Dr. Nikollë Loka/
Në Perandorinë Osmane, si në të gjitha vendet në modernizimin e shekullit të 19-të, zhvillimet politike shfaqen si një proces i ndërthurur me zhvillimet në fushën e arsimit. Për shkak të natyrës fetare të arsimit fillor në shkollat e Perandorisë Osmane, fëmijët shkolloheshin në gjuhët e pranuara nga feja që i përkisnin, por kjo çonte në zhvillim kulturor të veçantë për secilin komunitet fetar, duke penguar krijimin e një vetëdije kombëtare të përbashkët.
Zhvillimi i nacionalizmit shqiptar u mbështet kryesisht mbi gjuhën dhe jo mbi fenë si nacionalizmat e tjera të rajonit.
Përpjekjet e Portës së Lartë dhe Patriarkanës së Stambollit për të penguar arsimin në gjuhën shqipe
Në përpjekje për mësimin e gjuhës shqipe, shqiptarët u përballën me autoritetet osmane dhe klerikët ortodoksë grekë të Stambollit, që e shihnin shkollimin në gjuhën shqipe si rrezik që do të çonte në bashkimin e shqiptarëve, në afirmimin e identitetit të tyre kombëtar dhe që në fund do të sillte shkëputjen nga Perandoria Osmane dhe të ortodoksëve shqiptarë nga Patriarkana e Stambollit.
Lëvizja kombëtare shqiptare lindi si një përgjigje vetëmbrojtëse ndaj një shoqërie tradicionale ballkanike dhe nacionalizmit shtet-komb të fqinjëve(Hupchick, 2002: 3020. Sadler thekson se “një sistem kombëtar arsimor është një gjë e gjallë, rezultat i betejave dhe vështirësive të harruara dhe betejave të shumë kohëve më parë. Ai ka në vetvete disa nga funksionet e fshehta të jetës kombëtare”(Gjoci, 2022: 2).
Si qeveria osmane, ashtu edhe patriarkana greke ishin të vetëdijshme për rrezikun që etnonacionalizmi, i bazuar në gjuhë, i bënte autoritetit të tyre të vazhdueshëm, kështu që ato lëvizën për të penguar shqiptarët të mësonin gjuhën e tyre. Osmanët caktuan turqishten si gjuhë mësimi në shkollat e tyre shtetërore në trevat shqiptare dhe e ndaluan botimin e veprave në gjuhën shqipe, ndërsa Patriarkana përdori shkollat e saj kishtare, për të nxitur simpatitë pro-greke në mesin e nxënësve të tyre shqiptarë(Hupchick, 2002: 303-304).
Fuqia ushtarake e përparuar e kombeve evropiane e vuri Perandorinë Osmane në tërheqje deri në shekullin e tetëmbëdhjetë. Për të arritur hapin e shteteve europiane, Porta e Lartë pa nevojën për të modernizuar sistemin e saj arsimor, veçanërisht shkollat e saj ushtarake, deri në fund të atij shekulli (Khuluq:30). Nën presionin e fuqive perëndimore, sulltani u detyrua t’u jepte më shumë liri jomuslimanëve në themelimin e shkollave të tyre. Dobësia e ushtrive osmane u lejoi gjithashtu vendeve evropiane të ndërhynin në punët e brendshme të Perandorisë, veçanërisht në çështjet që preknin popullatën e pakicës jomuslimane. Kjo përfundimisht çoi në zgjerimin e shkollave për jomyslimanët dhe këto, nga ana e tyre, ushtruan presion mbi qeverinë qendrore për të përshpejtuar politikën e zgjerimit të arsimit shtetëror(Khuluq :32-33).Shqetësimi për potencialin e shkollave të tilla, për të fermentuar aktivitetin separatist vendas e bëri qeverinë qendrore të hapte shkollat e veta në zona të ndjeshme. Për shembull, për të parandaluar përhapjen e ndjenjave nacionaliste greke te shqiptarët, qeveria osmane u përpoq në vitin 1865 të themelonte shkolla moderne osmane në zona si: Gjirokastër, Vlorë, Delvinë dhe Çamëri, por arriti të hapte vetëm tridhjetë shkolla të Kur’anit, për t’i udhëzuar muslimanët vendas në “rrugën e qytetërimit” dhe për t’i shpëtuar ata nga “errësira e injorancës”. Zhvillimi i këtyre shkollave fetare, në vend të shkollave laike ishte në përputhje me ndryshimin ideologjik të qeverisë osmane nga Tanzimati deri te regjimi hamidian, i cili e vendosi theksin në moralin islam(Khuluq: 34).
Me reformat e Tanzimatit, osmanët kërkonin të arrinin disa synime: Së pari, kërkuan të krijonin një aparat shtetëror modern për një administrim të drejtpërdrejtë dhe të centralizuar të territoreve dhe popullsive të tyre ballkanike. Së dyti, ata aspironin të rekrutonin qytetarë nga komunitetet myslimane shqiptare për të funksionuar si mbrojtës besnikë të shtetit, duke parandaluar njëkohësisht çdo zhvillim të separatizmit etnonacionalist shqiptar. Së treti, udhëheqësit osmanë u përpoqën të minimizonin ose frenonin plotësisht çdo cënim të mëtejshëm të huaj në rajon(Evered, 2012: 38).
Shkollat që qeveria osmane mbështeti për popullsinë myslimane nuk ishin vetëm në drejtim fetar, por edhe në gjuhën turke. Qëllimi themelor ishte bashkimi i popullit mysliman kundër fqinjëve të tij të krishterë dhe për t’i bërë ata nënshtetas besnikë të shtetit osman(Jelavich, 1977: 226). Në vitet në vijim, shteti osman u përqëndrua në zhvillimin e besnikërisë dhe identitetit kulturor islam të këtyre muslimanëve, duke krijuar shkolla dhe xhami. Perandoria ndoqi gjithashtu një politikë që synonte të krijonte masa të kontrolluara uniteti midis shqiptarëve myslimanë, me shpresën se ata do të bëheshin “të përkushtuar ideologjikisht, politikisht dhe socialisht ndaj interesave bazë të Perandorisë dhe ku mund të sigurohej rekrutim për të siguruar paqen në vendet gjithnjë e më të cënueshme në kufijtë e Perandorisë”. Kjo politikë e promovimit të identitetit fetar të shqiptarëve myslimanë vazhdoi deri në fund të mbretërimit të Abdülhamidit II në vitin 1909.
Porta e Lartë dhe Patriarkana e Stambollit kishin synime të përbashkëta, pengimin e formimit të vetëdijes kombëtare te shqiptarët e besimit mysliman dhe ortodoks, për interesa të ndryshme; Porta për të penguar unitetin kombëtar të shqiptarëve, ndërsa Patriarkana për të penguar formimin e Kishës Autoqefale Shqiptare, siç kishin bërë popujt e tjerë ballkanikë. Në vitin 1886, Patriarku ekumenik i Stambollit kërcënoi se do të shkishëronte këdo që gjendej duke lexuar ose shkruar shqip, dhe priftërinjtë mësonin se “Zoti nuk do t’i kuptonte lutjet e shqiptuara në shqip”(Zickel &Iwaskiw,1992: 19)
Përpjekjet agresive të Kishës ortodokse të Stambollit për të ndërtuar shkolla në Perandori, pas viteve 1870, pasqyrojnë më së miri motivet si të Patriarkut, ashtu edhe të shtetit osman. Në atë kohë, Kisha e greke e Stambollit po përpiqej të eleminonte përpjekjet e komuniteteve ortodokse shqipfolëse jugore në rajon për të krijuar kishën kombëtare, siç kishte ndodhur me serbët, bullgarët dhe vllehët. Paradoksalisht, për shkak të frikës së separatizmit shqiptar, Porta e Lartë e mbështeti luftën e Kishës greke kundër kërkesave të të krishterëve ortodoksë shqiptarë për krijimin e një kishe shqiptare(Zickel & Iwaskiw, 1992:15).
Për të penguar zhvillimet nacionaliste te shqiptarët, Sulltani dërgoi në territoret shqiptare me mision faktmbledhës Ahmet Xhevdet pashën, i cili duke shqyrtuar mënyrat e inkurajimit të identitetit islam te shqiptarët myslimanë, për t’i mbajtur ata besnikë ndaj shtetit osman, rekomandoi më shumë shkolla shtetërore, xhami dhe shërbime të lidhura pa pagesë, si synetia. Duke komentuar mësimin dhe arsimimin në Shkodër, Xhevdet Pasha vuri në dukje se “falë përpjekjeve të shtetit për të krijuar sıbyan (d.m.th. shkolla fillore) dhe xhami, 20 000 njerëz ishin shpëtuar nga “të këqijat e injorancës”. “Këta qytetarë,- vazhdoi ai, ishin në gjendje të shpëtonin nga besimet e tyre të rreme dhe kështu u ndriçuan përmes mësimit dhe fesë”. Sipas tij, “frekuentimi i afërsisht 850 djemve dhe 350 vajzave në këto shkolla fillore dhe rrethprerja e afërsisht 5170 burrave myslimanë shqiptarë konfirmoi një angazhim vendas për shkollim dhe iluminizëm”(Evered, 2012: 43-44).
Është me interes të theksohet se vëzhgimet e tij dhe dëshira për të promovuar unitetin e shqiptarëve përtej dallimeve të tyre fetare u bënë problematike për shtetin osman pas viteve 1870, pasi shqiptarët u bashkuan, kërkuan autonomi dhe shprehën aspirata të forta për shkollat e tyre me klasa në gjuhën shqipe. Kërkesa të tilla e detyruan shtetin osman të ndryshonte politikat e tij dhe të rifokusonte përpjekjet për të promovuar identitetein fetar islam(Evered, 2012,.44).
Vëzhgimet dhe raportet e Xhevdet Pashës në lidhje me provincat veriore shqiptare, nga fillimi i viteve 1860, formësuan politikat arsimore të shtetit osman në dekadat e ardhshme, ndërsa marrëdhëniet midis shqiptarëve dhe shtetit osman kaluan një fazë të stuhishme, pas ndryshimeve territoriale dhe rivaliteteve ndëretnike në Ballkan. Në fund të fundit, siç u vërejt më lart, reformat osmane në Shqipëri shkuan përtej vendosjes së një sistemi efikas të taksave, siç ishte rasti me treva të tjera të Perandorisë. Përkundrazi, udhëheqësit osmanë përdorën dhe zbatuan politikisht axhendën e reformave, për të penguar bashkimin etnokombëtar të shqiptarëve(Evered, 2012: 44).
Kundërshtimet e rilindësve shqiptarë ndaj qëndrimit të Portës së Lartë dhe të Patriarkanës së Stambollit rreth arsimit shqip
Fillimi i shekullit të XIX, në historinë e pararilindjes, është epokë e një lëvizjeje të fuqishme kulturo-fetare, njëkohësisht edhe e fuqizimit politik të elementit shqiptar në Perandorinë Osmane në një anë, dhe e ringritjes së ballkanasve të tjerë, për fat të keq me pasoja për hapësirën etnike shqiptare në anën tjetër(Jevalich, 1983: 174-175). Trajtimi i shqiptarëve si tri bashkësi, “milete” të veçuara fetare dhe bashkëngjitja e tyre me milete etnikisht të huaja (turke, greke, sllave dhe latine) përmbante rrezikun e një zhvillimi kulturor dhe shoqëror të veçuar. Kjo gjendje i hapte rrugën humbjes së identitetit kulturor dhe kombëtar(Shpuza, 2001: 151).
Shkëputjet e para nga Perandoria çuan në lindjen e shteteve të reja, si ai grek apo serb, të themeluar mbi “kombin”. Të nxitur nga përvoja të tilla, apo duke reaguar ndaj tentativave për asimilim, shqiptarët zhvilluan vetëdijen se i përkisnin një grupi tjetër dhe se përbënin një popull me gjuhën dhe zakonet e tyre(Halimi, 2010: 11). Megjithatë, ndryshe nga fqinjët e tyre, nacionalistët e Rilindjes Shqiptare, në krijimin e identitetit të përbashkët kombëtar te shqiptarët ishin të përfshirë nga një problem themelor: diversiteti fetar( Shaqiri, 2018: 62). Lëvizja kombëtare shqiptare ndryshonte nga ajo e shteteve të tjera ballkanike, jo vetëm sepse në fillim nuk synonte t’i jepte fund sundimit të Portës së Lartë, por mbi të gjitha se në rastin shqiptar feja, ndryshe nga shtetet e tjera Ballkani, nuk luajti rolin kryesor unifikues për formimin e kombi(Baliqi, 2021:13). Pothuajse të gjithë studiuesit vënë në dukje rolin vendimtar të gjuhës në formimin e identitetit kombëtar modern të shqiptarëve, si elementi kyç unifikues. Përveç kësaj, gjuha përdorej gjerësisht për të nënvizuar veçantinë e shqiptarëve si komb(Vezenkov, 2003: 490).
Ndër shqiptarët e parë që ranë në kontakt me idetë nacionaliste ishin intelektualët e diasporës që filluan të mblidheshin në grupe dhe shoqata që promovonin ide nacionaliste për gjuhën, kulturën dhe historinë e shqiptarëve. Që të funksiononte ky element i bashkësisë, gjuha shqipe duhej të fitonte supremaci sakraliteti në raport me sakralitetin fetar(Shaqiri, 2018: 69). Nga gjysma e dytë e shekullit të nëntëmbëdhjetë, shumë intelektualët shqiptarë, që kishin zënë vend në kryeqytetin osman, energjitë e tyre ia kushtuan në radhë të parë synimeve të zgjimit kombëtar shqiptar. Kjo lëvizje përfundimisht çoi në një luftë të hapur për liri dhe vetëvendosje kundër një Perandorie Osmane në kalbje(Elsie, 2006: 291).
Levizja kombëtare shqiptare filloi si lëvizje kulturore(Talon: 628). Mund të përpiqemi të dallojmë zhvillimin e një shqiptarizmi kulturor nga ai, i mëvonshëm, politik, por kufiri midis politikes dhe kulturores nuk eshte gjithmonë i lehtë për t’u hequr(Clayer, 2012:137).
Në Perandorinë Osmane, si në të gjitha vendet në modernizimin e shekullit të 19-të, zhvillimet politike shfaqen si një proces i ndërthurur me zhvillimet në fushën e arsimit. Historia e arsimit u përjetua pothuajse si një nëntitull i historisë politike. Ndryshimet që ndodhën në fushën politike nuk vonuan të reflektojnë mbi arsimin dhe institucionet arsimore u shndërruan në vende ku transferohen dhe adoptohen ideologjitë, përtej të qenit thjeshtë vende për socializim, marrje njohurish dhe përvetësim aftësish(Alkan, 2008: 9; Olgun, 2015: 55).
Me rritjen e vetëdijes së tyre për veten, shqiptarët kërkuan të diferencohen nga bashkëfetarët dhe të lidheshin me bashkëkombasit e tyre. Ky proces u bë nën ndikimin e ideve rilindëse, që hodhën bazat e kombit tonë shumëfetar(Clayer, 2012:253-254) dhe çoi në rritjen e vetëdijes kombëtare të shqiptarëve, që u manifestua me lëvizjen mbarëkombëtare për pavarësi.
Bibliografi
Alkan, Mehmet Ö.“Osmanlı İmparatorluğu’nda Modernleşme ve Eğitim”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 6, S. 12, 2008Baliqi, Bekim Kombformimi dhe shtetformimi, Fondacioni-Konrad-Adenauer, Prishtinë 2021.
Clayer, Nathalie. Në origjinë të nacionalizmit shqiptar, lindja e një kombi me shumicë myslimane në Europë, botimi shqip “Përpjekja”, Tiranë 2012.
Elsie, Robert. The Hybrid Soil of the Balkans: ATopography of Albanian literature, History of the Literary Cultures of East-Central Europe: Junctures and disjunctures in the 19th and 20th centuries Edited by Marcel Cornis-Pope and John Neubauer (Comparative History of Literatures in European Languages XX)2006.
Evered, Emine Ö. Empire and Education under the Ottomans, Politics, Reform, and Resistance from the Tanzimat to the Young Turks, I.B.Tauris & Co Ltd 2012.
Gjoci, Bukurie, History of the Albanian system of education: Echoing the secret ëorkings of national life, Paedagogica Historica, 2022.
Hupchick, Dennis P. The Balkans from Constantinople to Communism, y Palgrave Macmillan, 2002.
Jelavich, Charles and Barbara The Establishment of the Balkan National States, 1804-1920, University of Washington Press, 1977.
Khuluq,Lathifu.Modernization of Education in the Late Ottoman Empire, Al-Jami ah Journal of Islamic Studies 43(1).
Olgun, Said. XIX. Yüzyilin ikinci yarisinda arnavut milliyetçiliğinin gelişiminde mektepeler, Firat Üniversitesi, 2015.
Skendi, Stavro Language as a Factor of National Identity in the Balkans of the Nineteenth Century, American Philosophical Society, Vol. 119, No. 2 (Apr. 16, 1975).
Shaqiri, Mexhit. Albanian Nationalism and the State of Kosovo, European Journal of Social Sciences, September-December 2018, Volume 1, Issue 3.
Shpuza, Gazmend. “Emancipimi shqiptar, hapi i parë drejt afirmimit të kombit,” Studime Historike, Nr.1-2 (2001).
Talon, James N. “Balkan in the Turkish History”, Cilt 1, Sakarya Universitesi, Balkan Arastirmalari, Uygulama, ve Arastirma, Merkezi Yainlari.
Vezenkov, Alexander, “The Albanian Language Question: Contexts and Priorities”, in Entangled Histories of the Balkans, Volume One, Publisher: Brill, 2003.
Zickel, Raymond &Iwaskiw, Walter R. Albaniaa country study, Federal Research Division Library of Congress, Edited by Headquarters, Department of the Army DA Pam 550-98, April 1992.
