Satirë nga Rafael Floqi
Ah, bakshishi në Amerikë, zakoni shoqëror që ka habitur dhe hutuar si vizitorët ashtu edhe vendasit për breza të tërë. Është një praktikë që, në sipërfaqe, duket si një mënyrë e thjeshtë për të shpërblyer shërbimin e mirë, por në realitet, është një mjeshtëri në artin e zhvatjes delikate.
Le të fillojmë me bazat. Në shumicën e pjesëve të tjera të botës, ju paguani për ushqimin ose shërbimin që merrni, dhe kaq. Por në Tokën e të Lirëve, ekziston një pritshmëri e pashprehur që ju do të paguani gjithashtu një bonus kamerierit tuaj përtej faturës aktuale. Pse? Epo, sepse duhet të jeni mirënjohës që ju sollën ushqimin tuaj duke buzëqeshur dhe duke ju thënë të bëftë mirë.
Dhe nuk janë vetëm kamerierët në restorante që presin pak më shumë për problemet e tyre. Jo, në Amerikë, ju pritet të jepni bakshish baristit tuaj për bërjen e kafesë, shoferin tuaj për urdhrin, e dërgimin të picës suaj, madje edhe shoferin të Uberit për t’ju çuar nga pika A në pikën B. Është sikur çdo shërbim i këtyre punonjësve të shërbimit ka një kavanoz të vogël bakshishi në xhep me një shenjë që thotë:
“Më ushqe ose ndjehu fajtor”.
Edhe shqiptaro amerikanëve u kërkohet tani të japin bakshish më shpesh, por a duhet vërtet?
E pyeta një herë kamerierin tim sa bakshish t’i lija dhe ai më tha: “Vetëm bakshishin”. Mendoj se e ka keqkuptuar pyetjen, apo jo?
“Pse duhet të paguajmë një përqindje të faturës në një restorant si bakshish? Nëse unë porosis një hamburger viçi për 12 $ dhe ju porositni një biftek për 38 $, a kërkon ndonjë përpjekje shtesë për kamerierin për të sjellë biftekun tuaj nga kuzhina sesa për të mbajtur hamburgerin tim? Jo, dhe megjithatë me 12 $ unë do të pritet të paguaj vetëm 1,50 $ dhe ju do të paguani 4,75 $ bakshish. Për të njëjtën sasi pune. Dhe e njëjta gjë vlen nëse porosit një shishe verë më të shtrenjtë se unë. Matematikë e vështirë kjo. Apo ta bëj si ai mësuesi im i matematikës që më thoshte, pse matematikanët nuk lënë kurrë bakshishe të mira? Sepse kanë frikë të pjesëtojnë me zero! Ha, ha.
Amerikanët po pyeten gjithnjë e më shpesh nëse do të dëshironin të vendosnin një bakshish në faturën e tyre, ndonjëherë përballë një ekrani që lexon “Shto një bakshish?” Nuk di si më kujtua berberi i lagjes sonë kur isha fëmijë, i cili kish shkruar, jo pa dhimbje mbi xhamin e berberhanes “ Bakshishi është shfaqe e huaj. Dhe për të rrumbullakosur rrogën, thuhej se merrte 80 lekë për të spiunuar klientët e tij tek Dega e Brendshme. Ai madje qethte dhe të burgosurit. Dhe qysh atëherë unë sikur e kam marrë zët bakshishin.
Nëse bëhet fjalë për pagesën e kafesë, marrjen e ushqimit në sportelin e restorantit ose ndërmarrjen e një udhëtimi, tani kërkohet një bakshish – por a duhet vërtet?
“Është e ndërlikuar kudo,” tha shqiptarja Shpresa Dushi. “Nëse jeni në një kafene, nëse jeni tek parukjerja, nëse po dilni nga një taksi – atëherë nuk i di rregullat, dhe shpesh nuk di çfarë të japësh bakshish.” Ajo tha se ndihet nën presion për të dhënë bakshish kur përballet me pyetjen dhe pothuajse gjithmonë e bëj këtë. Por klientët shpesh nuk e pëlqejnë atë.
Nga ana tjetër një kamerier një herë më thoshte , të paguash me kusurin është fat i keq , ti nuk mund ta rrumbullakosësh bujarinë tuaj me një dollar të plotë atëherë përqafo të qenit cingun, apo cheap,- dorëlirë, sa mirë e nxëmë kur duan anglishten ne shqipot. Ndaj mos u përpiq ta shlyesh ndërgjegjen tuaj fajtore me qindarka.
Ah, bakshishi, kjo traditë shekullore e dhënies së një pjese të parave të tua të fituara me vështirësi dikujt për “krimin” e ofrimit të një shërbimi. Është një praktikë e rrënjosur aq thellë në kulturën tonë saqë ne disi e kemi bindur veten se është një ide e mirë. Por le të marrim një moment për të eksploruar,
Absurditetin e bakshishit në një mënyrë satirike.
Taksa e Mirënjohjes: Bakshishi është në thelb një taksë mirënjohjeje. Ju nuk po paguani vetëm për shërbimin; ju pritet të tregoni mirënjohje duke llogaritur përqindjen e duhur të faturës suaj. Pse të mos e përfshini atë në çmim, në mënyrë që të gjithë të shijojmë vaktet tona pa këtë ushtrim të vështirë matematikor?
Lexuesit e mendjes së Kamerierëve: Stafi i kamerierëve pritet të jetë lexues i mendjes, duke parashikuar se sa të lumtur ose të pakënaqur jeni me vaktin dhe shërbimin tuaj. A e morët siç duhet porosinë tuaj? A ju pëlqeu ushqimi? Jeni thjesht në humor të keq sepse shefi juaj ju bërtiti? E kjo është si një lojë rulete emocionale sa herë që darkoni jashtë.
Inflacioni i bakshishit: Përqindja e bakshishit është rritur në mënyrë të vazhdueshme gjatë viteve. Dikur ishte 10%, pastaj 15%, dhe tani është shpesh 18-20% ose edhe më shumë. Me këtë ritëm, së shpejti do të pritet 100% bakshish vetëm për të hyrë në restorant.
Paqartësia e bakshishit: Pse japim bakshish një përqindje të caktuar për disa shërbime, por jo për të tjera? Ne japim bakshish për kamerierët, por jo shefin e kuzhinës që përgatiti vaktin tonë. Ne japim bakshish për shoferët e taksisë, por jo shoferët e autobusëve. E gjitha është paksa arbitrare, apo jo? A duhet t’i jap tip dentistit tim për një kanal rrënjë pa dhimbje?
Thellësia e Bakshishit : Praktika e bakshishit është depërtuar në kaq shumë fusha të jetës. Nga dhënia e bakshishit të shoferit tuaj të Uber-it deri tek dhënia e bakshishit të personit që bart çantat tuaja në dhomën tuaj të hotelit. Ku do të përfundojë? A mos do të fillojmë t’i japim bakshish kashieres të dyqaneve ushqimore për skanimin e artikujve tanë?
Me gjithë seriozitetin, bakshishi mund të jetë një çështje komplekse, me disa që argumentojnë se është një mënyrë për të shpërblyer shërbimin e mirë, ndërsa të tjerët e shohin atë si një sistem me të meta që shpesh rezulton në pabarazi në paga. Një studim i kohëve të fundit nga Universiteti Purdue dhe Universiteti Temple zbuloi se në një numër të madh rastesh, blerësve u paraqiten me një ekran kërkesa për bakshish kanë më shumë “emocione negative ndaj përvojës së pagesës” sesa ata që nuk i kërkohet. Dhe ky nuk ishte as një skenar i Reality TV.
Bakshishi ka qenë prej kohësh standard në disa profesione, natyrisht, për punëtorë të tillë si kamerierët e restoranteve dhe banakierët. Ata mbështeten në të ardhurat nga bakshishi pasi paga minimale federale përjashton shumë punonjës të restoranteve dhe shërbimeve. Ndërkohë, kavanozët me bakshish kanë ekzistuar prej kohësh në arkat e furrave të bukës, dyqankave apo kafeneve.
Ajo që është e ndryshme tani është se kërkesat për bakshish po përhapen në të gjithë industritë dhe situatat, dhe shfaqen në ekranet e kontrollit të kompjuterit, le të themi në Starbucks ose një dyqan picash lokale.
Rritja e presionit social: për vendimin e klientit për të dhënë bakshish ose për të mos dhënë bakshish, shpesh bëhet nën sytë vigjilentë të punonjësit dhe klientëve të tjerë.
Ç’ ka i ve paguesit në siklet.
Por është një histori tjetër në dy restorantet e saj: të një shqiptari Coney island. Në Michigan shqiptarët ua morën grekëve dhe italianëve nga duart restorantet e Coney islands. Nika e paguan stafin e tij të kuzhinës midis 20-25 dollarë në orë, shumë mbi pagën minimale. Megjithatë, ata punonjës nuk kanë të drejtë për bakshish. Krahasimisht, pjesa e përparme e stafit të restorantit të tij së saj – kamerierët dhe baristët – marrin pagën minimale të parashikuar të shtetit prej 6,38 dollarë në orë. Por shtoni bakshish në këtë shumë dhe kjo e çon pagën e tyre për orë në rreth 40 dollarë në orë.
“Kjo pabarazia e saj, gjatë gjithë karrierës sime më ka shqetësuar gjithmonë, sepse kam punuar në të dyja anët e saj. Unë jam duke eksploruar se si duket nga perspektiva e pronarit të biznesit, “tha ai. Por me komplikuar është pagesa për një ‘ndihmës kamerier”- bus boy. Bus boy merr pagën minimale nga pronari dhe do të ndajnë një bonus bakshishi me kamerierët , që shpesh nuk u ndajnë atyre përqindjen e duhur.
Por nuk ka përgjigje apo zgjidhje të lehtë për këtë . Në vitin 2015, restoranti dhe pronari i njw restoranti në Michigan i dha fund bakshishit, në vend të kësaj krijoi një politikë “të përfshirë mikpritjen” për mysafirët. Por gjatë pandemisë, kur frekuentimi i restorantit ra, ai i dha fund asaj politike dhe u kthye sërish në modelin tradicional të bakshishit.
Tetë shtete amerikane e kanë hequr pagën e tyre minimale. One Fair Wage, grupi që drejton lëvizjen, dëshiron që bizneseve t’u kërkohet të paguajnë punonjësit pagën minimale të shtetit, plus bakshishin.
Disa pronarë restorantesh më Michigan thonë se kjo mund të dështojë. “Unë jam kundër tij dhe sinqerisht mendoj se është disi i pakuptimtë,” tha Nika. “Këto janë para që do të dalin nga xhepi im, do t’ua heq njerëzve që nuk marrin bakshish. Do të më duhej të rrisja çmimet e mia, gjë që më pas shkakton refuzim nga mysafiri.”
Shoqata e Restoranteve të Kombit, një grup tregtar i industrisë, vlerëson se një rritje prej 1 dollarësh në pagën federale mund të shkaktojë një ulje prej 6.1% të punësimit dhe deri në 5.6% humbje në të ardhurat tremujore për punonjësit.
“Operatorët me shërbim të plotë duhet të kenë mundësinë të zgjedhin një model kompensimi që funksionon më mirë për ta, kamerierët e tyre dhe klientët e tyre. Bakshishi mundëson kosto më të ulëta për operatorët, paga më të larta për punëtorët dhe një nivel profesional të shërbimit ndaj klientit për darkuesit, “tha Sean Kennedy, nënkryetar ekzekutiv për çështjet publike të Shoqatës Kombëtare të Restoranteve.
Shqetësimi nga komuniteti i restoranteve është se klientët do të ishin më pak të prirur për të dhënë bakshish, sepse çmimet e ushqimeve mund të rriten për të kompensuar atë që restorantet tani do të duhet të paguajnë në paga. Kjo mund të nënkuptojë më pak pagesa në shtëpi për shërbyesit, duke e bërë më të vështirë gjetjen e stafit sesa ka qenë që kur pandemia bëri që shumë punëtorë të largoheshin nga biznesi.
Paga minimale e parashikuar federale është 2.13 dollarë në orë dhe është ngrirë atje që nga viti 1991 – dhe shumë shtete nuk e respektojnë atë. Heqja e kësaj do t’i sillte të paktën pagat shtetërore federale që paga minimale prej 7,25 dollarë në orë, megjithëse grupi One Fair Way po mbron më shumë se 15 dollarë.
Disa punëtorë prej kohësh shqetësohen se ndërsa kërkesat për bakshish po shtohen në shumë situata, një reagim kundër bakshishit do ta ulte pagesën e tyre.
Marie Lucaj ka punuar në restorante që në moshën 16-vjeçare. Ajo punon në dy restorante – Gene and Georgetti’s dhe Coco Pazzo – në Michigan. Ajo është paguar pak më shumë se paga e qytetit, duke marrë në shtëpi 9,40 dollarë në orë. Bakshishi përbëjnë pjesën tjetër të të ardhurave të saj – dhe përfaqësojnë 80% nëse totali i saj që ajo merr si pagën në shtëpi.
Ajo është kundër heqjes së pagës së bakshishit sepse beson se puna për bakshish e bën shërbim më të mirë. “Do të dëmtonte shumë qytetin. Do ta shtynte biznesin jashtë qytetit, do t’i shtynte njerëzit jashtë qytetit, madje edhe klientët. Unë nuk mendoj se ata do të vinin në restorante nëse nuk do të merrnin shërbimin me të cilin janë mësuar. Nuk mendoj se është aspak një ide e mirë, “tha ajo.
“Kështu jetoj unë – me bakshish”.
Kulmin e përvojës me bakshishin e kam një restorant kinez me vetëshërbim Habachi, kamerierja kineze aty të sjell ujë apo Coca -Cola dhe ti merr dhe zgjedh ushqimin sa të duash në bufe, nga sushi, tek karkalecat, të zarzavatet të gatuara me sheqer e deri tek orizi i pjekur, çfarë të duash, dhe pagesa është fikse tek dera. Por kamerierja që kishte sjellë vetëm ujë ma mori kartën dhe shkoi të paguante për mua vetëm të merrte bakshishin. Dhe ngjarja përfundoi mirë, se kamerierja s’dinte anglisht dhe unë s’dija kinezçe vetëm një fjalë “ ksje – ksje ” (faleminderit) , qysh nga koha e Maos.
Por ajo që është me të vërtetë e jashtëzakonshme në lidhje me bakshishin në Amerikë është mënyra se si është bërë një formë e kontrollit shoqëror. Nëse guxoni të jepni bakshish nën “standardin” 15-20%, ju cilësoheni menjëherë si një kurnac, një zuzar, ose, më e keqja nga të gjitha, një bakshish i keq, një cheap person. Presioni shoqëror për t’u përshtatur është i jashtëzakonshëm dhe as kriminelët më famëkeq nuk mund t’i shpëtojnë kontrollit të tij. Mund të jesh personi më i kërkuar në vend, por nëse jep bakshish mirë, papritmas je një “djalë i mirë”.
Bakshishi është bërë një ushtrim kompleks matematikor.
Sa më e madhe të jetë fatura, aq më shumë pritet të jepni bakshish, edhe pse shërbimi i ofruar mbetet i njëjtë. Pra, nëse keni guximin të porosisni një biftek të këndshëm në një restorant të bukur, përgatituni të zbrazni portofolin tuaj me një bakshish që mund të ushqejë një familje të vogël për një javë.
Dhe le të mos harrojmë këtu diskriminimin delikat që qëndron në themel të sistemit të bakshishit. Kamerierët shpesh u kushtojnë më shumë vëmendje klientëve të veshur mirë, duke supozuar se do të lënë një bakshish më të mirë, duke injoruar ata që mund të mos përmbushin standardet e tyre arbitrare të pasurisë. Kjo çon në një sistem ku zakonet tuaja të bakshishit nuk janë vetëm një pasqyrim i bujarisë suaj, por edhe i statusit socio-ekonomik.
Një bakshish i mirë është të gjesh para që nuk e dinit se i kishit në xhep. Por a është ky një zakon thjesht amerikan, në Shqipëri të paktën nuk ka përqindje.
Po ka fshat e zanat.
Në një përpjekje për të hequr politikën e bakshishit, Holanda p.sh. kërkon që institucionet të përfshijnë bakshishin në çmimet e tyre të publikuara. Megjithatë, është e zakonshme që njerëzit të lënë ende një bakshish të vogël prej rreth 5-10% për shërbim të mirë, i quajtur fooi në holandisht.
Vende të tjera të BE-së që në përgjithësi shtojnë një tarifë shërbimi në faturë përfshijnë Republikën Çeke, Francën, Hungarinë, Spanjën dhe Suedinë. Në këto vende, bakshishi nuk është zakon, por konsiderohet një akt bujar në këmbim të shërbimit të jashtëzakonshëm. Gjermania, Irlanda, Portugalia dhe Mbretëria e Bashkuar nuk kanë një kulturë të fortë bakshishi, kështu që lënia e bakshishit varet nga ju. Në Austri, Itali dhe Rusi, bakshishi nuk praktikohet rregullisht, por është gjithashtu e zakonshme që njerëzit të mbledhin bujarisht faturën pasi pagat janë kaq të ulëta. Disa zona turistike në Itali do t’i shtojnë faturës coperto, që do të thotë një “pagesë mbulimi”, por ky shpërblim nuk ndahet gjithmonë me stafin – kështu që, nëse dëshironi të jepni bakshish në Itali, lini para për t’u siguruar që kamerieri në fakt i merr. Në Gjermani, fjala për bakshish është trinkgeld, që përkthehet në “para për të pirë “; në Francë, fjala për bakshish është pourboire, që në mënyrë të ngjashme do të thotë “sa të pish një pije”. Po nga na vjen në shqip, fjala shprehje e huaj, bakshish, ( Baksheesh) vjen nga fjala persiane بخشش (bakhshesh), e cila e ka origjinën nga gjuha persiane e mesme.
Fjala ishte zhvendosur edhe në kultura dhe vende të tjera. Në gjuhën shqipe, arabe, boshnjake, bullgare, indiane, maqedonase, rumune, ruse, serbe dhe turke, bakshish ose бакшиш do të thotë “bakshish” në kuptimin konvencional perëndimor.
Si përfundim, bakshishi në Amerikë nuk është thjesht një praktikë; është një vallëzim i përpunuar, shpesh absurd dhe madje diskriminues që ne të gjithë duhet ta interpretojmë. Është një sistem që inkurajon ndjenjën e fajit, zhvat në mënyrë delikate paratë tuaja të fituara me vështirësi dhe ju detyron të pajtoheni me një normë shoqërore arbitrare. Pra, herën tjetër kur të darkoni në Shtetet e Bashkuara, mbani mend se bakshishi nuk është vetëm falënderim; ka të bëjë me mbajtjen në hap me të kamurit dhe shmangien e stigmës sociale.
“Të japësh bakshish apo të mos japësh, kjo është dilema, që ndonjëherë sot të duket më e madhe se ajo e Hamletit.