Archives for December 2023

KËNGA E GJORG GOLEMIT DHE FIGURA GJERGJ ARANITIT NË LETËRSI DHE ARTE

December 7, 2023 by s p

Shkruar nga Avni Alcani/

Në vitin viti 1938, zoti Shahin Zharri, ish nxënës i shkollës Normale të Elbasanit, botoi në revistën “Shkolla Kombëtare” (Nr.16-17, faqe 22) këngën historike me titull: “Kanga e Gjorq Golemit”, e cila është konsideruar si një ndër krijimet më të bukura të folklorit shqiptar. Kënga i kushtohet Gjergj Aranit Golemit, një nga figurat historike më të shquara të shekullit të 15-të.

Që nga botimi i saj, kënga e Gj. Golemit, si dhe figura e Gjergj Aranitit, kanë qenë objekt studimi nga autorë të ndryshëm shqiptarë dhe të huaj, por edhe burim frymëzimi për krijimin e shumë veprave letrare dhe të arteve figurative.

1. Gjorg Golemi në veprat letrare.

Krijimi i parë letrar që njohim, i cili është frymëzuar me motivet e këngës së Gjorg Golemit, është novela “Ditët e sprasme të Gjorg Golemit: Lufta e Bekuar”, e shkrimtari Dhimitër Shuteriqi (Revista “Nëntori”, Nr. 3, Tiranë 1957, faqe 26–70). Si ngjarjet dhe personazhet u mbështetën në subjektin e këngës së Gjorg Golemit. Novela pati sukses dhe u prit mjaft mirë nga lexuesit. Ajo u konsiderua nga kritika e kohës si një nga “krijimet më të bukura… (që) edhe tani lexohet me endje…” (D. Shapllo: “Në botën krijuese të një tregimtari të shquar”, “Nderim Dh. S. Shuteriqit”, Tiranë 2004, faqe 96).

Shkrimtari Sterjo Spasse, në romanin e tij epope “Pishtarët” (1975), një nga personazhet e shumtë të romanit të tij ishte Halit Bërzeshta (Bej Babai), i cili, shkruan autori, meditonte i ulur mbi minderin e shtëpisë së tij, për legjendën e Gjorg Golemit dhe heroizmin e grave sopotare.

Në vitin 1967, poeti i mirënjohur elbasanas Musa Vyshka, botoi një vjershë të titulluar “Gjorg Golemi”. Vjersha u botua në një antologji letrare, me rastin e 500 vjetorit të vdekjes së Gj. K. Skënderbeut, me titull: “Antalogji për Skënderbeun” (1967), në të cilën ishte përfshirë krijimtaria më e mirë letrare e autorëve shqiptarë në vite.

Në vitin 1968 shkrimtari Kolë Jakova shkroi libretin “I fundmi i Golemëve”, me motive të novelës së Dh. Shuteriqit “Ditët e sprepsme të Gj. Golemit”. Kompozitori Nikolla Zoraqi i vuri muzikën libretit të Jakovës, e cila u shkruar me rastin 500 vjetorit të vdekjes së Skënderbeut. Për fat të keq opera nuk u vendos kurrë në skenë, për shkak të mentaliteteve të kohës, të pretendimit absurd, pasi personazhi kryesor i veprës ishte një prift (!).

Në novelën e shkrimtarit Ismail Kadare, “Prilli i thyer” (1978), personazhi kryesor e ka emrin Gjorg. Mendoj se emri Gjorg, i romanit të Kadaresë, është huazuar nga emri i personazhit kryesor të poemës së mirënjohur, Kanga e Gjorg Golemit. Gjuhësisht, forma e emrit Gjorg-Gjorgu, është varianti i emrit biblik Gjergj. Variantet: Gjorg, Gjorga, Gjorgu, qarkullojnë në trevat ku ruhen këngët dhe legjendat për Gjorg Golemin, si në Elbasan, Librazhd, Gramsh dhe Pogradec. Ende dhe sot e ndeshim në disa toponime, si: Mali i Gjorg Golemit (Polis-Librazhd), një përrua në Myzeqenë e Vogël (Elbasan), quhet Gjorgë, kurse nnë fshatin Gurakuq (Çermenikë-Librazhd) një fis mban si mbiemër (llagap) emrin Gjorga etj.

Figurën e Princit të Sopotit pati përfshirë në veprën e tij dhe poeti Koçi Petriti. Petriti ka qenë mësues në trevat e Librazhdit prej shumë vitesh (22 vjet), e cila i kishte dhënë mundësinë që ai të ishte në kontakt me krijimtarinë folklorike librazhdase kushtuar Gj. Golemit. I mbështetur te këto legjenda ai shkroi baladën “Golomarja” (1974). Disa vite më vonë ai e ripunoi baladën dhe i shtoi vjershës vargje të tjera, duke e transformuar në një poemë. Në vitin 1978, në kuadër të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, poema e K. Petritit “Golomarja” mori Çmimin e Parë Kombëtar.

Mbështetur në subjektin e këngës së Gjorg Golemit, shkrimtari Dilaver Baxhaku shkroi një dramën me titull: “Histori me rrënjët në legjendë – Historia e kalasë së Sopotit dhe e Gjergj Golemit”. Në vitin 1982 radiodramatizimi u regjistruar në Radio-Tirana nga një grup aktorësh të Teatrit Popullor të Tiranës dhe është transmetuar e ritransmetua disa herë në Radio-Tirana, gjatë emisionit: “Heroizmi i popullit tonë në shekuj” (Fondi i fonotekës së Radio-Tiranës, Nr. i regjistrimit 559).

Shkrimtari i mirënjohur për fëmijë Odhise K. Grillo, shkroi një librër poetik me ilustrime, të titulluar : “Shpata e Gjorg Golemit” (2001). Subjektin e librit autori e mori nga legjenda dhe nga kënga e Gjorg Golemit, duke e përshtatur për fëmijë. Libri është ilustruar nga piktori Lulzim Mema.

Krijimi më i fundit letrar, që ka si personazh kryesor një personazh me emrin Arianit Komneni, është romani “Të jetosh në ishull” (2008), i autorit Ben Blushi. Personazhi i Blushit ka jetuar në shek. XVII dhe është stërnip i nipit të Gjergj Aranit Komnenit, princit të famshëm shqiptar të shek. XV, emrin e të cilit e ka trashëguar ai dhe djali i tij, Gjergji. Në hyrje të romanit, Arianit Komneni i rrëfen Ali Tepelenës, një tjetër personazhi historik, rrënjët e fisit të tij të Komnenëve dhe historinë e bëmat e stërgjyshit të tij të madh.

2. Kënga e Gjorg Golemit dhe figura e Gjergj Ananitit në artet figurative.

Figurës së Gjergj Aranitit i janë kushtuar mjaft vepra në artet figurative, si në pikturë, skulpturë, grafikë, qeramikë etj.

Me rastin e 500 vjetorit të vdekjes se Gj. K. Skënderbeut piktori Guri Madhi realizoi një kompozim në pikturë të titulluar “Sopotaret”. Tabloja evidenton heroizmin dhe vetëmohimin e grave sopotare, të cilat rrëmbyen armët në mbrojtje të Gjorg Golemit dhe të kështjellës së Sopotit. Piktura është mjaft e realizuar artistikisht dhe konsiderohet si një nga veprat më të bukura të piktorit Guri Madhi. Piktori Pandi Mele ka realizuar një portret në grafikë kushtuar figurës së Gjergj Aranitit. Portreti i Pandi Meles ilustron çdo shkrim kushtuar Gj. Aranitit. Gjithashtu, po në këtë kuadër, Piktori librazhdas Sami Roçi, i frymëzuar në këngën e legjendën e Gjorg Golemit, mbështetur dhe nga poema “Golomarja” e Koçi Petritit, në vitin 1978 realizoi një pikturë shumë të bukur kushtuar Marës së Golemëve.

Portreti i parë që njohim në skulpturë, kushtuar Gjergj Aranitit, është një vepër e Dhimitër Çanit, e realizuar në kuadrin e 500 vjetorit të vdekjes së Skënderbeut. Në vitin 1981 skulptori Agim Rada realizoi një portret kushtuar Gjergj Aranit. Portreti ndodhet në muzeun Gjergj Kastrioti-Skënderbeu të qytetit të Krujës. Portreti më i fundit në skulpturë, kushtuar figurës së Gjergj Aranitit, është realizuar në vitin 1983 nga klasiku i skulpturës shqiptare, Odhise Paskali. Portreti i Paskalit kohët e fundit (2005) është derdhur në bronz dhe është i vendosur në sheshin kryesor të qytetit të Librazhdit.

Piktori Sali Shijaku në vitin 1985 ka realizuar mbi një pjatë dekorative në qeramikë portretin e Gjorg Golemit, të cilin e pat titulluar: “Në Mal-Plak, mbi një breg, Gjorg Golemi thot’ jam Mbret!”. Titulli është marrë nga vargjet e këngës së Gjorg Golemit. Pjata dekorative ishte koleksion i një ekspozite me punime qeramike, që piktori Shijaku kishte hapur në vitin 1985 në Galerinë Kombëtare të Arteve Figurative të Tiranës.

Në vitin 2001 piktori Lulzim Mema ilustroi librin e sipërpërmendur “Shpata e Gjorg Golemit” të shkrimtarit Odhise Grillo. Piktori ka realizuar rreth 16 ilustrime me ngjyra (kompozime), duke përfshirë edhe dy kopertinat. Piktori, për t’i vendosur ngjarjet në kohë, në shek. e 15-të, ka përdorur mjete dhe elemente artistike shumë shprehëse, si veshjet, armët e luftëtarëve shqiptarë, kështjellën, peisazhin etj., të cilat nxisin dhe zhvillojnë fantazinë e fëmijëve. Ilustrimet janë mjaft të arrira nga ana artistike.

Kënga e Gjorg Golemit ka qenë dhe mbetet objekt edhe i krijimtarisë publiçistike. Në shtypin shqiptar janë shkruar me dhjetra artikuj, që i kushtohen ngjarjes së Sopotit dhe figurës së Gjorg Golemit.

C:\Users\Guest\Desktop\Gj Araniti ne letersi dhe arte\1. A Alcani e02af5d8-2013-4cd1-82de-885efb814e04 (6).jpg

C:\Users\Guest\Desktop\Gj Araniti ne letersi dhe arte\Sh Zharri Kanga e Gjorq Golemit...2.tif

Avni Alcani Sh. Zharri: Kanga e Gjorq Golemit

C:\Users\Guest\Desktop\Gj Araniti ne letersi dhe arte\nr2-8.tif

Pandi Mele : Gjergj Aranit Golemi

C:\Users\Guest\Desktop\Gj Araniti ne letersi dhe arte\5. Guri Madhi Sopotaret.jpg

C:\Users\Guest\Desktop\Gj Araniti ne letersi dhe arte\S Roci Golomarja IMG_4678.jpg

Guri Madhi: Sopotaret Sami Roçi: Golomarja

C:\Users\Guest\Desktop\Gj Araniti ne letersi dhe arte\gjergj araniti.jpg

C:\Users\Guest\Desktop\Gj Araniti ne letersi dhe arte\4. Agim Rada Gj Araniti Muzeu i Krujes Page0001.jpg

C:\Users\Guest\Desktop\Gj Araniti ne letersi dhe arte\3. Busti i Gjergj Aranitit i vendosur ne qender te qytetit te Librazhdit picture 077.jpg

Dh. Çani: Gj. Araniti A. Rada: Gj. Araniti O. Paskali: Gjorg Golemi

Kujtojmë 226-vjetorin e lindjes së Naum (Bredhi) Veqilharxhit (1797-1854)

December 7, 2023 by s p

Muzeu Historik Kombëtar/

Ideologu i parë i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, mendimtar i shquar, illuminist e veprimtar i shkollës shqipe. Lindi në Vithkuq të Korçës, ku kaloi fëmijërinë. Para vitit 1806 mërgoi me familjen në Moldavi (Kishinjev). Më 1821 mori pjesë në kryengritjen e eteristëve në Rumani kundër robërisë osmane si një nga udhëheqësit e saj, bashkë me Shqiptarë të kolonisë së atjeshme. Iu kushtua çështjes së Çlirimit të Shqipërisë, duke u udhëhequr nga ideja themelore iluministe se një popull mund të dalë nga prapambetja vetëm po të shkruajë gjuhën amtare dhe po të përhapen arsimi dhe kultura kombëtare. Më 1824 nisi punën për përpilimin e një alfabeti të veçantë të shqipes me 33 shkronja, të pranueshëm nga të gjithë, për të kapërcyer dasitë që lidheshin me alfabetet e tjera. Synoi që sistemi shkrimor t’u përshtatej veçorive të fonetikës së shqipes. Me këtë alfabet botoi më 1844 të parën abetare të shqipes, “Evëtarin”. Abetarja u prit me entuziazëm dhe u përhap në krahinat Jugore të Shqipërisë. Për të plotësuar kërkesat e shumta që pati, e ribotoi më 1845 me titullin “Fare i ri Evëtar shqip”, të shoqëruar me një “E parathënme për djemtë e rinj shqiptarë”. Përgatiti gjithashtu një gramatikë dhe libra e dorëshkrime të tjera që nuk janë ruajtur. Më 1846 hartoi një “Letër qarkore” (enciklikë) greqisht, drejtuar bashkatdhetarëve ortodoksë në Shqipëri. Largpamësia e Naum Veqilharxhit qëndron, jo vetëm në shtytjen që i dha lëvizjes së popullit shqiptar kundër robërisë shekullore osmane, por edhe në faktin se është i pari që dalloi e paralajmëroi rrezikun që do t’i vinte kombit nga qarqet shoviniste greke e nga politika e Patrikanës.

Shqiptarët i shihte si komb me karakter të veçantë, me gjuhën e zakonet e veta, me një thesar kulturor të trashëguar. Kishte besim tek aftësitë dhe virtytet e popullit të vet dhe fshikulloi ata që ishin vënë në shërbim të të huajve. Naum Veqilharxhi e kuptoi rrezikun e madh të shkombëtarizimit që vinte nga shkollat e huaja dhe punoi për një shkollë shqipe me përmbajtje laike dhe për të gjithë fëmijët e popullit. E pasuroi shqipen me një varg termash të kulturës e të dijes. Naum Veqilharxhi u përpoq gjithashtu të krijonte një shoqëri kulturore që të bashkonte atdhetarët e tjerë. Vdiq në Stamboll, i helmuar nga Patrikana. Me veprën e tij u bë shprehës i një kthese me rëndësi në historinë e kombit shqiptar.

Imzot Lazër Mjeda, Veprimtar i dalluar fetar dhe kombëtar në kohën e rreziqeve (1909 – 1921)

December 7, 2023 by s p

Pa e njohur mirë rrethin, ambientin apo kontekstin jetësor, familjar, shoqëror, kombëtar dhe fetar, moral, s’mund ta njohim as njeriun apo personin. Imzot Lazër Mjeda lindi në Mjedë të Shqipërisë më 6 mars 1869, si biri i Jak Kryeziut dhe Luçie lind. Thaçi – Mjeda, i rritur si jetim së bashku me të vëllain Ndre Mjedën, me mësime dhe studime në kolegjin saverian.

Shugurohet meshtar me 6 gusht 1891 në kapelën e Seminarit në Shkodër. Ka shërbyer në këto famulli: Plan, Pog e Mëgullë në ipeshkvinë e Pultit. Ishte përpilues i disa këngëve – uratave me karakter shpirtëror dhe popullor.

Me 20 janar 1901 shugurohet ipeshkëv i Sapës në moshë shumë të re. Përpos Pultit, ishte ipeshkëv ndihmës i Shkodrës, kryeipeshkëv i Shkupit (1909 – 1921), pastaj kryeipeshkëv i Shkodrës deri në vdekje (1935).

Unë do të përqendrohem në shërbimin e tij arqipeshkvor në Shkup, si fetar zelltar, si në anën fetare, ashtu edhe atë kombëtare dhe kulturore, me shkolla dhe institucione shoqërore.

Ja edhe cilësimi i dr. Don Gaspër Gjinit, historianit tonë të shquar mbi Imzot Lazër Mjedën: “Në dioqezë zhvilloi një veprimtari të madhe baritore: ndërtoi disa kisha dhe themeloi disa famulli të reja. Kujdesej gjithashtu që dioqeza të ketë numër të mjaftueshëm të meshtarëve . Në qarkoret e tij baritore tregon dashuri të madhe për njerëzit që i janë besuar.”

Për rrethanat politike dhe shoqërore ai ka vuajtur shumë së bashku me klerin dhe Popullin e Zotit: rrënimi Perandorisë turke – otomane, Luftërat Ballkanike, formimi i Mbretërisë Serbe, Kroate dhe Sllovene, largimi apo transferimi nga Shkupi në Shkodër…

Në vitin 1914 ishte nënshkruar konkordati mes Selisë së Shenjte dhe Mbretërisë së Serbisë, ku “dioqeza e Shkupit u desh të bëhet sufragane e arqipeshkvisë së Beogradit.“

Pasojat ishin rrënuese: heqja e titullit të arqipeshkvisë në ipeshkvi, ndërtimi i seminarit në Prizren për nxënësit sllavë, përndjekjet e klerit dhe intelektualëve, mbyllja e shkollave shqipe, trysnitë e ndryshme, robëria serbo-sllave…

“Në fushën politike dhe kulturore, Imzot Lazri, punoi fort në ndërtimin e shtetit të ri shqiptar, u kujdes në ruajtjen e gjuhës shqipe dhe hapjen e shkollave të reja brenda kryedioqezës së Shkupit.”

Mbi rrethanat e transferimit të tij prej Shkupit në Shkodër ka pasur mjaft interpretime edhe qëllimkeqe dhe jo të sakta. Disa kanë shkuar aq larg sa që kanë shkruar se “arqipeshkvi Mjeda ka shkuar pa kurrfarë përshendetje të posaçme, duke e lëshuar arqipeshkvinë për të shkuar në Shqipëri”

“Aq më tepër e njëjta gazetë shkruan se si në gusht të vitit 1923., p. Buković-i „si përfaqësues i klerit të dioqezës së Shkupit në Kongresin Eukaristik, priftërinjët e kanë porositur të ndërmerrte diç që dr. Janez Gnidoveci të vinte për ipeshkëv.”

“Pastaj shkruan I njëjti Buković … “duhet të jetë Slloven dhe misionar dhe shpjegon se Slloveni do ta ketë më lehtë nga aspekti politik, ndërsa misionar për rrethana të veçanta.”

1. LETRA BARITORE PER LAMTUMIRE ARKIQIEÇEZIT T’ SHKUPIT:

Meshtarve t’ndershem e Popullit të dashtun t’Arkidiçezit t’ Shkupit, shrndet e bekim prej Zotit.

Dymdhet vjet janë mushë n’ket muej t’nandorit qi Na për me e çue n’vend fjalën e madhnueshme t’ Shejtit Atë Papë duelme prej Shkodret e erdhëm nder ju. Nuk kje punë e letë për Ne n’at koh me lanë vendin e t’lemit e Selinë e parë t@shypniës për me ardhë në këto vise, ku Feja shejte gjindej nder ngushtime e travaje. Por besimi i ngulët qi prej Zotit drejtohen t’tana të tana punët e rozzolimit, e qi shka t’ma mdllin për t’mirën tonë e premton i Lumi, ky besim Na forcoj zemren me qitë poshtë t’tana arsyenat e shekullit e me ju shtrue krah pa far pritjet asnji barrë qi dora e Zotit na ngarkon. E kjo e shtrume e unjishme vullnesës së Tenzot kjo cok njajo qi Na xuer prej Zotit hirin e fuqishëm me muejt per pak koh e me nji mëmdyerë fort t’letë me me i qirues zemrat e popullit e me hjek[ ç’fare do ndryshku ndërmjet t’ Ti e t’Meshtareve/ E jo veç kaq, por edhe me gjith kohna t’veshtira qi Na u desht me kalue Na ndihmoj Zoti ,e perparue e me ndërtesa t’reja, si me përmirësime t’vjetrave. Lavdi i kjoftë të Lumit! Por shka e kuer kjeme tuj ende giatë e ma mgiatë per me i dhanë shkëlqim shejtes Fe, e me e xe popullin ma fort kah shpirti, pa pritë e pa kujtue Na u këputen t’tana fijet. Ajo fjal e madhnueshme qi prej Shkodret Na prunë ktu, Na udrhnoj persri me kthye m’at gjytet. E asht e ditun, se t’betuem me nigiue, Na do të kryejmë pa kundërshtim urdhnin t’Parit. Por me gjith kte nuk mujtme me e ndalë qi zemra e jonë mos t’ndalë dhimtë, e dhimtë t’fort. E jo per vedi, pse sikurse e dini, nuk jena tuj shkue m’një ma te poshtër as nuk jena tuj dalë per ndonji punë t’pamirë, veç dhimten e ndieme per jue, qi mbas sa vjetëve po Na duhet me ju lanë. Jena ken msue me kja me jue e me jue me gzue; e dashtnija qi kishim me shoqishoj Na nepte fuqi me i ba balle sa t’ vshtirave qi na ranë nder këto vjet. Patme edhe kujtue se ky do të ishte caku ma i mbrami i joni se ktu do ta sosshë jetën; por Zotyn premtoj ndryshej, e kjoftë ba vullndesa et’Lumit. E mbasi ket punë Ne as nuk e lypme, as nuk e dishrueme kurr, duhet me thane se prej Zotit ka rriedhë, e prandej do t’jetë per t’mirë t’dyë palna. Ky mendim do t’ma nep zemer me ju shtrue perankim vullndeses s ‘Zotit. E tesh, ndoshta per t’mbramen herë, po m’hjek zemra me ja uthanun dojë fjalë. O ju Meshtarë qi ju ka vue Zoti me i prie popullit t’Krishten kah rruga e shelbimit, peshonie detyren t’uaj, e kujdesni me e krye. Dunie popullin, si Krishti don shpirtnat t’onë, e kjo dashtni ka me ju msue se si me i ardhë rreth popullit per me e shelbue. E ti popull i kti Arkidieçezit, nderoje e nigioje Meshtariën t’ande, ne daç me pasë bekimin e Zotit. Mos u dajë kurr prej ti, n’daçmos me dalë jashta rruges t’shelbimit. Dunie edhe shoqishojnë jo veçme fjalë, por edhe me vepra, qi t’shofë gjithkush se jeni besimtartë e vertetë t’Lumit J. Krisht. I lum Arkidieçezi ne ecshi mbas ktyne fjalve. – Ne e mbram tuj ju thanë lamtumirë po ju lypim t’falun per gjithshka qi dashtë pa dashtë kena muejt me folë e me ba kundra kuej; por ç’far do sendet qi ka muejt kuej me i ra n’syë e me i dhane shkandull; tuj ju sigurue se kundra kerkuj s kena pasë qellim t’keq por n’pasim reshqitë prej pa dies. Edhe Na juve ç’far do idhnim o fjalet po jau falim unjië, si miqve si anmiqve e kurrfarë ndryshkut kundra kuej s’ka me metë ne zerner t’Onë. T’gjith sa jeni kjoshi lirë e bekue, e Zoti i shpraztë hiret e veta permbi jue.Lutnie Zotin per Ne si Na jena lutë e kena per t’a lutë per jue, e sidomos lutnie Zotin pa da qi t’a çojnë nji Bari t’mirë, si e lypë nevoja e fesë shejte, dobija e shpirtnave t’uej, e lulzimi i atdheut t`onë.Bekimi i t’ Naltit kjofte gjithmonë me jue, e ju forcoftë me mbrie n’lumni t’pasosme.

Ne Perzerend me 27 nanduer 1921. Lazri, Argjipeshvi”

Nga përmbajtja e saj ne mund të nxjerrim një vlerësim tjetër përkitazi me arsyen e largimit të tij nga argjipeshkvia e Shkupit. Largimi i tij, del nga përmbajta e letrës, kishte qenë e përcjell me një dhimbje tejet të madhe, pasi ai e dinte saktësisht se ishte detyruar në gjendje nevoje të madhe ta linte grigjën e vet, dhe sa dashuri të madhe kishte ai ndaj popullit të argjipeshkvisë së Shkupit. Megjithatë këtë ai kishte mbet me shpresë të madhe në meshtarët, ku i porosit ta duan popullin e vet. Detyrimi që ta lëshoj Shkupin ishte e planifikuar e kurdisur mirë, sa “ikja” e tij në heshtje kishte qenë alternativa e vetme dhe më e arsyeshmja. Bile, fillimisht ai ishte i vendosur të rrinte me grigjën e tij në Shkup. Mirëpo kjo do të krijonte një situatë e papërballueshme kundruall zullumit të kurdisur nga pushteti i atëhershëm dhe në kundërshtim me vullnetin e eprorëve të tij.

Për gjendjen në fjalë edhe Vatikani ishte i informuar në detaje, për çka atij jepet detyra e re në argjipeshkvinë metropolitane të Shkodrës. Selia Shenjte ishe në dijeni për rastin e Lazër Mjedës se qeveria serbe nuk e donte aspak, dhe siç duket, Vatikani ishte i obliguar “ta largonte” Lazër Mjedën prej argjipeshkvisë Shkup-Prizren që t`i ikë konflikteve diplomatike në rajon. Atë e emëron argjipeshkëv metropolitan të Shkodrës me dekretin e datës 05.11.1921, kurse zyrtarisht më 3.12.1922 lajmërohet edhe qeveria në Beograd se është e pajtimit me largimin e Mjedës.

Lazër Mjeda kishte pasur shumë besim në Dom Tomë Glasnoviqin – Shala. Kardinal Gaspari kishte lajmëruar qeverinë serbe me 02..04.1922 se Dom Toma dhe Ferdinandi do të administrojnë ipeshkvinë deri në emërimin e ipeshkvit të ri, pra, të imzot Janez Gnidovec nga Sllovenia, që do të jetë ipeshkëv i parë i Shkupit, pasi që i merret titulli argjipeshkvi.

Përpos kësaj letre lamtumirëse arqipeshkvi Mjedja u kujdesua edhe për zëvendësin e vet të përkohshëm dhe si delegat e emëroi Don Tomë Glasnoviçin. Me këtë rast ai u shkruan kështu meshtarëve: “… Mbasi Zotyn neper gojë t’Shejtit Atë Papë Na urdhnoj me i lanë kto vende. Na për mosme metë Arkidioçezi pa prisë, e me prandim t’Selisë Shejte, kena sjellë fort t’ndertin Zotni D. Tomë Glasnoviçin për me ken sundues i Arkidioçezit, deri qi Rroma t’na ndreqin punen ndryshe…”

Shkëlqesia e Tij, Lazër MJEDA, së pari me uratë, shembull dhe fjalë filloi të punojë për mirëqenje dhe ngrohtësi të grigjës së besuar. Pas një kohe të shkurtër mund t`u shihte përparimi shpirtëror, fetar dhe kombëtar i popullit të krishterë.

2. Veprat kryesore të Imzot Lazër Mjedës si arqipeshkëv i Shkupit:

1. I pruri Jezuitët në kryeipeshvki.

2. Themeloi disa famulli të reja në Kosovë ;

3. I dërgoi nxënësit për priftërinj në Shkodër, ndërsa studentet e teologjisë në Innsbruck.

4. Në këtë mënyrë e siguroi ardhmërinë e kryeipeshkvisë së vet sa i përket priftërinjve; ndërsa për të mbajtur brezin e ri priftëror.

5. Ndërtoi një godinë të madhe në Shkup kundruall qelës.

6. La një fond prej 1.000.000 (milion) dinarësh për ndërtimin e seminarit të vogël.

7. Ai kishte raportuar dhe denuncuar krimet serbe, nëpërmjet Vatikanit dhe botës perëndimore, që i kishte shfrytëzuar publicisi prej Vjenës, Leo Freundlich për librin e tij “Golgota e Shqipërisë”.

Deri sa ishte ai kryeipeshkëv nuk i mungonte numri i priftërinjëve, sepse famullitë ishin plotësuar me famullitarët e vet, ndërsa aty-këtu ishin edhe dy dhe tre priftërinjë. Atëherë nuk ishte aspak nevoja për kolekte të hollash, as që ishin më parë taksat e tanishme. Krejt kjo zgjati pas shkuarjës së Shkelqësisë së Tij, argjipeshkvit Lazër MJEDËS. Ai në pastoral kishte angazhuar jezuitët, në Shkup dhe në rrethinë, kështu që arqipeshjvia e Shkupit lulëzonte në anën shpirtërore dhe kulturore. Ishte përkrahës i flakët i shkollave shqipe, pra, njeri me shumë virtyte dhe veti njerëzore, të krishtera dhe kombëtare.

Imzot Lazër Mjeda ka thënë në mënyrën përmbledhëse dhe profetike kështu:

Unë nuk di politikë tjetër, por me ba detyrën tims si shqitpar e si ipeshkëv. Krishti nuk ka bërë kurrë politikë. Ai ka folë qartë.

3. Arqipeshkvi Lazër Mjeda dhe familja Bojaxhiu në Shkup

Arqipeshkvi Imzot Lazër Mjeda kishte një miqësi dhe bashkëpunim të thellë dhe vëllazëror me familjen e Gonxhe Bojaxhiut, më vonë shën Nënës Tereze.

Ja edhe dëshmia konkrete: “Ndikimi i madh në jetën e saj ishte arqipeshkvi i Shkupit, Imzot Lazër Mjeda, që ishte mik i familjes Bojaxhiu, të cilën ai e vizitonte shpesh. Kolë Bojaxhiu, njeri i pasur dhe i mirë, e ndihmote me vetëdëshirë arqipeshkvin, Arqipeshkvi ishte shumë mirënjohës dhe e shprehte këtë mirënjohje duke u lutur për familjen dhe me ndonjë dhuratë të vogël, shpesh në formë të ndonjë libri të mirë, pasi që vëllai i tij, Don Ndre Mjeda ishte një shkrimtar i ri shqiptar (1866 – 1927), të cilin ai e ndihmonte dhe e mbante materialisht dhe shpirtërisht në punën e tij të rëndë krijuese si shkrimtar. Ai (arqipeshkvi vr. ime) shpesh thoshte: “Kolë, Zoti ta shpërbleftë ty dhe familjes tënde, në këtë dhe në atë jetë, për Kishën dhe popullin shqiptar.”

“Gonxhja lexonte shumë, i pëlqenon më së shumti vjershat e Don Ndre Mjedës si dhe të poetëve tjerë shqiptarë. “

Imzot Lazër Mjeda e kishte krezmuar apo përforcuar Gonxhe Bojaxhiun, më vonë Shën Nënën Tereze, me 28 nëntor 1916, ndërsa nun apo kumbar ishte Tade Simon Shiroka.

Shkup – Prishtinë, 5 dhe 6 dhjetor 2023 “Ditët e Imzot Pjetër Bogdanit”

Don Lush Gjergji

Foto: wikipedia.org

“Korridore të gjelbra”

December 7, 2023 by s p

Dr. Gëzim Puka*/

Emrin e shkrimtarit Agim Gjakova brezi im e ka njohur që në vitet ‘80, kur ndodhte që romanet e tij të na i këshillonin mësuesit edhe për biseda letrare. Çuditërisht, ne të shkolluarit e atyre viteve të fund diktaturës, jemi mëkuar mes kundërshtish të një letërsie të mirë dhe një letërsie shpeshherë skematike, që na ofrohej dhe na obligohej për lexim.

Emrat e Agim Gjakovës, Sulejman Krasniqit, shkrimtarë nga Kosova, të cilët në tekstet e tyre kishin të mishëruar një shije lirije, mbase edhe për faktin se këta autorë “arratiseshin” në tema historike si shumë të tjerë, që nuk mundën ta qasnin dhe përvetësonin një metodë shkrimore të imponuar qoftë në përmbajtje, qoftë edhe në formë, siç ishte metoda e realizmit socialist.

Gjithë jetën Gjakova nuk i është ndarë shkrimit duke lëvruar poezinë, prozën, dramën apo edhe skenaret e filmave, dialogjet e të cilëve vijojnë të lënë mbresa ndër shikuesit e sotëm. Por le të kthehemi te romani në fjalë.

Shpesh thuhet: “Kurrë mos gjyko një libër nga kopertina!”

Por unë do ta filloj interpretimin tim pikërisht nga kjo, ku është shkruar katër herë dhe me katër ngjyra të ndryshme titulli “Korridoret e gjelbra”. Këtu zë fill mendjeshkrepja ime e parë interpretative. Ndërsa kur mbërrita në faqen 83 të librit lexova këto radhë: “Qyteti ynë mund ta ruajë më shumë se një të katërtën e pamjes se vet tradicionale vetëm po të përfillet tipari themelor hapësinor: gjelbërimi.” U desh të mbërrija në këtë faqe për të gjetur kyçin interpretativ të romanit. Gjelbërimi dhe qyteti dy ide që qëndrojnë si vokacion jetëdhënës. Romani paralajmëron ndjenjë, lirizëm dhe pak ngjarje. Është nga ato raste kur i iket së rëndomtës, siç shprehet romancieri Ridvan Dibra në librin e tij “Për romanin dhe romanet”, citoj: “Turmat vrapojën aty ku ka ngjarje edhe romanet e rëndomtë gjithashtu.” Falë këtij lirizmi, ky roman renditet ndër veprat e mira, që premtojnë kënaqësinë e lexueshmërisë nga një lexues i brumusur me shije të mirë.

Kemi një fabul apo histori e thjeshtë dashurie. Temë qendrore është dashuria e Arsës (vini re emrin simbolik Ars-Art) dhe Yllit (tjetër simbol, pak lasgushian, në kërkim të dashurisë). Një ndjenjë thellësisht romantike e poetike që përgjohet nga një kontekst thellësisht “prozaik”. Nëse vepra do të kishte një nëntitull, ai do të ishte “Dashuri e përgjuar”. Këtë çast tensioni romani e prodhon me lexuesin. Vepra shfaq ndeshjen e sekuencave narrative të disa aktantëve oficerë sigurimi apo zëra të tjerë të ngjashëm spiunësh, në raport me faqet lirike e meditative të ditarit të Arsës.

Interpretimi korrekt i këtij teksti është vetëm këqyrja e tij në marrëdhënie me një kontekst jetësor që i përket sistemit të kaluar shoqëror dhe në ndonjë aspekt, sidomos në atë të përgjimit të dashurisë, ai mund të shtrihet edhe në kontekstin e kohës sonë. Në dukje vepra ka një procedim letrar realist, por përmes një “kurthi” romantik që shpreh shkëputjen e njeriut nga natyra dhe ndjenjat e pastra njerëzore, ose dashurisë si ideal. Prandaj autori përdor strategjinë e poetikës së fragmentarizmit ose “kaosit” të rrëfimit, që të mos kuptohet lehtësisht zëri që flet në vepër. Janë disa rrëfimtarë që ndodhen në mes të asaj ngjarjeje dashurore dhe që e ndjekin atë në çdo hap. Arsa dhe Ylli si personazhe realiste e kanë fillesën e tyre, sipas gjasës dhe nevojës, sipas një rrëfimi në dukje mimetik, i cili synon qëndrimin emocional tek lexuesi. Programi narrativ, dashuria e këtyre subjekteve, përplaset me antisubjekte, siç është daja i Arsës dhe të gjithë ata që ishin kundër kësaj lidhjeje. Në roman dashuria e të rinjve shpërthen. Në faqet e ditarit të Arsës kjo ndjenjë himnizohet, ndërsa në raportet apo relacionet e përgjuesve ajo profanohet. Prandaj loja me rrëfimin e së njëjtës ngjarje dhe së njëjtës kohë, shoqërohet me ndryshueshmëri stili shkrimor.

Si të gjitha dashuritë e penguara edhe kjo do të përfundojë gati tragjikisht. Rrethimi ideologjik dhe ziliqar i antagonistëve i shpie në buzë të greminës këta heronj romantikë. Ylli është konceptuar si antikonformist, liberal me vizion harmonie të njeriut ndaj natyrës dhe ndaj historisë. Shpesh ngjajnë me një çift të dashuruarish që arratisen në histori, në momentin që konsumojnë dashurinë e tyre në kala apo në breg lumi. Gjithë ndriçimi tekstësor figurativ është pikërisht tek faqet e ditarit të Arsës, ku shpërfaqet bukuria e fjalëve me shumë ngjyresa.

Autori nuk e rëndon ligjërimin me stolisje, por e sendërton ndjenjën duke i dhënë këtij romani edhe mundësinë e përvijimit në imazhe. Të gjithë aktantët e tjerë janë në periferi të atyre qendrorë dhe janë trajtuar gati konvencionalisht, për t’u lënë hapësirë Arsës dhe Yllit, më shumë si vende poetike, sesa si karaktere letrare. Teksti ironikisht në pjesët e tij dialogjike tregon lidhjen me aktin e kallëzimit të tyre përmes shkresave të oficerëve. Mbajtja e distancës ironike autoriale funksionon edhe për orientimin e lexuesit drejt përjetimit dhe kuptimit të veprës. Në mënyrë tangente vijnë narrativat e shumëdëgjuara për pleniume, luftë klasash, liberalizëm, parti, ideologji etj. Mbërrijmë pastaj tek pika kulmore e gati vetëflijimit të dy të rinjve, që duket se janë dënuar nga ferri i atij sistemi, si një Paolo e Françeskë danteske, që nuk shkëputen kurrë nga njëri-tjetri.

“Dashnija, që të shtërngon me kthim të dashnisë,

për të më kapi aq fort, sa m’përvëloi,

e, siç e sheh, endè nukë më braktisë

Dashnija dhunshëm në vdekje bashkë na çoi.

E atë që na shoi, Kaìna e pret…”

Ndërsa lexoja, m’u ndërmend dy nga tercinat më të bukura të letërsisë italiane, të shqipëruara nga Meritan Spahia në përkthimin më të fundit të “Ferrit” të Dantes.

Ndërsjelltësia apo reciprociteti i dashurisë është tërë ideja e këtij romani. Forcën e kësaj lidhjeje nuk e shqit as vdekja që është fare pranë. Arsa dhe Ylli presin fundin e tyre në kthinat e gurta të kalasë së vjetër të qytetit. Të atij qyteti që Ylli nuk e urbanizoi dot me korridore të gjelbra.

Finalja e romanit është dorëheqja e oficerit nga detyra e përgjimit, i cili në epilog mbyll raportin e tij të fundit për dajën e Arsës me fjalët që po citoj:

“U mundova të bisedoja me ta, por asnjë përgjigje. Desha të dija, vërtetë të dija, se përse në kala. Përse?! Përse?! Përse?! Në vend që të shkonin përpara, dashuria e tyre na kishte kthyer mbrapa në atë errësirën e kalasë. Por vetëm “pika e ekzistencës”…! Pasi u mendova gjatë, kuptova e ne nuk do të jemi në gjendje të shkatërrojmë e të shuajmë kurrë atë “pikë të ekzistencës” së tyre. Ju lutem të më shkarkoni nga kjo detyrë!”

Dorëheqja e tij është akti përfundimtar i shpalljes së humbjes të së rëndomtës, përballë së madhërishmes ndjenjë njerëzore: dashurisë.

*Mbresa nga leximi i romanit të Agim Gjakovës “Korridore të gjelbra”

Sllavët

December 7, 2023 by s p

Astrit Lulushi/

“Sllavët e kanë prejardhjen nga Rusia” – është një e pavërtetë e kthyer në mit. Ndoshta Rusia ishte shteti më i fortë, prandaj u bë qëndra e mbarë sllavizmit.

Historianët thonë se vendi origjinal ku lindën sllavët dhe ku filluan migrimet e tyre për t’u vendosur në pjesën më të madhe të Evropës ndodhej diku afër kufirit aktual të Bjellorusisë me Ukrainën. Ata i bazojnë këto përfundime në gjuhën e hershme sllave, e cila nuk kishte fjalë për të përshkruar detajet e bregdetit ose peizazhit malor, dhe shumë emra të bimëve dhe pemëve të Evropës Qendrore dhe Jugore – por i huazuan nga gjuhët e banorëve që gjetën.

Dihet se kulturat arkeologjike të hershme zgjerohen nga Lindja në Perëndim. Dëshmitë arkeologjike gjithashtu mbështesin origjinën e tillë të sllavëve. Por njohuritë mbi atdheun e tyre janë disi të kufizuara. Megjithatë, disa etnonime të lashta ose emra njerëzish mund t’u atribuohen sllavëve, si Budinians, Neuri, Venedi ose Venethi, Suobenoi, Antes dhe në fund Sklabenoi – emri i hershëm bizantin i sllavëve.

Popujt sllav filluan zgjerimin e tyre në periudhën e migrimit të vonë, rreth shekujve V dhe VI, kur pjesa më e madhe e Evropës Lindore dhe Qendrore u shpopullua nga bastisjet hunike. Hunët ishin një prej popujve nomadë aziatikë, të cilët dominuan pjesën më të madhe të Azisë dhe Evropës lindore që para vitit 300 p.e.s., duke pushtuar toka të Perandorisë Romake në shekujt IV dhe V. Shumë nga banorët – ostrogotët, vizigotët, vandalët, langobardët, burgundët etj morrën rrugën për migrime në pjesë të ndryshme të Perandorisë. Më në fund, Perandoria e Hunëve ra. Shumë popuj u shpërngulën dhe vazhduan udhëtimin e tyre për të gjetur venbanime të reja. Kishte shumë toka të lira dhe të hapura për t’u vendosur sllavët.

Disi më vonë kolonët sllavë u përballën me kufijtë e zgjerimit të tyre – lumin Elba në Gjermani dhe Danub – ku grupet luftarake sllave kaluan lumin në përpjekje për të sulmuar Perandorinë Romake Bizantine ose Lindore. Sllavët ishin fermerë shumë efikasë dhe i toleronin lehtësisht vështirësitë e të jetuarit në një epokë të errët pa luks e me mallra minimale. Por kjo mënyrë jetese duket se ishte efektive, pasi së shpejti ata përjetuan një shtim të popullsisë dhe një tepricë në ushqime. Më pas erdhi pasuria dhe fuqia politike që çuan në formimin e hierarkive fisnore dhe krerëve, qëi nga ana e tyre u bashkuan me shtetet e hershme mesjetare, si Karatania ose Moravia e Madhe. Së shpejti u shfaqën shumë shtete më të njohura – Bullgaria, Çekia ose Bohemia, Kroacia, Serbia, Polonia dhe Rusia. I fundit ishte një vend i madh në Evropën Lindore me një qendër të fortë fetare, politike, sociale dhe ideologjike – Kiev, një nga qytetet më të populluara evropiane në atë kohë. Nga ky shtet dolën kombet sllave lindore – bjellorusët, rusët dhe ukrainasit.