Archives for April 2024

KOSTA NAKE/

Krijues i madh është ai që lë pas vepra të cilat me përmbajtjen, karakteret dhe mesazhet e tyre i qëndrojnë erozionit të kohës. Një prej tyre është At Gjergj Fishta që i ka dhënë kombit veprën monumentale “Lahuta e Malcis”, por që me kulturën dhe talentin e vet mbetet i madh edhe në gjini e zhanre të tjera. Përmbledhja në këto dy vëllime e veprave dramatike e dëshmon këtë. Vështrimi ynë mbi to ka ndjekur kriterin kronologjik.

Boceti dramatik “Të kthyemit e Uliksit në Itakë” që i përket vitit 1909, shënon një vëmendje të shtuar ndaj thesarit të madh të antikitetit greko-romak duke shkëputur një ditë nga njëzet vitet që ngërthen brenda vetes lufta e Trojës dhe kthimi i Uliksit. Ka dy detaje që meritojnë vëmendje: përmendja e shpatës dardane dhe porosia e Uliksit për të birin, Telemakun “kurrë t’huejve krye nuk u do lëshue” (v.5 f.188), sepse jo vetëm që dalngadalë bëhen zotër në shtëpinë e tjetrit, por edhe “erzin ta përlyejnë.” Nëse lidhja e kësaj vepre dramatike me realitetin shqiptar të asaj kohe mund të kërkohet te pushtuesi i huaj si mëtues i një toke që i përket tjetërkujt, atëherë ideali i lirisë është qartësisht i kapshëm.

Melodrama “Françesku i Azizit” është e të njëjtit vit me atë të Uliksit, por vendoset në një mjedis shoqëror krejt të ndryshëm, është një prekje e realitetit botëror mbi plagën e varfërisë. “Skami asht sot n’këtë dhe./Pleq, t’ligj e t’mbetun;/Punëtorë t’papunë e njerëz pa plang e shtëpi.” (v.6 f.82) Melodrama hapet me një mëngjes pune tek dyqani i stofrave të Pjetër Bernardinit, prototip i tregëtarit tamahqar, që iritohet nga kërkesa e dikujt për t’i dhënë borxh, sepse moto e jetës së tij është “sa ma randë të jetë në gji kuleta,/Ma shpejt, atëherë, me të zen njeriu lepër.” (v.6 f.30) Kurse në mjedisin politik, sipas tij, duhet “m’e përkulë shta’n andej kah t’fryjë era,/Me ‘i fjalë, me u ba kallam.” (v.6 f.41) Edhe pse e parë në rrafsh vetjak, babëzia vjen aktuale në shoqërinë e sotme me aktet korruptive që s’kanë të numëruar. “Tamahqarit…sa ma fort që t’plaket, aq ma zi/ e lodhë lakmia e arit.” (v.6 f.69)

Një qasje antagoniste ndaj varfërisë vjen brenda familjes, një qasje humane e birit të tij, Françeskut, që shikon se si “t’tjerëve u shkon tu derdhë lotë moti,/Pse bukë u lypin fmija,/ E s’kanë me se me i ushqye!” (v.6 f.27) Françesku është jo vetëm poeti i ri që deklamon, por edhe njeriu me shpirt të ndieshëm që sakrifikon; ai ndihmon pa hezitim dy varfanjakët e parë që paraqiten te dyqani dhe kthen nga rruga të tretin që u largua zemërthyer, sepse “Zoti gjanë s’na e fali për m’e shgërrye/ Ndër gosta e argëtime e n’petka n’ar ngri;/ Por me rrnue njerëzisht e me ndihmue/ Atij që gjendet n’skam.” (v.6 f.49) Lëmosha e bamirësia e lartojnë njeriun drejt predikimit hyjnor dhe në skenën VIII të aktit II Françesku numëron: “Para t’Lumit vëllazën t’gjithë na jemi”, “na shoqin porsi veten t’dona”, “mbi dhe t’sundojë Dashtnia”, “lakmia, Resa e Mënia/N’zemër tonë mos t’ketë sundim” (v.6 f.53-54) Akti më fisnik i Françeskut është ndihma për vazhdimin e punimeve të kishës së Shën Damjanit dhe vetofrimi për të punuar si punëtor me ndërtuesit e tjerë.

Qasja antagoniste at – bir, shkon deri në zgrip: Bernardini e dëbon Françeskun nga shtëpia: “këta vjershtarët gjithmonë po mihin n’ujë/ pse trutë s’i kanë n’kandar.” (v.6 f.84), kurse djali deklaron: “Unë vëlla mbas sodit jam,/me ata që rrinë tue fsha,/ në kob të zi e skam.” (v.6 f.86) Është një deklarim i idesë së vëllazërimit nëpërmjet Hyut, deklarim që e bën ipeshkvin ta shpallë “yll të ri për kishë t’Tenzot”. (v.6 f.88)

Melodrama “Shqiptari i qytetnuem” u shkrua një vit para shpalljes së Pavarësisë dhe bëhet shprehëse e frymës atdhetare që kishte arritur pikun e vet dhe do të sillte aktin madhor kombëtar. Kjo frymë është ngritur mbi një traditë të krijuar nga të parët me “fenë të hyjnueshme”, “besën shqiptare”, “arën të trashëgueshme ku parmenda e huej kurrë nuk e lavroi, as të dhjetë nuk i lau kujt” (v.5 f.111-112) Kjo traditë pasurohet me armët që janë në duart e shqiptarit dhe me qëndresën që gjuha shqipe u bëri përpjekjeve të armiqve për ta shuar, sepse “Me Arte e Dije zemra e njeriut zbutet, por syni s’i tutet,” (v.5 f.117) sepse “ku Feja bashkë me Dije kthjellet,/Atje paqa mbretnon, sundon Dashnia./Puna ka grat, nderohet Perëndia.” (v.5 f.123)

Melodrama “Jerina” ose Mbretnesha e Luleve i përket vitit 1914 dhe, siç e shpjegon vetë Fishta, kërkon të tregojë se shqiptari në këngët dhe vallet e veta di t’i këndojë me finesë hijeshive të gruas dhe dashurisë për të, dashuri dhe hijeshi që mund të kundrohen e shijohen vetëm në një Shqipëri të lirë. Në finalen “Apotheosis” Fishta bën ballafaqimin e luleve duke zbritur në antikitet dhe duke vënë në gojën e Homerit vlerësimin për Jerinën: “Nuk asht Zanë, as asht Hyjneshë;/ Veçse asht Vashë le në Shqipni,/ T’cilën Lulet për mbretneshë/ E kanë zgjedhë e vu n’seli.” (v.5 f.105)

Tragjedia “Juda Makabe” e vitit 1916 duke i vendosur ngjarjet në Palestinë çuditërisht pati fatin t’i flasë të ardhmes dhe jo pak, por me një kërcim që e kapërcen shekullin. Jerusalemi, një nga qytetet më të vjetër të botës, konsiderohet si tokë e shenjtë për judaizmin, krishtërimin dhe islamin, prandaj dhe në shekuj ka sjellë përplasje midis tyre. Atëherë tragjedia u paraqitej shikuesve dhe lexuesve me një kontekst të qartë shqiptar me binomin e vet të patjetërsueshëm fe dhe atdhe dhe me përgjithësimin filozofik të fjalëve të Alkimit: “Parja shpon fundin e detit,/Edhe luftat ajo i ban.” (v.5 f.27)

Melodrama “Luigji Gonzaga” e vitit 1926 është një deklaratë adhurimi për jezuitët, për mbrojtjen e besimit të tyre përballë joshjes dhe tundimit të pushtetit. Në një shoqëri që karakterizohet nga dhuna, rrena, krenia, zilia, në një shoqëri ku mbretëron flligshtia që ligështon virtyt e fe, që shemb fise e mbretëri, Luigji Gonzaga vjen nga Spanja në Lombardi të Italisë si një shenjt i gjallë mbi dhe për t’i shërbyer Kristianizmit duke shpërfillur kurorën mbretërore që i ofron i ati. Janë dy qasje të ndryshme që çojnë në acarimin e marrëdhënieve at e bir, por që përfundojnë me mirëkuptim, sepse “Froni i vërtetë e froni ma i qëndrueshëm/i çdo sundimtarit/s’asht jo, karriga arit,/ por zemra e popullit të vet. (v.6 f.114); sepse “pa katekizëm virtyt mbi shekull s’ka;/shkatërrohen shtetet, jeta shkon tue qa.” (v.6 f.115)

Si shpjegohet kjo vendosmëri për të lënë pas skeptër e kurorë, stoli, kuaj e shërbëtorë dhe për të veshur petkat e rregulltarit? Luigji e jep vetë shpjegimin: “me këta veshët e mi kam ndie një zë nga qielli që më urdhëronte të shkruesha rregulltar” (v.6 f.158) Ai ka bindjen se “Jeta nuk ecën për s’mbari/ po qe se njeriu s’pari,/ s’ka Hyjin n’sy t’mendjes gjatë t’gjithë rrymës s’motit”. (v.6 f.162)

Kur e lexon këtë melodramë 100 vjet më vonë, gjëja e parë që mund të mendosh është që kjo thirrja e Zotit të përsëritet dhe politikanëve tanë të zellshëm për t’u ngjitur në karriget e pushtetit dhe për të hapur dyert e privilegjeve korruptive, t’u zvordhet pasuria dhe t’u mbushet shpirti me frymën e Zotit dhe shërbesës ndaj njerëzve që jetojnë në mjerim.

Agjiografia “Shna Ndoi i Padovës” është e vitit 1927 dhe është një biografi në vargje e shenjtit të shumënjohur edhe në vendin tonë, një rrugëtim i vullnetshëm për të përhapur krishtërimin “Se, për t’kryem të punëve t’ mëdha,/njerëz t’përvujtë zgjedhë Mendja e epër” (v.6 f.167) 800 vjet më parë në Lisbonë çifti Martin dhe Marjeta Bulioni lindën djalin e shumëdëshiruar Ferdinand dhe e mëkuan me shpresë, fe e dashuri “T’Bukrit t’qiejve me i shërbye.” (v.6 f.170), u regjistrua në Urdhrin e Shën Agustinit, pati ndihmën e Shën Françeskut të Azisit që pati qenë për ngritjen e kishës edhe në Tale të Lezhës. Ferdinantit ia vunë emrin e ri Shna Ndue dhe frati i ri lundroi drejt Afrikës, shëndeti i lig e detyroi të shkojë drejt Marokut, por deti i tërbuar e nxori në brigjet e Sicilisë. Prej atje shkoi në Bolonjë ku gjeti mbështetjen dhe promovimin e at Gracjanit. Kur ligjëronte, fjalët i rridhnin nga goja “herë si she e herë si lum,/ herë si mjalta prej fashoje.” (v.6 f.198) Shkoi për të dhënë mësime në Montpelje, u kthye sërish në Bolonjë e Padova, shkoi në Romë e Palestinë, e bëri të gjunjëzohet Ezelinin mizor të Gjermanisë, bëri mrekullinë e parë në Rimini duke u folur peshqve në vend të banorëve që s’donin ta dëgjonin lajmin e Perëndisë, bëri mrekullinë e dytë duke e detyruar mushkën të gjunjëzohet para Sakramentit dhe vdiq si shenjt në Padova.

Melodrama “Shqiptarja e qytetnueme” e vitit 1929 është një himnizim i Shqipërisë dhe kontraston thellë me mallkimet që lëshohen si breshër mbi armiqtë dhe përpjekjet e tyre djallëzore për të na fshirë nga harta si komb. Shqipëria është një vend plot bukuri që nuk e ka gjithë bota ku “ndrit hana e dielli, ku lulëzon kandshëm prilli”, ku ka “besë e burrni, kuvend e bujari, erz e nder e fisniki” (v.5 f.147), është vendi në të cilin “vetë natyra nanë me një mijë t’mira e ka stolisë, thue me dorë e ka qendisë” (v.5 f.145), është vendi ku “Toskë e Gegë janë si dy rreze n’flak t’një dielli, si dy rrufe që shkojnë tue djegë, kur shkrep reja nalt prej qielli.” (v.5 f.152) Ky këndvështrim i At Gjergj Fishtës ka tingëllim aktual në këtë çast të vështirë të zbrazjes së qendrave të banimit me një rrjedhë të pakontrolluar nga fshati në qytet dhe nga Shqipëria drejt Europës Perëndimore e Amerikës. Në trajtën e një shkallëzimi zbritës, nga Shqipëria zbresim te Shkodra ku ndrit hylli i lirisë; nga Shkodra te shkolla femërore e Motrave Stigmatine ku vajzat ushtrohen në dije e fe dhe mëkohen me dashurinë për atdhe; nga shkolla te gruaja shqiptare që ka filluar të përtërihet dhe vjen e përfaqësohet nga Silja si mbesë e Skënderbeut, ndera e Fesë dhe Atdheut.

Tragjedia “Ifigjenia” e vitit 1929 është një tjetër rikthim tek antikiteti, por në skajin e kundërt të bocetit dramatik “Të kthyemit e Uliksit në Itakë”, para nisjes së akejve drejt Trojës. Akti i flijimit njerëzor për të kapërcyer një pengesë të hyjnive është i njohur tek legjendat e murimit në ura ose kështjella, pastaj kemi dhe shprehjen e çuditshme “shqiptari kur jep fjalën, therr djalën.” Fishta e lidh flijimin me motivim atdhetar. Fillimisht ka një qëndrim ndaj luftës si shuplakë e Perëndisë dhe si zgjedhë që i vihet në qafë njerëzimit. Pastaj perënditë kërkojnë flijim brenda familjes dhe përfundon te mëdyshja e madhe e Ifigjenisë: fli për Menelaun dhe Helenën apo fli për Greqinë? Fishta nuk ka dashur të hyjë në rrënjët e konfliktit greko-trojan, prandaj kufizohet vetëm te interesat e mëdha të atdheut dhe me këtë qasje tragjedia fluturon nga thellësitë e shekujve për të ardhur si mesazh te shqiptarët dhe sakrificat sublime që kërkon nderi dhe dinjiteti i një kombi.

Tragjedia e papërfunduar “Hajrija” me dy aktet e saj të krijon idenë se do të ishte e plotë së paku edhe me dy akte të tjera, por edhe kaq ka mjaftuar për të demaskuar ata shqiptarë që “për ndo’i grosh, për ndo’i pllambë dhe” (v.5 f.232) jo vetëm janë me njëqind flamurë, por edhe janë gati “me pështy n’Fe, me pështy n’Atdhe.” (v.5 f.233) Këtë karakter e mishëron Bejta Silo, tregëtari i paskrupull që është gati t’ua marrë dy herë detyrimet borxhlinjve dhe mund ta nxjerrë në ankand edhe kunatin e vet. Në antitezë me ta lartohet figura e Halilit që hyn në konflikt me pushtetin e sunduesit të huaj për të mbrojtur nderin e një vajze të krishterë, sepse “n’punë erzi Din as Fe nuk kqyr shqiptari.” (v.5 f.251) Halili vret nipin e vezirit dhe bëhet firar, dështimi i përpjekjeve për ta kapur me forcat ushtarake zëvendësohet me marrjen e kalasë nga brenda, duke joshur burrin e motrës Hajrije.

Atë që la në mes Fishta, do ta realizonte në vitin 1950 Kolë Jakova me dramën me pesë akte “Halili dhe Hajrija.”

(At Gjergj Fishta, Veprat, vëll. 5 dhe 6, 2012)