Archives for December 2023

INAUGUROHET NË KUKËS BUSTI I HEROIT KOMBËTAR HASAN PRISHTINA

December 27, 2023 by s p

Fondacioni “Hasan Prishtina”, për nder të dy jubileve, atë të 150 vjetorit të lindjes dhe 90 vjetorit të vrasjes së Kryeministrit të VIII-të të Shqipërisë – Heroit Kombëtar, Hasan Prishtina, ka organizuar vitin 2023 si viti i Hasan Prishtinës. Aktivitete të janë zhvilluar në kryeqendrat si Tirana, Prishtina, Shkupi, Selaniku, Dibër si dhe në shumë treva të tjera në të cilat ka vepruar kolosi ynë kombëtar Hasan Prishtina.

Për ndere te festes se pavarësisë me 18 nëntor 2023 është inauguruar busti i Heroit Kombëtar Hasan Prishtina në Dibër, po ashtu me financim të Fondacionit “Hasan Prishtina” me 25 nëntor 2023 është inauguruar busti i Hasan Prishtinës në Prishtinë dhe për ta përmbyll këtë vit jubilar sot me inaugurimin e bustit të Heroit Kombëtar Hasan Prishtina në Kukës, po ashtu në këtë vit jubilar fondacioni ka ndihmuar botimin e librit për fëmijë “Më quajnë Hasna Prishtina”, libër ky i cili u promovua para pak ditësh në panairin e librit në Pallatin e Kongreseve në Tiranë.

Me iniciative të Fondacionit “Hasan Prishtina” nder vite janë realizuar shtatore për Heroin Kombëtar “Hasan Prishtina: në të gjitha kryeqendrat shqiptare, duke filluar me Tiranën, për të vazhduar me Prishtinën, Shkupin dhe Vlorën. Po ashtu janë organizuar simpoziume shkencore, ekspozita me fakte historike të nxjerra nga arkiva të shteteve të ndryshme, janë mbështetur botime librash dhe shumë e shumë aktivitete të tjera, më qellim trasimit frymës Hasaniste.

BETEJA HISTORIKE E HASAN PRISHTINËS NË ZHUR, MË 13 SHKURT 1915

“Na luftojmë e ndoshta nuk e gëzojmë (lirinë), por ata që vinë mbas nesh, kanë me i gjet shejet tona” – Hasan Prishtina, 1873-1933.

Ndonëse Shqipëria në periudhën 7 mars 1914 – 3 shtator 1914 ishte nën administrimin e princit gjerman Wilhelm Wid, gjatë kësaj kohe Kosova dhe viset tjera etnike shqiptare, (që me vendim të Konferencës së Londrës (1913), mbetën nën pushtimin e Serbisë, Malit të Zi dhe Greqisë), përjetonin çastet më të vështira në historinë e saj.

Udhëheqësit e kryengritjes shqiptare në Kosovë: Hasan Prishtina, Bajram Curri, Isa Boletini dhe qindra refugjatë tjerë nga Kosova, që ishin larguar pas kryengritjes së vjeshtës 1913, u strehuan kryesisht në Durrës dhe në Shkodër.

Princ Widi dhe qeveria e tij në krye me Turhan Pashën, ndonëse nuk arritën të krijonin një stabilitet të qëndrueshëm politik brenda kufijëve të Shqipërisë londineze, atëherë kishin pak mundësi të bëheshin hapa konkret, për çlirimin e Kosovës dhe të viseve tjera shqiptare, ashtu siç kishin menduar disa krerë të kryengritjes nga Kosova, në fillim të ardhjes së Vidit (7 mars 1914) në Shqipëri.

Në këto rrethana u shtrua si detyrë imperative nga vet shqiptarët që të përgatiten për një kryengritje çlirimtare, kundër pushtuesve serb… Dhe këtë barrë të rëndë do ta marrë përsipër Hasan Prishtina.

PËRGATITJA E HASAN PRISHTINËS PËR KRYENGRITJE TË ARMATOSUR

Në gjysmën e dytë të vitit 1914, Hasan Prishtina pasi ka braktisur postin e ministrit (të postë-telegrafëve) që mbante në qeverinë e Durrësit (me kryeminmitër Turhan Pasha), kaloi në Shqipërinë veriore me qëllim të organizimit të një kryengritjeje antiserbe. Ishte koha kur Serbia ishte e zënë në luftë me Austro – Hungarinë, për shkak të vrasjes së princit Franc Ferdinand (më 28.VII.1914) në Sarajevë dhe këtë situatë Hasan Prishtina e vlerësoj si të favorshme për çlirimin e trojeve të pushtuara shqiptare.

Më 6 gusht 1914 konsulli austriak Karl, nga Durrësi njoftonte Ministrinë e Punëve të Jashtme në Vjenë “mbi fillimin e aksioneve kundër pushtuesve serb” nga Hasan Prishtina, Selim Batusha, Bajram Daklani, Qazim Begolli e Halim Deralla (djali i Mehmet Derallës – Sh.B), të cilët kishin me vete ”lëndë plasëse dhe municion për mauzerët”.

Dy ditë më vonë (më 8 gusht) Karli përsëri njoftonte Vjenën për një protestë të konsullit Serb Gavrilloviq, drejtuar qeverisë shqiptare (të Durrësit) për fillimin e përgatitjeve të shqiptarëve kundër Serbisë, të udhëhequr nga Hasan Prishtina. Se kjo çështje në aspektin diplomatik, ishte bërë tepër shqetësuese për Serbinë, kuptohet edhe nga njoftimi i Ministrisë së Jashtme të Serbisë dërguar legatës mbretërore serbe në Romë, më 12 gusht 1914. Aty vihet në dukje veprimtaria e Hasan Prishtinës, Bajram Currit, Isa Boletinit etj, kundër politikës shoviniste serbe”. Këto zhvillime gjithashtu konfirmohen edhe nga shtypi i kohës.

RRUGËTIMI I HASAN PRISHTINËS

Sipas kujtimeve të I.Strazimirit, nga mbarimi i korrikut të vitit 1914, Hasan Prishtina me nja 150 dibranë e luftëtarë tjerë nga Kosova, ishte nisur nga Durrësi dhe fillimisht ndalet në Peshkopi. Në takim me parinë e Dibrës, tregon se Austro – Hungaria ka sjellë në Shëngjin armë e municion, dhe kërkon që të përgatitet një kryengritje kundër pushtuesve serb, sa më parë.

Në tubimin me dibranët, Hasan Prishtina kërkoi të miratohej edhe kjo deklaratë:

T’i kërkohej Serbisë lirimi i tokave shqiptare, sepse nuk janë të saj dhe ajo nuk ka të drejtë dhe as është e aftë t’i qeverisë;

Në rast se Serbia nuk pranon t’i lirojë me hir, ndaj saj do të përdorim forcën.

Prej Dibrës, Hasan Prishtina me bashkëluftëtarët e tij, kalon në krahinën e Lumës. Ato ditë para se të arrinte Hasan Prishtina në Lumë, krerët e kësaj krahine në një kuvend të mbajtur në Bicaj, kishin vendosur (kanë lidhur besën) që të mos përzihen (të mbeten asnjënës) në zhvillimet politike dhe ushtarake të kohës.

Në marrjen e këtij vendimi kishin ndikuar edhe ngjarjet dramatike të tetorit – nëntorit 1913, kur 27 fshatra të Lumës qenë djegur e shkrumbuar, ndërsa u vranë e u masakruan edhe qindra lumjanë nga ushtria barbare serbe. Përkundër këtij vendimi, Hasan Prishtina gjeti përkrahjen te një pjesë e krerëve lumjanë si te Hoxhë Mehmeti, Qazim Lika, Sali Spahija, Sulë Elezi, Xhafer Bislimi, Xhafer Shema, Laçët e Bardhocit…, por edhe te vet nënprefekti i Lumës me seli në Bicaj Sadik Gostivari. Në fshatrat e Lumës ndodheshin edhe dhjetra atdhetarë që kishin ikur nga Kosova dhe pritnin momentin për t´u kthyer atje.

Gjatë kësaj kohe Hasan Prishtina u strehua në shumë familje atdhetare të Lumës si: në Kolesjan, në Kukës, në Shtiqën, në Bicaj, në Gjinaj, në Kalimash, në Surroj, në Bardhoc, në Has etj.

Hasan Prishtina pati lëvizur edhe në Has e në Malzi për t´i bashkuar malësorët e kësaj zone në luftë kundër pushtuesve serb. Një gjë të tillë do ta bënte edhe Bajram Curri në Malësi të Gjakovës. Lëvizje për ta ndihmuar kryengritjen ka pasur edhe në krahinën e Dibrës, por jo në përmasa të mëdha.

BETEJA E ZHURIT, MË 13 SHKURT 1915

Pasi u bënë përgatitjet e duhura dhe u sigurua një forcë goditëse prej më shumë se 300 vetësh (disa burime flasin për 600 vetë) në kuvendin e dytë të mbajtur në Kullë Lumë, u përgatit plani për të sulmuar fillimisht Garnizonin serb të dislokuar në fshatin Zhur.

Meqë luftëtarët i kishin zënë të gjitha shtigjet dhe rrugët që të shpienin në drejtim të grykës së Zhurit, fillimisht grupi i drejtuar nga Hasan Prishtina i këputën telat (lidhjet) telegrafike e telefonike në malet e Koretnikut. Gjatë kësaj kohe në krahun e djathtë të shpatit të malit Koretnik do të arrijnë edhe malësorët nga fshatrat: Zapod, Belja, Lojme, Nimc të udhëhequr nga Rasim Selmani, për të mbështetur sulmet që do të kryhen kundër përqëndrimit të forcave kufitare serbe.

Kryengritësit shqiptar në agun e mëngjesit, të ndihmuar nga mulla Nasuf Hoxha i Zhurit, u futën në fshat dhe pasi e rrethuan garnizonin serb, u vendosën nëpër llogore – istikame që i kishin hapur vet forcat serbe. Shenja e fillimit të sulmit qe shpërthimi i një bombe nga luftëtari Xhemë Voka prej Shtiqënit. Komanda serbe e alarmuar nga shpërthimi, dha urdhër për të dalur në pozicione, mirëpo forcat shqiptare sulmuan furishëm repartet serbe.

Luftimet qenë të përgjakshme dhe pati përleshje trup më trup. Me kryengritësit, u bashkuan edhe shumë burra të Zhurit, Dobrushtit, Shkozës e të Vërmicës, të cilët me pushkë e sopata, kosa e thika, sulmuan ushtarët serb. Kushtrimin për t´ju bashkuar radhëve të Hasan Prishtinës e dha atdhetari zhurjan Asllan Rexhë Ademaj.

Në këtë betejë që zgjati disa orë rresht u vranë rreth 100 ushtarë serb, (përfshirë këtu edhe disa oficerë) dhe repartet e armikut u shpartalluan plotësisht.

MARSHIMI I KRYENGRITËSVE NË DREJTIM TË PRIZRENIT

Kryengritësit shqiptar pasi morën nën kontroll Qafën e Zhurit marshuan në drejtim të Prizrenit. Ndonëse krismat e bombave dhe të pushkëve kishin alarmuar edhe komandën qëndrore serbe në Prizren, ajo në drejtim të Zhurit kishte nisur disa reparte ushtarake. Ndërkohë që forcat kryengritëse shqiptare kishin arritur tek Ura e Vlashnjës (në jug të Prizrenit) ata do të përballen me repartet serbe. Kryengritësit shqiptarë të pozicionuar në zonën: Bregu i Drinit – Vlashnje – Poslisht – Billushë, zhvilluan një përleshje të përgjakshme me repartet serbe, të cilat me këtë rast përdorën edhe artilerinë e rëndë.

Në këto përleshje nga predhat e topit u vranë: Nebi Latifi e Brahim Jashari nga Brruti dhe dy burra trima nga fshati Kabash i Prizrenit. Pas një qëndrese heroike, forcat shqiptare (në munges të municionit) dhe të ndodhur përballë një armiku shumfishë më të madh në numër e të armatosur me topa e mitralozë, u detyruan të tërhiqen në drejtim të Zhurit, për të kaluar pastaj nëpër malet e Koretnikut dhe të Gjallicës në thellësi të krahinës së Lumës.

Hasan Prishtina pas largimit nga zona e luftimeve, duke e përjetuar rëndë këtë disfatë do të deklaronte: ”Na luftojmë e ndoshta gja nuk gëzojmë (lirinë), por ata që vinë mbas nesh kanë me i gjetë shejet tona…” Ato ditë, Hasan Prishtina me disa luftëtarë nga fshati Dobrusht kalon Drinin e Bardhë dhe kalon në Has, dhe prej kësaj zone pas disa ditësh shkon në Shkodër.

Pas kësaj kryengritjeje të përgjakshme, banorët e fshatrave Zhur, Shkozë, Dobrusht e Vërmicë, për t´i shpëtuar masakrave serbe, u detyruan të shpërngulen nga shtëpitë e tyre dhe u strehuan në fshatrat e Lumës: Shtiqën, Nangë, Bicaj, Gabrricë, Kolesjan etj. Atje qëndruan rreth tre muaj dhe pikërisht ditën e shëngjergjit, më 6 maj 1915 do të kthehen në shtëpitë e tyre, të cilat ishin plaçkitur, djegur e shkatërruar nga ushtria serbe dhe nga serbët lokal (sreckalitë), të ashtuquajtur si “raja serbe” e Prizrenit. Pushtuesit serbë, përkundër vrasjeve e masakrimeve, djegjeve e shkatërrimeve të vendbanimeve shqiptare, çarmatosjes me dhunë, marrjes peng dhe burgosjeve të shumta…, shpërnguljeve të mijëra shqiptarëve për në Turqi e gjetiu, nuk mundën ta shuanin dot qëndresën shqiptare për çlirim e bashkim kombëtar. Rezistencën shqiptare e vazhdoj çeta e Azem e Shote Galicës.

Shtatoret e Heroit Kombëtar Hasan Prishtina dhe Profetësia e Luigj Gurakuqit

Reportazhi i 31 Mars 1910, në gazetën “Tomorri” të Lef Nosit, flet për mbërritjen në shkollën “Normale” të 19 nxënësve nga Kosova të financuar nga atdhetari i shquar Hasan Prishtina, dhe pasqyron entuziazmin me të cilin ata u pritën nga populli i Elbasanit.

“Të enjten më 25 të muajit-shkruhet në gazetë – nxanësit e shkollës ‘Normale’ bëshkë me profesorët e t’yne, me qeleshet e bardha përmbi krye, kishin dalun me kohë për jasht qytetit për me pritun 19 djemt, që po vinin prej Kosove dhe Struge. Kishin dalë përpara t’i presin edhe një shumësi e madhe prej qytetarëve që u mallëngjehet zemra për përparimin e kombit dhe për një arsim të vërtetë për bijtë e Shipënis. Nxënësit bashkë me popullin zunë vend në kopësht të madh të shkollës, ku nga ana e këshillës së profesorëve i palodhuri atdhetar Luigj Gurakuqi, me atë ambëlsi gjuhe dhe bukuri të folunit, e cila kurdoherë karakterizon fjalët e tij tha:

“ … me përpjekjet e parreshtuna të këtij zotnie (Hasan Prishtinës) ka me ardhë një ditë, dhe nuk asht e largët, kur me ditunië të vërtetë dhe me themel, me një arsim krejt kombëtar do të dritësohet dhe do të marrë rrugën e qytetnimit gjith ajo Kosovë burrnore, gjithë ai vend i atdheut të dashun, ku kanë shkëlqyer kurdoherë besa ma e madhe dhe trimnia ma e rrallë, me të cilat asht pajuar kombi shqiptar. Historia e kombit tonë me shkronja t’arta, me shkronja të çkëlqyme do të shkruajë ndër faqet e’ saj shërbimet e mëdha, punët e shënuara, … të cilat asht tue bâmun deputeti i adhurueshëm ndër deputetet t’onë Hasan be Prishtina në fushë atdhesisë… brez pas brezi, zemrat e djeguna t’atdhetarëvet emënin t’uaj kânë me bekuar, dhe një shtat (shtatore) i shkëlqyeshmë, një shtat i mermertë që do të ngrehet për ju, pasi mote të kalojnë, ka me leçitun për para botës së qytetënueme, që një komb i gjithë ju ka detyrë!”

Dhe profetesia doli. Shtatorja e Hasan Prishtinës u ngrit në 100 vjetorin të pavarësisë se Shqipërisë ne qendër te Tiranës, njëjte siç u ngritën shtatore për Heroin Kombëtar Hasan Prishtina edhe në Shkup, Prishtinë, Vlorë, Dibër dhe sot po inaugurohet busti në Kukës për ta pasuar një shtatore të lartë pikërisht si premtim nga Kryetari i Bashkisë Kukës z. Alber Halilaj i cili tanimë veçse ka nisur procedurat.

Fjalimi i Mehmet Prishtina – Drejtor Ekzekutiv i Fondacionit “Hasan Prishtina”

Veprimtaria e Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë gjatë vititi 2023

December 27, 2023 by s p

Adnan Mehmeti

Presidenti i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë/

New York, 26 dhjetor 2023

Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë është e përkushtuar për të nxitur një komunitet poetësh dhe shkrimtarësh shqiptarë në Shtetet e Bashkuara me synim të lartësojmë në mënyrë aktive vlerën e letërsisë shqipe. Duke ofruar një platformë për shprehje dhe bashkëpunim, ne përpiqemi të përforcojmë zërat dhe të kontribuojmë në trashëgiminë e qëndrueshme të letërsisë shqipe në tokën amerikane. Nëpërmjet nismave, botimeve dhe aktiviteteve letrare dhe kulturore kuptimplotë, Shoqata jonë është e përkushtuar të kultivojë një lidhje gjithëpërfshirëse dhe frymëzuese që kapërcen kufijtë përmes fuqisë së fjalëve.

Muaji i dhjetorit, si anëtarë të kësaj shoqate, na sjell emocione dhe kujtime, duke kujtuar fillimin e dhjetorit 2001, të themelimit të lidhjes sonë. Kjo asamble shkrimtarësh, e ngjashme me një diell rrezatues që ndriçon përpjekjet letrare të anëtarëve të saj, ka marrë vlerësime nga lexuesit anembanë botës. Ne shprehim mirënjohjen tonë për anëtaren më të re, Age Ivezaj, që u bashkua dhe na mundësoi të përkujtojmë themelimin tonë.

Vlerësimi ynë i përzemërt shtrihet për anëtarët e rinj të ardhur këtë vit: Kastriot Fetahu, një eseist dhe poet që jeton mes Chicago-s dhe Boston-in; Esmeralda Bregaj, poete dhe romanciere nga shteti Idaho dhe Abdyl Hajredini, një poet me banim në Nju Jork.

Gjatë këtij vitit, kujtojmë për humbjen e Naum Prifti, ish-kryetarit të parë të Shoqatës së Shkrimtarëve, largimi fizik i të cilit lë boshllëk, por kontributi i të cilit vazhdon, i ndërthurur me sukseset e Shoqatës.

Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë është përpjekur me seriozotet dhe me përkushtim këtë vit t’i prezantojë lexuesve shqiptaro-amerikanë “Albumin” e Fan Nolit, një ribotim që ne e konsiderojmë të denjë për të udhëhequr të gjitha botimet në SHBA.

Gjithashtu ne arritëm të botojmë numrin e ri të revistës letrare “PENA”, organi i Shoqatës së Shkrimtarëve, me mirënjohje të sinqertë për ekipin e zellshëm redaktues për angazhimin e tyre të palëkundur.

Këto botime janë bërë të mundura me sponsorizimin e Shtëpisë Botuese “Adriatic Press”, duke e zgjeruar ndikimin e saj çdo ditë që kalon. Listës së publikimeve të kësaj shtëpie bouese i shtohen edhe vepra të Dalip Grecës, “Editorët e Diellit në 110 vite histori” dhe “Editorial”, romanin e Mëhill Velajt “Në kërkim të Mimozës”, librin me poezi të Adnan Mehmetit në anglisht “Leave the Door Open”, etj.

Duke reflektuar për vitin kalendarik, veçojmë ngjarje të tilla si promovimi i “Albumit” të Nolit në katedralen e Shën Gjergjit në Boston, me ligjërata të figurave letrare si Besim Muhadri në Nju Jork, Thanas Gjika në Worcester, Adnan Mehmeti në Stamford, Age Ivezaj në Hartsdale, etj. Apo edhe promovimet e sukseshme nëpër botë të shkrimtarëve tashmë të njohur, Gjekë Marinaj dhe Visar Zhiti.

I shprehim mirënjohjen Mëhill Velajt, kryetarit të palodhur të shoqatës, për përkushtimin vetëmohues dhe përpjekjet unifikuese.

Anëtarëve të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë dhe lexuesve tanë të nderuar, Viti i Ri urojmë t’ju sjellë gëzim, shëndet të mirë dhe arritje të vazhdueshme letrare.

EVE (1926) / LEGJENDA SHQIPTARE E BLETËS – ÇFARË NUK BËJNË SHQIPTARËT KUR KANË NJË KOSHERE NË SHTËPI ?

December 27, 2023 by s p

Burimi : gallica.bnf.fr / Bibliothèque nationale de France

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 27 Dhjetor 2023

“Eve” ka botuar, të dielën e 28 marsit 1926, në faqen n°2, një shkrim rreth legjendës së bletës te shqiptarët, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Legjenda e Bletës

Shqiptarët kanë një kult të vërtetë ndaj bletëve, një kult që shpesh shkon deri në idhujtari : një shqiptar nuk do të blasfemojë (mallkojë) kurrë në një shtëpi ku ka koshere. Ndër legjendat e vjetra të vendit, ka një, shumë kurioze, që ka të bëjë pikërisht me bletët : një grua shumë e moshuar dhe e sëmurë kishte tri vajza.

E para, Merimanga, ishte flirtuese dhe kujdesej vetëm për veten e saj; e dyta, Gjinkalla, edhe më e shkujdesur (mëndjelehtë), i kalonte ditët duke kënduar; e treta më në fund, Bleta ishte punëtore dhe nuk humbiste asnjë çast të ditës.

E gjora plakë, shumë e sëmurë dhe e paaftë për t’u kthyer në shtrat, thirri vajzën e saj të madhe : “Unë jam duke endur rrjetën time dhe nuk mund të shqetësohem,” u përgjigj ajo. Pastaj nëna tha : “Përgatite gjithmonë pa arritur kurrë ta mbarosh”. Dhe merimanga thur një rrjetë pa fund. E dyta u përgjigj : “Unë këndoj dhe nuk mund ta ndaloj këndimin tim”. “Këndo, këndo, derisa të vdesësh,” tha nëna plakë. Dhe gjinkalla ende këndon dhe vdes e tharë, me kurrizin e lidhur në një degëz bari. Vajza e tretë ndihmoi nënën e saj dhe i bëri një ëmbëlsirë që e ngushëlloi.

Atëherë nëna tha : “Qofsh e bekuar ! Ti do të jesh drita e paraardhësve dhe ushqimi i të gjallëve !”

Dhe bleta prodhoi dyllin për qirinjtë e të vdekurve dhe mjaltin e ëmbël për të gjallët…

VERIU I DARDANISË DHE SHKAQET E KRIZËS

December 27, 2023 by s p

Dr. Dritan Demiraj/

Me qëllim që të analizojmë me sukses situatën e sigurisë në veri të Dardanisë, duhet të analizojmë disa nga faktorët kryesorë demografikë, gjeografikë, politikë, diplomatikë dhe ushtarakë të cilët ndikojnë në këtë krizë.

Në muajin shtator të vitit 2021, vendosjes së reciprocitetit për vendosjen e targave të përkohshme për serbët të cilët futen në Kosovë, Serbia iu përgjigj me provokime, bllokime rrugësh, sulme me armë kundër forcave të policisë së Kosovës, etj duke urdhëruar strukturat e saj paralele të cilat organizohen, financohen dhe drejtohen nga shërbimet serbe të sigurisë në bashkëpunim me agjensitë ruse të inteligjencës.

Në këtë rajon të Kosovës, sulmet e strukturave paralele serbe të ekzekutuara ditët e fundit me përfshirjen edhe të agjentëve rusë të grupit ‘Wagner’, kanë qëlluar drejtëpërsërdrejti kundër forcave të policisë së Kosovës në Liqenin e Ujmanit, kanë bllokuar rrugët në vendkalimet kufitare zyrtare në Jarinje dhe Bërnjak, kanë ekzekutuar gjashtë sulme me armë gjatë muajit prill të vitit 2021, etj duke treguar qartazi se pas këtyre incidenteve qëndron Beogradi dhe Rusia, të cilët kërkojnë të vështirësojnë sa më shumë situatën në këtë rajon tashmë që vazhdon pushtimi ushtarak Rus në Ukrainë.

Në datën 7 gusht 2022, Shefi i Shtabit të Përgjithshëm serb Gjenerali Milan Mojsiloviç së bashku me drejtuesit kryesorë të komandave të tjera ushtarake vizituan njësitë e xhandarmarisë dhe të njësive të armatosura serbe në zonën kufitare tokësore me Dardaninë, konkretisht bazat ushtarake “Tabalije” dhe “Rudnica” dhe aftësitë e tyre operacionale për të reaguar sa më shpejtë në rast nevoje. Në këtë këndëvështrim, gjykoj se në këtë krizë ka rëndësi studimi i faktorit demografik në këtë rajon.

Faktori demografik.

Në pjesën veriore të Kosovës jetojnë shumë pak serbë. Ata në vazhdimësi e kanë refuzuar regjistrimin për të vetmen arsye se dalin më pak se 30.000 qytetarë. Në qytetin e Mitrovicës ndodhet një universitet i cili frekuentohet nga studentë nga Serbia, për të vetmen arsye se diplomat merren me lehtësi. Qyteti më i afërt në Serbi nga Mitrovica është qyteti i Kraljevas rreth 150 km i cili është qytet në “zhdukje” për shkak të largimit të madh të popullsisë serbe jashtë vendit.

Në pjesën e Gjilanit, Novobrdos, Kamenicës, Vitisë, Lipjanit, Prishtinës dhe Shterpcës jetojnë më tepër se 100.000 qytetarë serbë, por Serbia nuk shqetësohet shumë për ta. Në fakt, muajt e fundit Serbia i ka shtuar forcat e saj në kufirin e Kosovës në pjesën e Gjilanit, Vitisë, Kamenicës dhe Podujevës. Ky në fakt është një mashtrim dhe tërheqje vëmendje, sepse objektivi i tyre përfundimtar është marrja e kontrollit në veriun e Kosovës.

Shpesh herë vendime të tilla janë mbështetur nga deklaratat e Ministrit të Jashtëm Rus Sergei Lavrov dhe zëdhënesës së tij Maria Zakarova, të cilët kanë deklaruar se: “Atje ku ka popullsi serbe nuk duhet të ketë prezencë shqiptarësh”, pra haptazi pasi dështuan në marrjen e pushtetit gjatë zgjedhjeve në Malin e Zi, në Bosnjë-Hercegovinë dhe në Kroaci, serbët vazhdojnë të insistojnë për mundësinë e zgjerimit të territoreve nëpërmjet shkëmbimit të tyre, krijimit të Asociacioni i komunave me shumicë serbe (Zajednica), zgjerimit të influencës sërbe në rajonin e Ballkanit me zgjerimin e nismave ekonomike.

Faktori gjeostrategjik i Kopaonikut, parë nga aspekti i luftës elektronike, sinjaleve dhe telekomunikacionit.

Duke marrë parasysh rëndësinë strategjike të bjeshkëve të Kopaonikut (pasuritë nëntokësore, pikat strategjike të telekomunikacionit, lartësinë e Ravna Goras, etj), kërkesave të vazhdueshme të Serbisë dhe dakortësimit të tyre me ‘miqtë’ e tyre shqiptarë për ndryshimin e kufirit, qasjen e ndryshme ndaj serbëve që jetojnë në pjesën veriore dhe shtetasve të cilët jetojnë në brendësi të Republikës së Dardanisë, në prapavijë qëllimi strategjik i Serbisë është ndryshimi i vijës kufitare.

Siç e dimë edhe nga historia e kaluar, kur Serbia nuk ka interes strategjik nuk lëshon pe. Por në mënyrë të heshtur në prapavijë nëpërmjet “metodave serbe„ nën drejtimin e lidershipit të tyre “perëndimor“ do të vazhdojnë të tentojnë të përfitojë sa më shumë të jetë e mundur. Psh në vitin 2007, Serbia dërgoi për vizitë zyrtare në SHBA shefin e tyre të shtabit të ushtrisë serbe Gjeneralin Ponosh, i cili gjatë takimeve me autoritetet e sigurisë amerikane kërkoi që ta mbështesnin që maja e Kopaonikut t‘i takonte Serbisë.

Në vijim duhet bërë një analizë për rëndësinë që kjo majë sa i përket Luftës Elektronike, Sinjaleve dhe Telekomunikacionit, të cilat në gjykimin tim më shumë se Serbisë mund t‘i shërbejnë Federatës Ruse.

Në këtë majë (si në foton e publikuar) është vendosur një radar me rreze të mesme operacionale rreth 400 km. Ky radar u shkatërrua nga aviacioni amerikan në vitin 1999. Por në atë kohë u shkatërrua vetëm kupola e radarit, sepse nëpërmjet një ashensori ai ndodhej thellë në tokë. Para disa vitesh Serbia kërkoi që të kontrollonte hapësirën ajrore të Kosovës, për kontrollin e qarkullimit të aviacionit civil, kërkesë e cila u refuzua nga NATO, duke mos lejuar aktivizimin i këtij radari.

Serbët nuk hoqën dorë nga kjo ide, sepse në atë kohë vetëm nga kontrolli i hapësirës ajrore të Kosovës ata fitonin një sasi prej 13 milionë euro në vit dhe në të njëjtën kohë serbët planizuan të ndërtonin në bjeshkën Besna Kobila në afërsi të Vranjës një bazë tjetër radarësh për qëllim ushtarake dhe inteligjente.

Si përfundim, marrja e kontrollit të majës së Ravna Goras, do t’i mundësonte serbëve dhe rusëve vendosjen dhe instalimin e radarëve të fuqishëm të luftës elektronike (EW) dhe pajisjeve të tjera moderne ruse të zbulimit elektronik (ELINT) të afta që të kontrollinin sinjalet telefonike por jo vetëm në katër vende të NATO-s Malin e Zi, Maqedoninë e Veriut, Shqipëri dhe deri në Greqi.

Foto të vijës kufitare dhe pozicionit gjeografik të qendrës telekomunikimit.

Liqeni i Gazivodës ( Ujmanit).

Liqeni i Gazivodës është liqeni më i madh në Kosovë. Ai ka një sipërfaqe prej 11.9 km² nga të cilat 9.2 km² i përkasin Republikës së Dardanisë dhe vetëm 2.7 km² Serbisë. Ky liqen furnizon me ujë të pishëm qytetet: Mitrovicë, Vushtrri, Obiliq por në të ardhmen edhe qyteti i Prishtinës të mund të furnizohet nga ky liqen. Termocentralet Kosova A dhe Kosova B furnizohen me ujë po ashtu nga ky liqen artificial. Ekzistenca e këtij liqeni është shumë i rëndësishëm për mbijetesën e banorëve të këtyre qyteteve, për zhvillimin industrial dhe bujqësor të Dardanisë. Pa shfrytëzimin me ujë nga ky liqen, termocentralet mbyllen dhe Kosova mbetet pa energji elektrike.

Liqeni i Gazivodes.

Faktori ekonomik.

Në shtesë sa më lartë, në këtë rajon ekzistojnë pasuritë e jashtëzakonshme të pasurive minerale, të cilat gjenden në pjesën veriore të Dardanisë dhe janë vlerësuar në mbi 200 miliardë Euro. Në këtë rajon gjenden me shumicë mineralet qymyrguri, plumb, zink, argjend, ar dhe shumë minerale të tjera. Këto pasuri përrallore padyshim që i lënë pa gjumë mercenarët serbë dhe bashkëpunëtorët e tyre shqiptarfolës.

Faktori ushtarak.

Në Serbi ndodhet baza rajonale e Sputnikut në Beograd, në ministrinë serbe të mbrojtjes ndodhet zyra e përfaqësisë së MM ruse, ndërkohë në Nish rreth 160 km ndodhet ‘Qëndra Humanitare’ e Rusisë, e cila vepron në mënyrë të fshehtë në të cilën punojnë shumë agjentë të shërbimeve sekrete të sigurisë FSB, GRU dhe SVR, misioni të cilëve është grumbullimi i informacioneve për vendet në rajonin e Ballkanit Perëndimor.

Por agresiviteti i shfaqur gjatë ditëve të fundit nga Serbia, nuk është asgjë tjetër më shumë sesa vazhdimi i një plani të qartë 20 vjeçar, ku vetëm në kufirin me Kosovën janë ndërtuar dhe dislokuar 48 baza operative ushtarake, nga të cilat 28 janë të ushtrisë dhe 20 të xhandarmarisë. Këto baza kanë filluar të ndërtohen që nga muaji gusht 2001, nën asistencën informative të Rusisë dhe të shërbimeve të saj të sigurisë FSB, SVR dhe GRU. Bashkëpunimi i Rusisë me Serbinë shfaqet edhe tek grupi i miqësisë Serbi-Rusi, ku nga 250 anëtarë të Parlamentit serb 151 prej tyre janë pjesë e këtij grupi.

Serbia për momentin i ka pozicionuar forcat e saj përgjatë kufirit me Republikën e Dardanisë. Forca kryesore e cila patrullon kufirin janë efektivët e Brigadës së Xhandarmarisë. Brigada e xhandarmarisë serbe përbëhet nga 4 batalione. Batalioni katërt psh përbëhet nga shumë pjestarë të forcave speciale ‘Kobra’, njësi anti-terroriste dhe një forcë elitë policore.

Këto janë forcat të cilat ruajnë dhe patrullojnë kufirin me Dardaninë. Patrullimet e tyre realizohen 24 orë në ditë dhe realizohen nga efektivë prej katër personash të armatosur: Dy persona të pajisur me automatik AK-47 model i përmirësuar serb, i treti me automatik/mitraloz prodhin serb model M-84 kalibër 7.62 x 54 mm dhe personi i katërt me sniper ‘Crna Strela’ prodhim serb kalibër 12.7 mm ose M-76 7.92 x 57 mm.

Harta kufitare në Veri-Lindje të Dardanisë.

KFOR-i ka një prani të dobët në Veri të Dardanisë.

Përgjithësisht Republika e Dardanisë kontrollohet nga trupat e KFOR-it nga ajri me dron dhe më rradhë me helikopter. Duhet theksuar se prania e tyre me mjete ushtarake dhe me ushtarë në veri është shumë e vogël, pavarësisht sasisë prej 4000 forcash të dislokuara në vend.

Në Veri të Kosovës ndodhen dy vendkalime kufitare zyrtare, Jarinje (Gate-1) dhe Bërnjak (Gate-31). Nga Jarinje (Gate-1) trupat e KFOR-it janë tërhequr tërësisht dhe për momentin ndodhen prapa Leposaviqit në Camp Notting-Hill, por aty ka pak mjete ushtarake dhe pak ushtarë.

Pika kufitare në mes Novi Pazarit dhe Banjska nuk ruhet nga askush. Më herët kjo zonë është kontrolluar nga trupat e KFOR-it dhe është lejuar transporti i automjeteve deri 3.5 ton.

Në Gate-31 në Bërnjak është i pozicionuar KFOR-i dhe policia e Dardanisë. Ky vendkalim është shumë pak i rëndësishëm dhe i qarkullueshëm. Nga Gate-31 deri në Zubin Potok nga ana e kufirit me Serbinë, ndodhen shumë vendkalime ilegale që askush nuk i kontrollon.

Bazat e KFOR-it në Rajonin e Mitrovicës

Bernjak-Gate-31	40° 57′ 40.06”	20° 32′ 56.64”
Camp Notting-Hill	43° 04′ 49.61”	20° 48′ 43.60”
Camp Novo Selo	42° 47′ 06.61”	21° 01′ 55.97”

KATËR NDALESA NË BURGJET E ARSHI PIPËS

December 26, 2023 by s p

KOSTA NAKE/

(Vëllimi “Libri i burgut”, Tiranë 1994)

Mujo Ulqinaku i rrëfyer ndryshe

(Poema “Mujo Ulqinaku”, f.15)

Për të besuar atë që Arshi Pipa rrëfen artistikisht, po sjell informacionin që ofrohet në internet për një dëshmor që mban titullin e lartë Hero i Popullit:

Mujo Cakuli, i njohur më së shumti si Mujo Ulqinaku, u lind më 1896 në Ulqin në një familje të vjetër qytetare ulqinake, të cilët ishin detarë dhe pronarë velanijesh. Që në moshë të vogël hyri muço në Ulqin dhe më vonë punoi si detar në Shkodër e në Lezhë. Si nënoficer në një nënrepart të marinës në Durrës, më 7 prill 1939, ditën e agresionit fashist italian kundër Shqipërisë u vu në krye të detarëve të braktisur nga oficerë tradhtarë dhe organizoi me vullnetarë qëndresën e armatosur në portin e Durrësit. Luftoi me trimëri e guxim të rrallë, duke vrarë e plagosur dhjetëra fashistë. Ra në luftim të pabarabartë në mbrojtje të atdheut duke u bërë shembull i lartë atdhedashurie.

Ja dhe materiali i botuar te kolana “Yje të pashuar”, vol.1, f.12:

“Një mitraloz, me të shtënat e tij të parreshtura rrëzoi përtokë ushtarët e parë italianë dhe dha sinjalin e luftës së madhe kundër okupatorëve të huaj. Ishte mitralozi i Mujo Ulqinakut. Fashistët ua mbathën këmbëve dhe u strukën në anën e detit. Hynë nëpër anijet. Si duket, ata prisnin t’u hidheshin lule dhe jo plumba. Dollën përsëri. Dhe përësri me plumba u pritën. Mujua ndërroi pozicion. U dëgjua sërish krisma e mitralozit të tij. Herën e tretë fashistët u përplasën të çoroditur nëpër anijet e tyre. Në pozicion grumbull gëzhojash. Mitralozi hesht. Një flamur i bardhë ngrihet. “U dorëzuan!” – thanë ata që qenë në det dhe u lëshuan drejt bregut. Mujua numëroi fishekët. “Pak, shumë pak!” Priti të afrohen. Mbërtheu duart në mitraloz. Uli diftakun e shënjestrës. I kishte afër, shumë afër! Shtrëngoi dhëmbët. Shtrëngoi dhe gishtin. Edhe pesëdhjetë fashistë të tjerë të vrarë!

Plumbat e armikut ia përshkuan trupin Mujos. Dhe u mbyt trimi në gjak, për një truall, për një prak! Ai ra që një popull i tërë të ngrihej në luftë.”

U befasova kur lexova poezinë e Arshi Pipës sepse në çast përjetova edhe një herë artistikisht diku afër Trojës, në një tjetër qytet si Durrësi, me të njëjtën strukturë të vargut, por me emra të tjerë, skemën e ndarjes së Hektorit me Andromakën. Po nëse Hektori shkoi në një përballje pothuaj të barabartë me Akilin, Mujoja pozicionohet para një formacioni luftarak pushtues, me një shpërpjesëtim të raportit numerik dhe me shpërpjesëtim edhe më të madh në teknikë luftarake.

Poezia fillon me një vendosje në kohë të ngjarjes dhe me një konstatim tashmë të njohur e të gjithëpranuar:

“Errej trishueshëm ajo mbrëmje prilli…

Jepej Shqipnija atë natë ndër duer t’anmikut.

Po jo pa luftë, po jo pa gjak t’ atyne

Qi pritën me krahnuer n’ullishta t’Vlonës,

Durrës, Shëngjin e n’rranza t’Rozafatit.”

Fill pas kësaj vjen apostrofa atdhetare e lartësimit të figurës dhe mirënjohës për aktin e sakrificës sublime:

“Lavdi mbi tjerët ty, o burr’ i Ulqinit,

Qi edhe nji herë mâ shumë i shpalle botës

Se e gjallë âsht kjo Shqipni…”

Poezia i kushtohet një figure reale, prandaj fabula e ngjarjes e bën atë epike. Ka dy dialogje që zbulojnë dy skena të ndryshme të jetës shqiptare. Skena e parë – qëndrimi i tregëtarit dhe shtresës që ai përfaqëson:

Fuqi e madhe fort âsht, thonë, Tajlani

Dhe murit, Mujo, me krye s’i bihet.

Na shemb me top, na djegë…E çka na duhet

Shqipnija atbotë? A s’âsht sot mjaft e vorfën?

Vuen populli e tregtija ka mbarue.

Skena e dytë, Mujoja ishte mbi dyzet vjeç kur u vra, ishte familjar, por kjo gjë kalohet në heshtje në dy shkrimet e mësipërme. Pikërisht këtu qëndron rrëfimi ndryshe i Arshi Pipës që e bën dyfish më sublim aktin e tij. Është një parapërgatitje e vetëdijshme për qëndresë ndaj pushtuesit, prandaj gruaja përpiqet ta ndalojë:

“Pash Zotin, mos – e i ra ndër këmbë e e rroku.”

Pastaj tri detaje të bukura të një ndarje të dhimbshme pa kthim që e konvertojnë amanetin me simbole të qëndresës martesore dhe familjare:

“Foli e prej xhepi qiti tash kuletën

E ja la grues, mandaj sahatin zgjidhi

Prej qostekut e hoq prej gishtit unazën…”

Gruaja përpiqet të shpëtojë fortesën e fundit:

“Jo, ti s’e don – tha – gruen, ti foshnjet tua

Aspakë s’i don qi zemër ke kësisoj!

E kush i ushqen ata kur ti t’u hiqesh?”

Të nesërmen qëndresa merr përmasat e legjendës dhe realizimi artistik është gjithaq mjeshtëror:

“Tri herë e msyni me tallaze zjarmi

Pyrgun e Mujit, thue po e shembë anmiku,

E mbrapsht tri herë u kthye tue u përplasun

Te ledhi i saj, si e mbushi me kufoma.

Si njaj ariu qi keq ngushtue te shpella

Prej nji kopeje, dimnit, ujqish t’unshëm,

Pezmatohet e malin zhgulë e poplat

Vigane ua fërfllon tue i dërmue:

Ashtu luftoi kreshniku der’sa predha

Prej aeroplanit nalt nji copë e shembi.”

Përmbyllja është një formulim i thjeshtë, i drejtpërdrejtë dhe mbresëlënës:

“Shembull i paharrueshëm n’bijt e nipat

Ta dinë se jetën humbë për me fitue

Tjetrën t’pamort, kush bie në fushë të nderit

N’emën t’atdheut me lavdin e dëshmorit.”

Ferri Dantesk shpërngulet përkohësht në Vloçisht

(Poema epike “Kanali”, f.63)

Për ata që s’e dinë, kampi i të burgosurve të punës në Vloçisht nuk ka ekzistuar, për ata që e dinë, është si dallgë e turbullt e një vërshimi që përmbyt, për ata që e provuan mbi shpatullat e tyre ishte një ferr dantesk i shpërngulur përkohësisht atje për të marrë 73 jetë njerëzish ndër 2500 të dënuar vetëm në shtatë muaj.

Brezi im e ka njohur vetëm anën heroike të punës për tharjen e kënetës së Maliqit nëpërmjet romanit “Këneta” të Fatmir Gjatës dhe ekranizmit të tij, kurse ky shfrytëzim mizor i të dënuarve politikë dhe ordinerë ka humbur gjatë në terr informativ. Mjafton të përmend tri figura të shquara të kombit: Mitrush Kuteli, Eqrem Çabej dhe Arshi Pipa të cilët e provuan atë kalvar dhe arritën të dalin gjallë prej andej, që të kuptohen përmasat e goditjes së verbër të diktaturës së proletariatit. Prej tyre, vetëm Arshiu u arratis dhe dëshmoi për atë që ndodhi atje, Eqremi dhe Mitrushi heshtën që të mos i bënin të tjerët të heshtnin.

Thelbin e trajtimit e sjell në kujtimet e veta një i dënuar që përsërit fjalën e komandantit të kampit, Tasi Marko: “Ky është kamp i punës së detyruar dhe nuk është kamp pushimi”.

Poema përbëhet prej 25 tingëllimash, mjedisi dhe vargu i tyre është dantesk, por ka dhe një dallim të rëndësishëm: Dante shkon në Ferr si vizitor, i shoqëruar nga Virgjili, kurse Arshi Pipa shkon atje si skllav.

Tingëllima e parë ka vetëm dy vargje për natyrën:

“Nga Korça bumbullon. Currila shiu

rrjedhin prej mushamas mbi krena e shtroje” (f.63),

Pastaj menjëherë zbulohet mjedisi i skëterrshëm ku luftohet për mbijetesë. Tingëllima e tretë fillon me një portretizim të të dënuarve:

“A mund të quhen njerëz? Qe, shikoj.

Fëtyra dheu ku syt e shojtun ngrohen

kur shofin bukën; faqe që gropohen

e nofulla qi dalin si patkoj.

Njerëz kanë qenë. Sot janë veç zhele mishi,

automa kockash, nji bërsi, nji pleh,

ku veç prej emnave dallon e njeh.” (f.64-65)

Norma e punës ishte e panegociueshme dhe nuk bëhet asnjë përjashtim për moshën dhe gjendjen fizike:

“Tri metra e gjysëm kub për çdo njeri…

bani ja vdis: ankimi s’ban dobi.” (f.65)

Të dënuarit zgjoheshin në orën tre të mëngjesit për të filluar punë në orën gjashtë, pasi fronti i punës ishte deri në Nizhavec.

“Sa zente çquhej nata nga mëngjezi

ndër balta zhyteshim deri te brezi.” (f.66)

Me dy vargje jepet gjendja e vuajtësve:

“Zbathun ishim shumica e natja e brymtë

na futej deri n’eshtnat e krahnorit.” (f.70)

Tingëllima 12 vendos një paralele me skllevërit që ndërtuan piramidat e Egjiptit dhe koloseun e Romës, me të dënuarit që hapën kanalin që lidhi lumin e Moskës me Vollgën. Poeti fokusohet te vdekja që rrëmbeu jetën e dhjetra të dënuarve, sepse nuk u bënë dot ballë urisë, mungesës së ujit të pijshëm dhe lodhjes:

“Vdesin hendeqeve ndër brraka gjaku,

vdesin nën shtrat ku mshehen për me vdekë.” (f.71)

Ai lë për një çast vuajtjet dhe vdekjet për të ngjallur shpresën:

“Ju shelqet e Vloçishtit qi shkëlzeni

kur lehtë puhija gjethin ju valvit,

te djerri qi veç kallma e driza rrinë

uzdajën time ndoshta shembëlleni?” (f.72)

Dy tingëllima sjellin një skenë barbarie që prevalon nga dëshira për jetë:

“Posa dha shpirt, e tu i plaçkitun krodhën

e bukës, krypën e çka n’torbë ju ndodhën.” (f.73)

Plotësohet me një konkluzion të drejtpërdrejtë te tingëllima pasuese:

“E pamë si prej urije pezmatohet

e bahet kafshë njeriu e bahet bishë.” (f.74)

Tingëllima 20 lë skenat e mjerimit dhe shpërthen me një apostrofë:

“O paqe e votrës, ambëlsi e fmis!

Rreze e një malli t’ fortë qi nuk u shkime!

A do t’i shofim prapë ato bekime?

A vinë mâ dit’ e humbuna t’rinis?” (f.76)

Dy tingëllima bëjnë përqasjen e kampit të punës me kampet e përqëndrimit nazist dhe konstatimin e hidhur që dhuna e xhelatëve shqiptarë ndaj bashkëkombasve të tyre ua kaloi atyre të turqve, serbëve dhe grekëve.

Përmbyllja u vë vulën vuajtjeve, qëndresës dhe shpresës:

“Me shpirt ndër dhëmbë duruem na kët skëterrë,

lirin andrruem te nata e bame sterrë,

e zemrat tona atë për flamur rrokën.

Se nuk dyshuem na kurr qi shpejt a vonë

nga tyranija e randë atdheu do t’shkundesh,

dhe si nji perlë e nxjerrun thellë prej fundesh

mâ e bukur do t’shkëlqente besa jonë.

Vuej po qëndro! Merr zemër te burrnija!

E vdis tue brohoritun: Rroftë Shqipnija!” (f.78-29)

Kjo qëndresë shqiptare që s’ka shoqe

(Balada “Sheme hajduti”, f.120)

Duke filluar që shekulli XV në territorin e Perandorisë Osmane dhe deri në katrahurën e Luftës Ballkanike u shfaqën grupime të armatosura që morën emra të ndryshëm sipas vendeve: hajduk në Galici në jug të Polonisë, kleft në Greqi, hajdut në Shqipëri, vojvodë në Maqedoni, etj. Shkaku kryesor i kësaj dukurie ballkanike ishte kundërshtimi i detyrimeve ndaj pushtetit osman dhe mobilizimit të gjatë ushtarak. Për shkaqe natyrore dhe ekonomike këto çeta vepronin nga Shën Gjergji deri në Shën Mitër dhe strehoheshin në raste të veçanta në shtëpi të sigurta që quheshin jatakë. Jeta prej kaçaku bënte që hajdutëria të shtrihej edhe mbi familje të pasura dhe karvanet e tregëtarëve. Mbijetesa lidhej edhe me krijimin e territoreve të qëndrueshme të ndikimit e strehimit, prandaj mund të kishte edhe përplasje mes çetave. Një ilustrim të qartë për këtë dukuri sjell balada “Sheme hajduti” e Arshi Pipës e frymëzuar nga figura reale e Sheme Kaso Ibrahimit (1822 – 1875).

Balada hapet me një apostrofë drejtuar qytetit të Gjirokastrës, sepse lagjja Manalat pati qenë vendlindja e Shemes, duke komunikuar atë që mund të ishte mbyllje konkluduese:

“Kape, vrave një shqiponjë,

Le pa këngë një milonjë.”

Pas kësaj e ka radhën lajmi që shkon në Stamboll për kapjen e hajdutit pas një qëndrese 9-vjeçare për të mos shkuar ushtar. Pandehmat për kapjen e tij me trajtat pyetëse-mohuese ngrihet në rrafsh artistik:

“Mos u lodh a mos u mplak,

U mërzit nga çeta, vallë?

Mos ju shkrep, i ra një mall…

Për fëmijt’, gruan e re.”

Përgjigjja është ajo që pritet, me ngarkesë të madhe krenarie:

“Jo, mor jo, s’u mplak hajduti,

As u lodh, as falje luti.”

Ajo që nuk pritej, është pabesia e kushëririt:

“Faqeziu i shtroi gosti,

Mish të pjekur dhe raki,

Kallëzoi në qeveri.”

Vetëm plagët e detyrojnë Shemen të kapet rob:

“Katër plagë trimi muar,

Dy në brinjë, një në duar,

Tjetrën mu në kraharuar.”

Peshën kryesore të baladës e merr ballafaqimi me pashain në burgun e kalasë së Janinës, ku hajduti tregon për jetën dhe bëmat e tij dhe ku përfshihen edhe aktet e bamirësisë:

“Edhe çupa kam martuar,

Pleq, bonjakë kam ndihmuar…”

Të gjitha ato që përmend Sheme hajduti i kam ndeshur edhe te hajdutovinat e Devollit gjysmë shekulli më vonë, por këtu marrin një përndritje me deklaratën që vijon:

“Jam hajdut, pëlqej më mirë

Të rroj malesh ujk i lirë,

Se sa balo me zinxhirë.”

Përballja mbyllet me një skenë që i ngjan një lirishte dashurie, është amaneti për gruan dhe fëmijët: gruaja le të martohet, fëmijët t’i marrin vëllezërit e Shemes. Befas balada ngrihet në një lartësi të re nga përgjigjja e gruas besnike të cilën e ka rrëmbyer që kur ishte kërthi:

“Lulja jote s’merr më burrë!

Do rris djemtë, t’u kall zjarrin

Gjakun tënd ata ta marrin!

Pasuri, oxhak nuk dua!

Do të bredh krua më krua

Të dëgjoj këngët e tua!”

Balada është ndërtuar me tetërrokshin e këngëve popullore dhe rimë të përputhur. Siç duket, kompozicioni i baladës është i gjetur me një raport harmonik të rrëfimit dhe dialogut. Ajo serviret si këngë popullore edhe pse ka një autor dhe pse nuk është e vetmja që i kushtohet kaçakut. Gëzim Zilja sjell një informacion të pasur për Shemo Ibrahimin, citon vargje këngësh të tjera dhe ka një emër për atë që e futi në kurth duke e lidhur me vrasjen e vëllamës Muhedin Vasjari.

Heronj që i larton çasti dinjitoz

(Poema “Kupe Danja”, f.124)

Nga Gjirokastra në jug ngjitemi në Shkodër në veri me një tjetër figurë reale, madje me një fotografi të Marubit. Nëse Shemo Ibrahimi kishte një histori qëndrese prej 30 vitesh, Jakup Danjës iu desh vetëm një rastësi që të hynte në këngë për hir të një akti simbolik që i kapërcente kufijtë e moshës.

Baza historike: Kupe Danja, një burrë në moshë të thyer që banonte në lagjen Perash, po dilte nga shtëpia e tij, kur pa dy gra katolike, të mbuluara me çarçafë, që vinin nga lagjja Tepe dhe po nxitonin në rrugën e Qafhardhisë. Ato po ndiqeshin nga dy ushtarë turq për t’u abuzuar seksualisht, por, për fatin e tyre, vunë re plakun dhe i thirrën me zë të lartë: “Në dorën tande, se po na merret erzi sot!” Ushtarët nuk e vlerësuan aspak shkodranin dhe u vërsulën mbi gratë. Atëherë koburja e Kupes rrëzoi njërin nga ata, tjetri e mësyu, por Kupja qe më i shpejtë dhe e shtriu për tokë.

Kaq mjaftoi që Arshi Pipa ta bënte plakun një karakter ngrihet në piedestalin e heroit, kurse akti i tij përcolli modelin e bashkëjetesës fetare në Shqipëri një qasje e përsëritur me qindra herë dhe e pranuar botërisht.

Poema fillon nga rruga, duke prezantuar së pari dy agresorët seksualë, që për t’u bërë edhe më të urrejtshëm, janë ushtarë turq. Ndryshe nga episodi i sipërpërmendur, objekti i dhunës është vetëm një grua së cilës “fjolla flokësh prej shamis/ nëpër ball’ i janë përndarë.” Dhuna paralajmërohet nga romuzet e hedhura:

“Kam nji shok, âsht pak qyqar

Fort maraku n’ty e ka kapë,

Hidhja syt’ e ban sevapë.”

Vargjet pasuese, me këmbënguljen e mëtuesit dhe bukurinë e shprehjes, futen në hullinë e lirikave të dashurisë, po zbulojnë dhelprën e Lafontenit:

“Bâhem gjarpën, n’u bâfsh ferrë!

Bâhem zog, n’u bâfsh qershi…

Ato duer, mori sulltanë,

s’jan’ për vegjë e për gjylpanë.

Në m’i dhanç, moj, gji e gushë,

me flori kam me t’i mbushë,

me flori e me inxhi..”

Sipas rrëfimit të mësipërm, ngjarja ndodhi në zhegun e vapës, kurse te poema e Pipës është buzëmbrëmje, Jakupi mbyll shitoren dhe shkon të falet, por përballet me skenën e përdhunimit dhe thirrjen e gruas:

“Mjera vetë qi ndodha e hueja!

Mjera vetë ndër gjith kta njerëz

qi m’la Turku pa erz!…

Kupe Danja, ndore tande!”

Në raste të tilla ose duhet të tërhiqesh, ose duhet vepruar menjëherë dhe Kupja reagoi me një gjest rinor duke i vrarë të dy ushtarët turq.

Poema merr përmasa të tjera kur çështja shtrohet në rrafshin e besimit: një mysliman hyn në konflikt me qeverinë turke për të mbrojtur nderin e një gruaje katolike. Përgjigja është një variant i asaj të Pashko Vasës “feja e shqiptarit âsht shqiptarija!”: “Ndryshe kem’ Bajram e Pashkë,/besë e nder i kemi bashkë.” Arsyetimi i ndërhyrjes shoqërohet edhe me një vetëprezantim:

“Nuk kam emën, pasuni,

jerevi m’ka lanë baba

kam dugajë me tri taraba.”

Poema mbyllet me solidaritetin e komunitetit shkodran, pa dallim feje, duke refuzuar ta dorëzojë personin e shpallur në kërkim: “S’e qet Shkodra kurr Jakupin.”

Sipas kronikës, Kupe Danja u arratis, u strehua ndër miqtë e tij, të cilët e pritën me shumë bujari, sepse kishte “qitë pushkë për nder” dhe ia kishte zbardhur faqen Shkodrës. Ky solidaritet vazhdon edhe pasi pashai dha urdhër për djegien e shtëpisë:

“U çue prifti, vendi mbarë,

shehërlij e katundarë,

me t’ungjillit e t’islamit,

turrevrap iu gjegjën damit.”

Përtej poemës dhe kronikës, fakti që Marubi e ka fotografuar Kupen në moshë të thyer, tregon se atij ia fal jeta dhe u vendos në konakun e bukur që ia ngritën “me një qoshk përmbi çardak.”

Durrës, 1 -12 shtator 2023