuk e kuptonte seriozitetin e asaj që po ndodhte. Një skenë krejtësisht kafkiane.

Kryekrimineli i djeshëm, lideri i sotëm i Serbisë, publikisht kishte paralajmëruar se serbët në Bosnjë do t’i vrisnin 100 myslimanë për një serb të vrarë. Kjo u bë realitet në Srebrenicë dhe u përsërit në Mejë të Gjakovës. Tani 100 katolikë u vranë për një serb. “Dikush i kishte numëruar të shtrirët dhe kishte thënë se ishin 400 civilë. Pra, ishte plotësuar numri i hakmarrjes, për katër milicë të vrarë serbë 400 civilë shqiptarë”.

Asnjë zë nga lart, asnjë krismë nga mali

Nënës Pashkë, besimtare e devotshme katolike, iu zhdukën dy djemtë në luftë përkundër lutjeve ndaj Zotit për ta shpëtuar familjen e saj. Ajo u zotua të mos vdiste pa e kuptuar fatin e tyre. Kur pas katër vjetëve trupat e tyre u zbuluan dhe u rivarrosën, ajo iu drejtua përsëri Zotit me thirrjen: “O Zot që rri atje lart, mos e ke ftohtë?! (A po nerth?) Zbrit poshtë që të ngrohesh në flaket e mia!”—dhe i vuri zjarrin vetës me një fije shkrepëse. Kjo që kishte ndodhur në Korenicë të Gjakovës i ngjante një flijimi tjetër në Pragë të Çekisë. Studenti Jan Pallah i kishte vënë flakën vetes në shenjë proteste kundër pushtimit të Çekisë nga Bashkimi Sovjetik.

Tutje pyetjet vazhdojnë, “Kush është Zoti? Çka është Zoti? Zoti është ai që bën shfaqjen e nuk shfaqet kurrë!” Tragjeditë kolektive janë shuma e tragjedive individuale. Këto të fundit kanë ngjashmëri të frikshme, ani se në kohë dhe hapësira të ndryshme.

Nënë Ferdonija, së cilës ia rrëmbyen nga shtëpia burrin me katër djemtë e saj, është personifikimi i qindra mijëra nënave të Kosovës, ku nga 104 masakra u zhdukën 1,617 civilë. Në një nga rrëfimet më të jashtëzakonshme në libër përshkruhet një ëndërr e nënës Ferdonije disa vite pasi kishte përjetuar tragjedinë. Në atë ëndërr i biri i saj më i vogël i kërkon të luajnë kukafshehtas. Kur ajo i thotë se ai është i rritur për lojëra të tilla, se tashmë shokët e tij ishin martuar e kishin krijuar familje, i biri ia rikujton se ai është vetëm 14 vjeç, mosha kur e kishin rrëmbyer. Gjithçka rreth këtij tregimi përbën material për kineastët që të bëjnë histori filmike duke e ekranizuar atë. Nënë Ferdonija sensibilizoi botën për këto vuajtje dhe gjeti sadopak ngushëllim kur Ministria e Kulturës e shndërroi shtëpinë e saj në muze. Kështu, pavdekësinë kunderiane autori e ngriti në një shkallë më të lartë: në pavdekësi muzeore (apolloniane).

Libri ka një rrjedhë që imponon të lexohet me një frymë. Ai duhet të jetë i deponuar në çdo përfaqësi diplomatike e t’i dhurohet njerëzve të kulturës, politikës, artit e qarqeve intelektuale. Ai është i kuptueshëm këtu e në Zelandë, me një gjuhë universale të shkruar si për një seancë të OKB-së.

Në letërsinë shqipe ka ardhur një shkrimtar ndryshe.

HUQET TONA: BAKSHISHI – ARTI MJESHTËROR I GRABITJES DELIKATE

November 6, 2023 by s p

Satirë nga Rafael Floqi

Ah, bakshishi në Amerikë, zakoni shoqëror që ka habitur dhe hutuar si vizitorët ashtu edhe vendasit për breza të tërë. Është një praktikë që, në sipërfaqe, duket si një mënyrë e thjeshtë për të shpërblyer shërbimin e mirë, por në realitet, është një mjeshtëri në artin e zhvatjes delikate.

Le të fillojmë me bazat. Në shumicën e pjesëve të tjera të botës, ju paguani për ushqimin ose shërbimin që merrni, dhe kaq. Por në Tokën e të Lirëve, ekziston një pritshmëri e pashprehur që ju do të paguani gjithashtu një bonus kamerierit tuaj përtej faturës aktuale. Pse? Epo, sepse duhet të jeni mirënjohës që ju sollën ushqimin tuaj duke buzëqeshur dhe duke ju thënë të bëftë mirë.

Dhe nuk janë vetëm kamerierët në restorante që presin pak më shumë për problemet e tyre. Jo, në Amerikë, ju pritet të jepni bakshish baristit tuaj për bërjen e kafesë, shoferin tuaj për urdhrin, e dërgimin të picës suaj, madje edhe shoferin të Uberit për t’ju çuar nga pika A në pikën B. Është sikur çdo shërbim i këtyre punonjësve të shërbimit ka një kavanoz të vogël bakshishi në xhep me një shenjë që thotë:

“Më ushqe ose ndjehu fajtor”.

Edhe shqiptaro amerikanëve u kërkohet tani të japin bakshish më shpesh, por a duhet vërtet?

E pyeta një herë kamerierin tim sa bakshish t’i lija dhe ai më tha: “Vetëm bakshishin”. Mendoj se e ka keqkuptuar pyetjen, apo jo?

“Pse duhet të paguajmë një përqindje të faturës në një restorant si bakshish? Nëse unë porosis një hamburger viçi për 12 $ dhe ju porositni një biftek për 38 $, a kërkon ndonjë përpjekje shtesë për kamerierin për të sjellë biftekun tuaj nga kuzhina sesa për të mbajtur hamburgerin tim? Jo, dhe megjithatë me 12 $ unë do të pritet të paguaj vetëm 1,50 $ dhe ju do të paguani 4,75 $ bakshish. Për të njëjtën sasi pune. Dhe e njëjta gjë vlen nëse porosit një shishe verë më të shtrenjtë se unë. Matematikë e vështirë kjo. Apo ta bëj si ai mësuesi im i matematikës që më thoshte, pse matematikanët nuk lënë kurrë bakshishe të mira? Sepse kanë frikë të pjesëtojnë me zero! Ha, ha.

Amerikanët po pyeten gjithnjë e më shpesh nëse do të dëshironin të vendosnin një bakshish në faturën e tyre, ndonjëherë përballë një ekrani që lexon “Shto një bakshish?” Nuk di si më kujtua berberi i lagjes sonë kur isha fëmijë, i cili kish shkruar, jo pa dhimbje mbi xhamin e berberhanes “ Bakshishi është shfaqe e huaj. Dhe për të rrumbullakosur rrogën, thuhej se merrte 80 lekë për të spiunuar klientët e tij tek Dega e Brendshme. Ai madje qethte dhe të burgosurit. Dhe qysh atëherë unë sikur e kam marrë zët bakshishin.

Nëse bëhet fjalë për pagesën e kafesë, marrjen e ushqimit në sportelin e restorantit ose ndërmarrjen e një udhëtimi, tani kërkohet një bakshish – por a duhet vërtet?

“Është e ndërlikuar kudo,” tha shqiptarja Shpresa Dushi. “Nëse jeni në një kafene, nëse jeni tek parukjerja, nëse po dilni nga një taksi – atëherë nuk i di rregullat, dhe shpesh nuk di çfarë të japësh bakshish.” Ajo tha se ndihet nën presion për të dhënë bakshish kur përballet me pyetjen dhe pothuajse gjithmonë e bëj këtë. Por klientët shpesh nuk e pëlqejnë atë.

Nga ana tjetër një kamerier një herë më thoshte , të paguash me kusurin është fat i keq , ti nuk mund ta rrumbullakosësh bujarinë tuaj me një dollar të plotë atëherë përqafo të qenit cingun, apo cheap,- dorëlirë, sa mirë e nxëmë kur duan anglishten ne shqipot. Ndaj mos u përpiq ta shlyesh ndërgjegjen tuaj fajtore me qindarka.

Ah, bakshishi, kjo traditë shekullore e dhënies së një pjese të parave të tua të fituara me vështirësi dikujt për “krimin” e ofrimit të një shërbimi. Është një praktikë e rrënjosur aq thellë në kulturën tonë saqë ne disi e kemi bindur veten se është një ide e mirë. Por le të marrim një moment për të eksploruar,

Absurditetin e bakshishit në një mënyrë satirike.

Taksa e Mirënjohjes: Bakshishi është në thelb një taksë mirënjohjeje. Ju nuk po paguani vetëm për shërbimin; ju pritet të tregoni mirënjohje duke llogaritur përqindjen e duhur të faturës suaj. Pse të mos e përfshini atë në çmim, në mënyrë që të gjithë të shijojmë vaktet tona pa këtë ushtrim të vështirë matematikor?

Lexuesit e mendjes së Kamerierëve: Stafi i kamerierëve pritet të jetë lexues i mendjes, duke parashikuar se sa të lumtur ose të pakënaqur jeni me vaktin dhe shërbimin tuaj. A e morët siç duhet porosinë tuaj? A ju pëlqeu ushqimi? Jeni thjesht në humor të keq sepse shefi juaj ju bërtiti? E kjo është si një lojë rulete emocionale sa herë që darkoni jashtë.

Inflacioni i bakshishit: Përqindja e bakshishit është rritur në mënyrë të vazhdueshme gjatë viteve. Dikur ishte 10%, pastaj 15%, dhe tani është shpesh 18-20% ose edhe më shumë. Me këtë ritëm, së shpejti do të pritet 100% bakshish vetëm për të hyrë në restorant.

Paqartësia e bakshishit: Pse japim bakshish një përqindje të caktuar për disa shërbime, por jo për të tjera? Ne japim bakshish për kamerierët, por jo shefin e kuzhinës që përgatiti vaktin tonë. Ne japim bakshish për shoferët e taksisë, por jo shoferët e autobusëve. E gjitha është paksa arbitrare, apo jo? A duhet t’i jap tip dentistit tim për një kanal rrënjë pa dhimbje?

Thellësia e Bakshishit : Praktika e bakshishit është depërtuar në kaq shumë fusha të jetës. Nga dhënia e bakshishit të shoferit tuaj të Uber-it deri tek dhënia e bakshishit të personit që bart çantat tuaja në dhomën tuaj të hotelit. Ku do të përfundojë? A mos do të fillojmë t’i japim bakshish kashieres të dyqaneve ushqimore për skanimin e artikujve tanë?

Me gjithë seriozitetin, bakshishi mund të jetë një çështje komplekse, me disa që argumentojnë se është një mënyrë për të shpërblyer shërbimin e mirë, ndërsa të tjerët e shohin atë si një sistem me të meta që shpesh rezulton në pabarazi në paga. Një studim i kohëve të fundit nga Universiteti Purdue dhe Universiteti Temple zbuloi se në një numër të madh rastesh, blerësve u paraqiten me një ekran kërkesa për bakshish kanë më shumë “emocione negative ndaj përvojës së pagesës” sesa ata që nuk i kërkohet. Dhe ky nuk ishte as një skenar i Reality TV.

Bakshishi ka qenë prej kohësh standard në disa profesione, natyrisht, për punëtorë të tillë si kamerierët e restoranteve dhe banakierët. Ata mbështeten në të ardhurat nga bakshishi pasi paga minimale federale përjashton shumë punonjës të restoranteve dhe shërbimeve. Ndërkohë, kavanozët me bakshish kanë ekzistuar prej kohësh në arkat e furrave të bukës, dyqankave apo kafeneve.

Ajo që është e ndryshme tani është se kërkesat për bakshish po përhapen në të gjithë industritë dhe situatat, dhe shfaqen në ekranet e kontrollit të kompjuterit, le të themi në Starbucks ose një dyqan picash lokale.

Rritja e presionit social: për vendimin e klientit për të dhënë bakshish ose për të mos dhënë bakshish, shpesh bëhet nën sytë vigjilentë të punonjësit dhe klientëve të tjerë.

Ç’ ka i ve paguesit në siklet.

Por është një histori tjetër në dy restorantet e saj: të një shqiptari Coney island. Në Michigan shqiptarët ua morën grekëve dhe italianëve nga duart restorantet e Coney islands. Nika e paguan stafin e tij të kuzhinës midis 20-25 dollarë në orë, shumë mbi pagën minimale. Megjithatë, ata punonjës nuk kanë të drejtë për bakshish. Krahasimisht, pjesa e përparme e stafit të restorantit të tij së saj – kamerierët dhe baristët – marrin pagën minimale të parashikuar të shtetit prej 6,38 dollarë në orë. Por shtoni bakshish në këtë shumë dhe kjo e çon pagën e tyre për orë në rreth 40 dollarë në orë.

“Kjo pabarazia e saj, gjatë gjithë karrierës sime më ka shqetësuar gjithmonë, sepse kam punuar në të dyja anët e saj. Unë jam duke eksploruar se si duket nga perspektiva e pronarit të biznesit, “tha ai. Por me komplikuar është pagesa për një ‘ndihmës kamerier”- bus boy. Bus boy merr pagën minimale nga pronari dhe do të ndajnë një bonus bakshishi me kamerierët , që shpesh nuk u ndajnë atyre përqindjen e duhur.

Por nuk ka përgjigje apo zgjidhje të lehtë për këtë . Në vitin 2015, restoranti dhe pronari i njw restoranti në Michigan i dha fund bakshishit, në vend të kësaj krijoi një politikë “të përfshirë mikpritjen” për mysafirët. Por gjatë pandemisë, kur frekuentimi i restorantit ra, ai i dha fund asaj politike dhe u kthye sërish në modelin tradicional të bakshishit.

Tetë shtete amerikane e kanë hequr pagën e tyre minimale. One Fair Wage, grupi që drejton lëvizjen, dëshiron që bizneseve t’u kërkohet të paguajnë punonjësit pagën minimale të shtetit, plus bakshishin.

Disa pronarë restorantesh më Michigan thonë se kjo mund të dështojë. “Unë jam kundër tij dhe sinqerisht mendoj se është disi i pakuptimtë,” tha Nika. “Këto janë para që do të dalin nga xhepi im, do t’ua heq njerëzve që nuk marrin bakshish. Do të më duhej të rrisja çmimet e mia, gjë që më pas shkakton refuzim nga mysafiri.”

Shoqata e Restoranteve të Kombit, një grup tregtar i industrisë, vlerëson se një rritje prej 1 dollarësh në pagën federale mund të shkaktojë një ulje prej 6.1% të punësimit dhe deri në 5.6% humbje në të ardhurat tremujore për punonjësit.

“Operatorët me shërbim të plotë duhet të kenë mundësinë të zgjedhin një model kompensimi që funksionon më mirë për ta, kamerierët e tyre dhe klientët e tyre. Bakshishi mundëson kosto më të ulëta për operatorët, paga më të larta për punëtorët dhe një nivel profesional të shërbimit ndaj klientit për darkuesit, “tha Sean Kennedy, nënkryetar ekzekutiv për çështjet publike të Shoqatës Kombëtare të Restoranteve.

Shqetësimi nga komuniteti i restoranteve është se klientët do të ishin më pak të prirur për të dhënë bakshish, sepse çmimet e ushqimeve mund të rriten për të kompensuar atë që restorantet tani do të duhet të paguajnë në paga. Kjo mund të nënkuptojë më pak pagesa në shtëpi për shërbyesit, duke e bërë më të vështirë gjetjen e stafit sesa ka qenë që kur pandemia bëri që shumë punëtorë të largoheshin nga biznesi.

Paga minimale e parashikuar federale është 2.13 dollarë në orë dhe është ngrirë atje që nga viti 1991 – dhe shumë shtete nuk e respektojnë atë. Heqja e kësaj do t’i sillte të paktën pagat shtetërore federale që paga minimale prej 7,25 dollarë në orë, megjithëse grupi One Fair Way po mbron më shumë se 15 dollarë.

Disa punëtorë prej kohësh shqetësohen se ndërsa kërkesat për bakshish po shtohen në shumë situata, një reagim kundër bakshishit do ta ulte pagesën e tyre.

Marie Lucaj ka punuar në restorante që në moshën 16-vjeçare. Ajo punon në dy restorante – Gene and Georgetti’s dhe Coco Pazzo – në Michigan. Ajo është paguar pak më shumë se paga e qytetit, duke marrë në shtëpi 9,40 dollarë në orë. Bakshishi përbëjnë pjesën tjetër të të ardhurave të saj – dhe përfaqësojnë 80% nëse totali i saj që ajo merr si pagën në shtëpi.

Ajo është kundër heqjes së pagës së bakshishit sepse beson se puna për bakshish e bën shërbim më të mirë. “Do të dëmtonte shumë qytetin. Do ta shtynte biznesin jashtë qytetit, do t’i shtynte njerëzit jashtë qytetit, madje edhe klientët. Unë nuk mendoj se ata do të vinin në restorante nëse nuk do të merrnin shërbimin me të cilin janë mësuar. Nuk mendoj se është aspak një ide e mirë, “tha ajo.

“Kështu jetoj unë – me bakshish”.

Kulmin e përvojës me bakshishin e kam një restorant kinez me vetëshërbim Habachi, kamerierja kineze aty të sjell ujë apo Coca -Cola dhe ti merr dhe zgjedh ushqimin sa të duash në bufe, nga sushi, tek karkalecat, të zarzavatet të gatuara me sheqer e deri tek orizi i pjekur, çfarë të duash, dhe pagesa është fikse tek dera. Por kamerierja që kishte sjellë vetëm ujë ma mori kartën dhe shkoi të paguante për mua vetëm të merrte bakshishin. Dhe ngjarja përfundoi mirë, se kamerierja s’dinte anglisht dhe unë s’dija kinezçe vetëm një fjalë “ ksje – ksje ” (faleminderit) , qysh nga koha e Maos.

Por ajo që është me të vërtetë e jashtëzakonshme në lidhje me bakshishin në Amerikë është mënyra se si është bërë një formë e kontrollit shoqëror. Nëse guxoni të jepni bakshish nën “standardin” 15-20%, ju cilësoheni menjëherë si një kurnac, një zuzar, ose, më e keqja nga të gjitha, një bakshish i keq, një cheap person. Presioni shoqëror për t’u përshtatur është i jashtëzakonshëm dhe as kriminelët më famëkeq nuk mund t’i shpëtojnë kontrollit të tij. Mund të jesh personi më i kërkuar në vend, por nëse jep bakshish mirë, papritmas je një “djalë i mirë”.

Bakshishi është bërë një ushtrim kompleks matematikor.

Sa më e madhe të jetë fatura, aq më shumë pritet të jepni bakshish, edhe pse shërbimi i ofruar mbetet i njëjtë. Pra, nëse keni guximin të porosisni një biftek të këndshëm në një restorant të bukur, përgatituni të zbrazni portofolin tuaj me një bakshish që mund të ushqejë një familje të vogël për një javë.

Dhe le të mos harrojmë këtu diskriminimin delikat që qëndron në themel të sistemit të bakshishit. Kamerierët shpesh u kushtojnë më shumë vëmendje klientëve të veshur mirë, duke supozuar se do të lënë një bakshish më të mirë, duke injoruar ata që mund të mos përmbushin standardet e tyre arbitrare të pasurisë. Kjo çon në një sistem ku zakonet tuaja të bakshishit nuk janë vetëm një pasqyrim i bujarisë suaj, por edhe i statusit socio-ekonomik.

Një bakshish i mirë është të gjesh para që nuk e dinit se i kishit në xhep. Por a është ky një zakon thjesht amerikan, në Shqipëri të paktën nuk ka përqindje.

Po ka fshat e zanat.

Në një përpjekje për të hequr politikën e bakshishit, Holanda p.sh. kërkon që institucionet të përfshijnë bakshishin në çmimet e tyre të publikuara. Megjithatë, është e zakonshme që njerëzit të lënë ende një bakshish të vogël prej rreth 5-10% për shërbim të mirë, i quajtur fooi në holandisht.

Vende të tjera të BE-së që në përgjithësi shtojnë një tarifë shërbimi në faturë përfshijnë Republikën Çeke, Francën, Hungarinë, Spanjën dhe Suedinë. Në këto vende, bakshishi nuk është zakon, por konsiderohet një akt bujar në këmbim të shërbimit të jashtëzakonshëm. Gjermania, Irlanda, Portugalia dhe Mbretëria e Bashkuar nuk kanë një kulturë të fortë bakshishi, kështu që lënia e bakshishit varet nga ju. Në Austri, Itali dhe Rusi, bakshishi nuk praktikohet rregullisht, por është gjithashtu e zakonshme që njerëzit të mbledhin bujarisht faturën pasi pagat janë kaq të ulëta. Disa zona turistike në Itali do t’i shtojnë faturës coperto, që do të thotë një “pagesë mbulimi”, por ky shpërblim nuk ndahet gjithmonë me stafin – kështu që, nëse dëshironi të jepni bakshish në Itali, lini para për t’u siguruar që kamerieri në fakt i merr. Në Gjermani, fjala për bakshish është trinkgeld, që përkthehet në “para për të pirë “; në Francë, fjala për bakshish është pourboire, që në mënyrë të ngjashme do të thotë “sa të pish një pije”. Po nga na vjen në shqip, fjala shprehje e huaj, bakshish, ( Baksheesh) vjen nga fjala persiane بخشش (bakhshesh), e cila e ka origjinën nga gjuha persiane e mesme.

Fjala ishte zhvendosur edhe në kultura dhe vende të tjera. Në gjuhën shqipe, arabe, boshnjake, bullgare, indiane, maqedonase, rumune, ruse, serbe dhe turke, bakshish ose бакшиш do të thotë “bakshish” në kuptimin konvencional perëndimor.

Si përfundim, bakshishi në Amerikë nuk është thjesht një praktikë; është një vallëzim i përpunuar, shpesh absurd dhe madje diskriminues që ne të gjithë duhet ta interpretojmë. Është një sistem që inkurajon ndjenjën e fajit, zhvat në mënyrë delikate paratë tuaja të fituara me vështirësi dhe ju detyron të pajtoheni me një normë shoqërore arbitrare. Pra, herën tjetër kur të darkoni në Shtetet e Bashkuara, mbani mend se bakshishi nuk është vetëm falënderim; ka të bëjë me mbajtjen në hap me të kamurit dhe shmangien e stigmës sociale.

“Të japësh bakshish apo të mos japësh, kjo është dilema, që ndonjëherë sot të duket më e madhe se ajo e Hamletit.

Bodybuilding, Gentiana Beqa kampione për Women’s Wellness -163cm

November 6, 2023 by s p

Fitore! Falenderim për gjithë Shqiptarët e Shqiptarinë!

Pergatiti:Albano Kolonjari

Shqipëria e përmbyll me fitore pjesëmarrjen në kampionatin Botëror të Bodybuilding-ut në Spanjë. Kampionia Gentiana Beqa u konfirmua si më e mira në kategorinë “Women’s Wellness -163cm”. Pas fitores ajo tha: “Vjen një moment ku sakrifica dhe disiplina gërshetohen me njëra tjetrën dhe i thua vetes “Gjithçka ia vlejti” kur e mban trofeun e arte në duart e tua. Të lumtur ishim të gjithë sot duke kënduar himnim tonë. “Rreth flamurit të përbashkuar, me një dëshirë dhe një qëllim “. Fitoreeeeeee. Falenderim për gjithë Shqiptarët e Shqiptarinë! Dua të falenderoj Federaten Shqiptare te Bodybuilding dhe Fitnesit @ifbb_albania falenderoj shtëpin e madhe të sportit @olympicalbania, falenderoj Ministrin e Arsimit dhe Falenderoj familjen time”. Vitin e kaluar Gentiana Beqa u shpall kampione e botës në kategorinë “Wellness”, në Kampionatin Botëror të fitnesit që u mbajt në Korenë e Jugut. Sportistja Gentiana Beqa është shpallur edhe Kampione Europe dhe ka fituar tituj të shumtë në sportin e Bodybuilding.

Vështrim për romanin “Këpuca e aktorit të shkrimtarit Visar Zhiti

November 6, 2023 by s p

Nga dr. Sadik Elshani/

Visar Zhiti, visar i kombit

Visar Zhiti padyshim është njëri ndër shkrimtarët e intelektualët më të rëndësishëm të letërsisë së sotme shqipe, publicistikës e kulturës sonë, një zë i fuqishëm i ndërgjegjes kombëtare. Së bashku me Petro Markon, Visar Zhiti është një rast i rrallë në letërsinë tonë, ku njeriu dhe shkrimtari janë shkrirë, janë bërë një. Përvoja e tij jetësore pasqyrohet qartë në tërë krijimtarinë e tij në poezi e prozë. Shpesh koj përvojë është një përvojë e hidhur nëpër dallgët e jetës nëpër të cilat kaloi populli ynë. Por, autori me mjeshtërinë e tij artistike ka arritur ta ngre në art t’ia sjellë lexuesit, ta ruajë kujtesën e kombit. Është pjesë e jetës së tij, është pjesë e historisë sonë. Siç është shprehur edhe studiusi i njohur i letërsisë shqipe, Robert Elsie: “Jeta e tij më së miri e reflekton jetën, fatet e kombit të vet”. Solli motive të reja në letërsinë shqipe, jetën vuajtjet nëpër kampet e punës, burgjet komuniste. Ferri i Dantes shkonte rrathe – rrathe në thellësi të tokës, ferri i Visar Zhitit shtrihej horizontalisht në sipërfaqen e tokës shqiptare dhe në thellësitë e galerive të minierave-burg të Spaçit e Qafë – Barit. Gati tërë veprat e tij i përshkon elementi autobiografik, gjithmonë projektohet diku në sfond. Ai në një periudhë kohore të rinisë së tij i ndau, i përjetoi fatet, vajtjet e popullit tonë. Regjisorja jete i kishte caktuar një rol sfidues në skenën e teatrit të saj absurd.

Këpuca e aktorit

I tillë është edhe romani “Këpuca e aktorit, një rrëfim me plot elemente jëtëshkrimore. Është një roman me tre akte dhe tre epilogje, është saga e një familjeje në tri perudha historike nëpër të cilat ka kaluar kjo familje dhe Shqipëria: periudha e kohës së Zogut dhe Luftës së Dytë Botërorë, periudhës komuniste dhe asja pas rënjeë së komunizmit e deri në ditët e sotme. Romani pasqyron një mozaik ngjarjesh që shtrihen në një periudhë 111 vjeçare dhe ku defilojnë një galeri e tërë e personazheve, kryesisht të vërtetë, por që autori ua ka ndryshuar pak emrat, me pak ndryshime emrat ua ka bërë mbiemra e mbiemrat, emra. Por, hasim edhe në personazhe interesante, si: Nofulla e madhe, Jorgji Gërshëra, Mërkoshi, Çacçoja, kukulla “Barbi”, etj. Në roman ka një lojë me numrat 1, duke formuar formuar numrat 11 e 111. Më 1911 ka lindur Hekuran Zhiti, në roman, Moisi Tomorri, ndërsa romani është shkruar më 2022 e që bëjnë 111 vite. Janë këto 100 vjet pa vetmi, lojë fjalësh, duke perifrazuar titullin e një romani të Gabriel Garcia Markezit, 100 vjet mbushur me plot trazira e drama njerëzore. Ndërsa autori për të birin ka zgjedhur emrin Hektor. Po, në këtë emër ka hek-ur, por Hektori është edhe një personazh i “Iliadës” së Homerit. Sikurse Akili qe e tërheq trupin e vdekur të Hektorit nëpër rrugët e Trojes, ashtu edhe jeta e Hektor Tomorrit tërhiqet zvarrë nga diktatura komuniste. Nganjëherë personazhet përzihen, herë Moisi e herë Hektor, I tillë është fati i tyre i përbashkët. Ky është një roman i simbolikave metaforave, antitezave e kuptimeve alegorike, është metaforë e fatit, jetës së Shqipërisë të atyre periudhave historike.Autori ka zgjedhur një formë mjaft kreative për ta paraqitur rrëfimin e tij: është skena, teatri dhe akti i aktërimit në skenë e në jetë. Vetë bota, jeta është një skenë ku çdo ditë luhen drama jetësore, tragjedi e komedi, pjesë tragjiko – komike. Teatri, skena ku arti e pasqyron, imiton jeten. Përfaqësuesit e tre breznive të kësaj familje, Moisiu, Hektori, i biri dhe Irisi, vajza e Hektorit. Emri Moisi nuk është i rastësishëm, është në nderim të aktorit tonë të madh, Aleksandër Moisiu. Diçka edhe për titullin e këtij romani: këpuca është pjesë e identitetit të njeriut, simbolizon rrugëtimin e njeriut apo siç shprehet autori, është maska e këmbës.

Drama e një teatri

Siç e cek edhe autori ky rrëfim ëhtë konceptuar si një momodramë, por është zgjeruar dhe ka përfunduar në një roman poetik. Monologjet e herëpashershme, persiatjet, reflektimet për ngjarjet dhe dukuritë shoqërore, janë pjesët më poetike, më të spikatura që ia shtojnë fuqinq shprerhëse thellësinë e mendimit të këtij romani. Është një rrëfim retrospektivë, kthim mbrapa (angl. flashback), ku Hektori i rrëfen ngjarjet vajzës dhe të fejuarit të saj. Këto biseda gjatë tërë romanit ndërlidhen bukur dhe e plotësojnë këtë rrëfim, duke e freskuar me perspektivën e sotme. Romani fillon me prishjen e ndërtesës së Teatrit Kombëtar në orët e hershme të mëngjesit: “…kishte kaluar mesnata, por pa zbardhëllyer ende Teatrin e shemben. Nën rrënoja kishte mbetur njëri nga aktorët. Në atë orë bëheshin edhe pushkatimet, se kush kishte thënë. Apo ai vetë… pikërisht në orën kur bëheshin pushkatimet, thashë unë. Dhe do të trgoj si u vrava. Por, meqenëse jam aktor, më të rëndësishme kam lojën, të jetës dhe të vdekjes bashkë. E kam porosi. Kam premtuar.” Dhe aktori këtu bën një parodi për vdekjen e tij. Aktori vdes kur ia ndalojnë të dalë në skenë, kur ia shembin teatrin. Është kjo një metaforë e historisë sonë të shkatërrimeve, zhdukjes së kujtesës, sindromit të vitit zero, se bota e re, çdo gjë fillon me ne. Në këto rrethana e ndeshim edhe Maksin, skenografin e teatrit, arkitektin, piktorin e skulptorin, që është një personazh i vërtetë, Maks Velo, i cili për artin e tij avangard u dënua me disa vjet burg. E dërgojnë Maksin edhe ne psikiatri, por ai nuk ishte i çmendur: “Çmendurinë ishte i gjithë atdheu”. Vetë godina e teatrit ka qenë një vepër futuristike për kohën. Në atë ndërtesë nuk janë shfaqur vetëm filma e shfaqje teatrore, por janë zhvilluar edhe drama njerëzore, gjykime arbitrare të njerëzve, kryesisht, të pafajshëm, elitës së kombit tonë, janë marrë vendime për burgosje e pushkatime. Ndërtesë e vjetër, por ka mundur të restaurohet, të shërbejë për diçka tjetër. Që të ndërtosh të renë, nuk do të thotë ta shkatërrosh të vjetrën. Tirana ka nevojë për një teatër modern, por teatri i vjetër nuk e ka pengur fare ndërtimin e një teatri të ri. Pse, vetëm një teatër duhet të ketë Tirana?! Zagrebi, qyteti ku kam studiuar në fund të viteve të 70-ta dhe në fillim të viteve të 80-ta të shekullit të kaluar i ka patur 3 – 4 teatro profesioniste vetëm për komedi e satirë. Edhe vetë e kam bërë një shkrim në mbrojtje të Teatrit, me titull: “Drama e një teatri: te jeshë apo të mos jeshë”. Kam sjell si shembull mbrojtjen nga shembja të Carnegie Hall në Nju Jork. Por, kam marrë si shembull edhe shoqatën tonë që ka blerë një godinë 220 vjecare dhe është duke e meremetuar, restauruar atë, për t’ia kthyer shkëlqimin e dikurshëm.

Këpucët e kohës gjysh

Kjo është vetëm një pikënisje për ndërtimin e fabulës së këtij romani, të vazhdojmë tutje. Në aktin e parë, “Këpucët e kohës gjysh”, pasqyrohet jeta në fshat, mënyra e jetesës, mikpritja, vizta e profesorit, Safet Butka. Përshkruhen vitet shkollore të Moisiut në Normalen e Elbasanit, përgatitja e pjesëve teatrore. Dikush Moisiut ia vjedh njërën këpucë, sikur t’ia kishin vjedhur ecjen. Është kjo një simbolikë e të ecurit calë, pamundësia për ta vazhduar rrugëtimin e dëshiruar, ashtu siç ishte edhe rrugëtimi historik i Shqipërisë dhe shqiptarëve. Sepse edhe vetë populli duhej të aktëronte që të mbijetonte, i kishte punët piskë, dikush ia kishte vënë të dyja këmbët në një këpucë. “Më thuaj si ecën, të të them cili je”. Një rrëfim i këndshëm, që i jep një freski romanit është përshkrimi i ekskurzionit të Normalistëve nëpër Shqipër: “Që ta duash atdheun, duhet ta njohësh atë”. Përshkruhen edhe takimet me At Gjergj Fishtën në Bibliotekën Franceskane. “Aromën e dijes nuk e kisha provuar ndonjëherë kështu” – shprehet Moisiu. “Shkollat janë si oazat në shkretirë” ;”Shqypnia ash kryqi em” janë disa copëza nga bisedat me Fishtën. Është interesant edhe takimi me nentogerin grekme nënë arvanitase, Odisea Elitis gjatë Luftës Italo – Greke. Odisea merrej edhe me shkrime, kishte shkruar edhe një poemë, “Albaniada”. Odisea Elitis është fitues i Çmimit Nobel për letërsi në vitin 1979. Në të njejtin vit edhe Nënë Tereza e Ka fituar Çmimin Nobel Për paqe. Këto Hektori do t’i mësonte më vonë duke dëgjuar radion e huaj. Janë vitet e luftës, luftohet armiku, por luftohet edhe me njëri – tjetrin, prishet marrëveshja e Mukjes me këmbënguljen e jugosllavëve. “Duke vrarë njëri – tjetrin, keni vrarë copëza Shqipërie…”. Portretizohet edhe figura e Mit’hat Frashërit, Lumo Skendos dhe libraria e tij e pasur. Flet këtu edhe për edhe për përcarjen e partizanëve dhe nacionalistëve: “Ne s’jemi kundër tyre, por kundër komunizmës që duan të sjellin, komunizma është më keq se murtaja”. “Punë e ngatërruar, mund të humbim betejat, por luftën jo”. Si metaforë e kësaj vëllavrasjeje vritet edhe Moisiu në një duel me një baskëfshatarin e tij partizan. Rast tipik i familjes shqiptare të asaj kohe: Moisiu nuk është me partizanët, por as nuk është kundër tyre, vëllau i tij, Agroni është me partizanët dhe vëllau tjetër, Guriu është i arratisur.

Kreu i dytë: Perdja e skenes në kohën baba, zvarritjet e Hektorit (1943 – 1990)

Kjo pjesë e romanit,përfshinë periudhën e viteve 1943 – 1990 dhe është rrëfimi i Hektorit për jetën e tij dhe fatin e Shqipërisë së atyre viteve. Me babain e vrarë, rolin e babait e zëvendëson xhaxhai, Agroni që në çastin e gjyqeve në sallën e teatrit duhet ta marrë edhe Hektorin 3 vjecarë se në atë moment nuk kishte kush të kujdeset për të. Ky fëmijë i mitur i përjeton ato gjyqe si në një skenë teatri absurd. Përshkruhet ajo gjendje plot tension e tmerr. Këtu gjykohet edhe Musine Kokalari e shumë intelektualë të tjerë. Atmosferën e këtyre gjyqeve makabre, groteske e përshkruan bukur me një fjali: “Nuk po rrotullohej skena, por…Shqipëria”. Hektori mbaron shkollën për aktor dhe e caktojnë në estradën e një qytet të vogël, L. (L për Lushnjën) apo siç shprehet autori: një qytet – pa qytet). Jeta në një qytet të tillë ishtë mjaft depresive, plot ankth, ashtu siç ishte në tërë Shqipërinë. Shpata e mprehtë e diktatorit dhe diktaturës u rrinte popullit te koka si shpata e Demakleut. Me një trokitje në derë nga Sigurimi në orët e vona të natës, jeta merrte një kahje tjetër drejt një rrugëtimi të pakthim. Paraqiten skena në mes të ëndrrës e ralitetit, si në një vegim. Në teatrin e estradës atmosfera me mjaft intriga, kufizim të shprehjes artistike, një zdrukthtar emërohet aktor profesionist – simbolikë e injorancës, servilizmit, mediokritetit. Hektori ballafaqohet me mjaft provokime, jeta është e pasigurt. Skenë e frikshme është kur Hektorin kryetari i Degës së Mbrendshme e detyron të shkruaj skeçe e pjesë teatrore në një qeli, sikur për ta testuar se çka do ta nëse devijon pak nga qëndrimet zyrtare dogmatike të asaj kohe. “Po unë c’të tregoja, ku isha? Në qeli, në burg…Në teatrin e Realizmit Socialist…Edhe në ëndërr qelia është e tmerrshme”. Po, Visar Zhiti në jetën e vërtetë ka shkruar, ka krijuar edhe në burg, duke i mbajtur në mend mbi 100 poezi. Nuk mungojnë as provokimet me femra, skena të degjenerimit moral të familjes, metodat e spiunimt, etj. “Teatri i absurdit ishte jashtë teatrit” – e tillë ishte atmosfera përreth Hektorit, i cili madje ka një paranojë se atij mund t’i ndodhë diçka e tmerrshme dhe në këtë rast do ta pësonte edhe familja, prandaj vendos që të ndahet nga bashkëshortja,në fillim ndoshta sa për sy e faqe – luanin lojën e ndarjes, por më vonë kjo përfundon në një ndarje përfundimtare. Aludim për një paradoks të çmendur të shkatërrimit të shumë familjeve shqiptare: për ta mbrojtur familjen, duhej shkatërruar atë. Përshkrim shumë i zymtë, e trishtues nga ndarja pas një takimi me gruan dhe vajzën: “Kur rrapëllima e trenit mbaroi dhe pashë shinat e zbrazëta që treteshin në largësi, unë mora rrugën e kthimit për në asgjëkundi. Më i lirë, por më i mjerë. Isha çliruar nga më e rëndësishmja e jetës, nga familja”. Kuptohet, Hektorin e dërgojnë edhe për riedukim (kupto heqje lirie, burgosje) në teatrin e sapozbuluar antik të Durrësit: “E ngula kazmën në kujtesën e tokës, zbulova dramën time”. Është ky një kontrast i fortë: e zbulojnë një teatër antik nga dheu për ta ruajtur, ndërsa sot e bëjnë rrafsh me dhe një teatër që qëndron mbi tokë. Herëpashere Hektori shkon në Tiranë për ta viziuar familjen dhe në një nga këto vizita shoku i tij, regjisori Shpëtim Gina, të cilin më vonë do ta zhdukin, e njofton Hektorin për dënimine personaliteteve të artit e kulturës, poetë, regjisorë, piktorë. Emrat janë pak të deformuar, mbiemrat janë këmbyer me emra dhe anasjelltas, por nuk është e vështirë të deshifrohet se bëhët fjalë për “Njollat e Murrme të Minush Jeros, Viktor Gjikën, Kadri Roshin, Miho Gjinin, Mihallaq Luarasin e shumë të tjerë.

“Shqipëria ishte çliruar, por jo edhe shqiptarët” – shprehet autori. Vendi kishte rënë nën sundimin e një diktature të egër, nga më të egrat në gjithë botën komuniste. Për xhaxhain e tij dhe të tjerët që mundohen ta mbrojnë diktaturën se gjoja ka bërë “përparime” në të gjitha lëmitë e jetës së Shqipërisë, Hektori i ka disa fjalë: “Dakord, s’isha kundër, doja t’u gëzohesha edhe unë, por mjaftonte të shikoja sytë e trishtuar të nënës time, atë buzëqeshje të venitur që të rrënoheshin të gjithaa…”.

Por, edhe diktaturës i erdhi fundi. Në faqet e fundit të këtij kapitulli përshkruhen edhe ditët e fundit të diktaturës, fillimi i protestave, rrëzimi i përmendores së diktatorit, ardhja e Nënë Terezes në Shqipëri, etj.

Kreu ose akti i tretë: E tanishme me kohën bijë – Irisi në syrin tim

Në këtë kapitull kryesisht bëhët për vitet pas rënjes së diktaturës komuniste. Vërtet diktatura u shemb, por edhe demokracia nuk solli ato që priteshin nga ajo: “Po as demokracia nuk ka ardhur dhe as diktatura nuk ka ikur. Që jemi më mirë jemi. Enveri ishte ujk, Ramizi dhelpër, atdheu kopsht zoologjik”. Ata që i kishin shërbyer diktaturës ende ishin në pozita udhëheqëse, brenda natës ishin shndërruar në demokratë. Hektori më në fund kthehet në Tiranë, ish-bashkëshortja, Erika dhe vajza, Irisi kanë emigruar në Amerikë. Skena kaotike gjithandej, rrëmbime vajzash, vjedhje, vrasje në rrugë. Të gjithë shikojnë dhe askush nuk vepron: “Ky është vendi që vetëm shikon…E kanë braktisur teatrin se dramat janë nëpër rrugë”…parlamenti teatër absurd”. Nënë Tereza vjen përsëri në Shqipëri, hapen qendrat e saj nëpër qytetet e Shqipërisë. Përshkruhen grevat e urisë, ngjarjet e vitit 1997. Irisi është duke studuiuar për aktore dhe kthehen për një kohë në Shqipëri me të fejuarin e saj, Marin Pashkun, kushëririn e shkrimtarit nga Kosova, Anton Pashku. Është ky një homazh për Anton Pashkun, shkrimtar i veçantë dhe njëri ndër më të talentuarit në letërsinë shqipe, ai që me dramat e tij solli teatrin absurd. Edhe romanin “Këpuca e aktorit” herëpashere e përshkon një frymë e romanit “Oh” të Anton Pashkut. Irisi nga Shqipëria dhe Marini nga Kosova, që të dy me banim në Amerikë, sikur japin atë porosinë e bashkimit kombëtar. ‘Teatri? Aktore dhe ajo? Doja dhe s’doja. im atë s’u bë dot aktor, kishte pasionin dhe talenntin, besoj, por nuk pati as skenën dhe as jetën. Unë u bëra aktor për të mos qenë i tillë, skena ishte e mbyllur, them për atdheun, ky ishte fati ynë dhe ne ishim qenie midis maskave të gjalla dhe këpucëve, na lëvizën siç deshën të tjerët dhe na hidhnin si te donin, tani sikur s’dinim të vetëvepronim”. Këto fjalë të Hektorit janë një epilog për jetën e tij dhe të babait, Moisiut. Shtjellohet pastaj në mënyrë më të zgjeruar atmosfera, përgatitjet për shembjen e teatrit; “Çdo vend ka teatrin që meriton”. Ka edhe mjaft faqe për këpucët e maskat: këpucët Van Gogh e këpucët Çaplin; maskat simbole të hipokrizisë, fshehjes së fytyrave të vërteta, tjetërsimit të njeriut. Me mjeshtëri është inkorporuar në roman edhe Atjoni, një figurë engjëllore në tokë e në qiell, mik i Irisit dhe Marinit. Figura e Nënë Terezes, kundrejt regjimit të egër komunist, shtetit ateist, mishëron më se miri virtytet e popullit tonë. Një murgeshë shqiptare diku larg po bëntëe me uratë atë që dikur e kishte bërë Skenderbeu me shpatë. Irisi dhe Marini japin shfaqje nëpër skenat e Europës, por tani janë duke u bërë gati për të shkuar në Ukrainë për të dhënë shfaqje atje. Tragjeditë, vuajtjet njerëzore sikur nuk kanë mbarim. Dhe ne krye të Ukrainës është një aktor, komedian, Volodimir Zelinsky.

Stili dhe gjuha e romanit

Romani “Këpuca e aktorit është një roman me një tematikë interesante e qasje moderne të të rrëfyerit me një gjuhë të pasur e të pastërt, shprehje të zgjedhura e me nënkuptime filozofike. Shkruar me një stilt ë lartëe, figuracion të pasur, ku mbizotërojnë simbolet, metaforat, antitezat. Është një lexim i këndshëm, një kronikë poetike për fatet e tre brezave të një familljeje dhe fatet e historitë e një vendi. Bota, jeta është një skenë e madhe teatri. “Jeta është lojë, – luaje – thënie e Shenjtores Nënë Tereza dhe njëherësh motoja e këtij romani.

Philadelphia, më 4 nëntor 2023

Sadik Elshani është ish-kryetar i shoqatës “Bijtë e shqipes”.