Archives for September 2024

MBI ROMANIN “FUNERALI I PAFUND” I VISAR ZHITIT

September 16, 2024 by s p

Thanas L. Gjika/

Doli nga shtypi në italisht romani i Visar Zhitit “Funerali i pafund” (FUNERALE SENZA FINE). Ky krijim i autorit shqiptar shumë të talentuar është një vepër romanore me formë moderne pa personazhe e pa linja subjekti. Aty pasqyrohet e përgjithësuar gjendja mendore e një populli, që jeton nën diktaturë, pa e përcaktuar se është diktaturë nazi-fashiste, komuniste ose totalitare. Populli nuk përcaktohet se cilit komb i përket, ai jepet si një turmë që ecën me drejtim të paditurduke mbajtur një arkmort mbi vete.

Temën e jetës së popujve nën diktaturat e lartpërmendura e kishin pasqyruar dhe shumë shkrimtarë të tjerë para Zhitit në letërsinë europiane, si Haveli, Kundera, Solzenicini, etj, të cilët kishin pasqyruar konkretisht jetën e këtij apo atij populli përmes subjektesh të ndryshme. Në këtë rrugë kishte ecur dhe vetë Visar Zhiti në romanin dy-vëllimësh “Burgologjia”, ku pasqyroi me mjeshtëri jetën e vet plot vuajtje dhe të bashkëvuajtëve të burgosur në kampet burg të Spacit e të Qafë Barit.

Kurse në romanin e ri “Funerali i Pafund” ai ka ndjekur një rrugë të re për të pasqyruar në mënyrë të përgjithësuar gjendjen e percudnuar të të gjithë popujve që kanë vuajtur e vuajnë nën diktaturat cnjerëzore.

O. Orewll-i tek romani humoristik “Ferma e kafshëve” kishte demaskuar demagogjinë e totalitarizmit, kurse Zhiti arriti një sukses të ri përmes një metafore të goditur duke përshkruar ecjen e një populli që jeton nën një sistem diktatorial, si turmë amorfe. Turmë e cila ecën me arkivolin e vet në një funeral pa fund.

Kjo vepër do të marrë gjithnjë e më shumë vlerësime e çmime, por jo në Shqipërinë e sotme, ku shumica e qeveritarëve vuajnë nga të njëjtat sëmundje morale të sistemit diktatorial për shkak të nostalgjisë që ushqejnë ndaj regjimit komunist….

Ne shqiptarët jetuam variantin më të egër të diktaturës komuniste gjatë së cilës pësuam një deformim të madh moral, shpirtëror dhe mendor. Të trembur nga terrori dhe të pompuar nga propaganda e partisë-shtet populli ynë eci si turmë, si turmë pa shtyllë kurrizore, pa vetëdije, që endej pa pikësynime konkrete. Gjoja ndërtonte socializmin si fazë paraprake për të arritur tek komunizmi i lumtur, por nuk shikonte se po jetonte duke kaluar nga sistemi i triskave në sistemin e kufizimit të ushqimit me talona. Dhe kjo jetesë që keqësohej e varfërohej gjithnjë e më shumë nuk e revoltonte popullin tonë të masakruar nga trusnia e diktaturës.

Jeta që kaloi Visar Zhiti si i përndjekur politik nën diktaturën komuniste më të egër të Europës Lindore, ndihmuar dhe prej talentit të fuqishëm dhe imagjinatës së tij pjellore, e shpunë tek realizimi i këtij romani metaforik, ku ai përgjithësoi jetën e një populli nën shtypjen diktatoriale, si një turmë që vegjetonte në rrethana të vështira ku nuk mund të rigjenerohej mendërisht. Kjo turmë ecte drejt së panjohurës pa ideale, pa të ardhme, ecte gjithnjë drejt funeralit të vet që nuk kishte fund, si vetë sistemi shoqëror ku ai jetonte…

Turma e mbetur mendjempirë, pa ide e pa rrugëdalje, mban mbi kokë arkivolin e vetvetes, ecën drej asgjësimit, ecën në një funeral të pafund. Ajo nuk ka forca të brendshme për të gjetur rrugëdalje, shpëtimin e vet. Kjo pamundësi për të shpëtuar vetveten jepet përmes epilogut në fund të veprës.

Si person që kam jetuar në këtë gjendje gjatë 46 vjetëve të parë të jetës sime (1944-1990) po sjell një shembull për të kuptuar se si ecja dhe unë, një ish-punonjës shkencor i një instituti të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë me titullin shkencor Docent deri në shtator-tetor të vitit 1990, pa kuptuar gjendjen e keqe dhe pa synuar shpëtim nga e keqja.

Pasi ishte shembur Muri i Berlinit dhe ishte marrë vendimi për bashkimin e dy Gjermanive, pra pasi ishte bërë e qartë se sistemi socialist po pranonte kapitullimin e vet, ndodhi që një vizitor i huaj më pyeti në Tiranë: “Si ndjehesh në Shqipëri?”, unë iu përgjigja si robot: “Mirë, mirë.”

Pra dhe unë vijoja të mendoja ashtu si isha pompuar prej propagandës së partisë-shtet dhe nuk e kuptoja se isha shumë keq, se rrogëza që merrja si punonjës shkencor nuk më mjaftonte as për t’u ushqyer, as për të blerë librat e nevojshëm; se nuk kisha asnjë kontakt me mendimet e teoritë shkencore moderne me të cilat operonin kolegët e mij të Europës Perëndimore; se jetoja si në vende të varfra në një apartament me një dhomë e një kuzhinë bashkë me nënën e moshuar, dy fëmijët me gjini të ndryshme e bashkëshorten poete, kur na nevojiteshin të paktën tri dhoma gjumi…

Në një gjendje më të keqe mendore se e imja ishin masat e gjera të punëtorëve dhe fshatarëve të Shqipërisë. Ndryshim kishte vetëm tek mendësia e të përndjekurve politikë që dergjeshin burgjeve dhe kampeve të internimit. Por mendësia e tyre nuk njihej prej popullit, e as prej ne të shkolluarve, sepse ajo luftohej prej propagandës së partisë-shtet si ideologji e armikut.

Kjo gjendje mendore e popullit shqiptar u shpalos hapur gjatë takimit që organizoi diktori pasardhës Ramiz Alia me intelektualët e kryeqytetit gjatë verës së vitit 1990 për të parë nëse ata do të kërkonin ndërrimin e regjimit njëpartiak me atë shumëpartiak. Mirëpo intelektualët shqiptarë nuk kërkuan asgjë të tillë. Kjo tregoi se pjesa më e shkolluar e vendit ishte pajtuar me gjendjen dhe nuk aspironte ndërrim të regjimit. Madje dhe vetë Ismail Kadareja në letrën, që i dërgoi R. Alisë para se të “arratisej” në Francë, i kërkonte vetëm shpejtim të reformave për të përmirësuar sistemin socialist dhe jo ndërrimin e këtij sistemi një-partiak me sistemin pluralist dhe as kalimin e ekonomisë së përqendruar tek ekonomia e tregut. Thjesht e shkurt populli ynë edhe më keq se popujt e Europës Lindore nuk kishte kuptuar se ndërrimi i sistemit diktatorial me pluralizmin ishte domosdoshmëri e kohës.

Ky hap u krye në saje të ndihmës së guximshme, që dha bota Perëndimore Euro-Atlantike me hapjen e kufijve, eksperiment që ishte kryer gjatë Luftës Civile në ShBA-të, kur shtetet e veriut hapën kufijtë për të shpëtuar popullin e shteteve të jugut që vuante ende nga skllavëria.

Përmes trajtimit metaforik të idesë filozofike për zhdukjen e së keqes univerasle që ua shkakton popujve sundimi diktatorial e totalitar, romani “Funeral i pafund” ka vlera botërore mbasi aty është trajtuar me nivel të lartë estetik ideja e nevojës së zhdukjes së të keqes universale ndaj së cilës popujt e shtypur nuk kanë mundësi të shpëtojnë pa ndihmën nga jashtë, ndihmën nga bota e lirë demokratike.

Uroj që pëkthimi anglisht të dalë sa më parë nga shtypi, sepse kështu do të marrë një vlerësim më të gjerë e më të thellë nga kritika botërore sesa ka marrë deri tani me botimet shqip e italisht!

Fatkeqësisht jemi popull i vogel me një armik të madh shekullor, Rusine pansllaviste, e cila i ka ndërsyer dhe i ndërsen kundër interesave tona qarqet sunduese të dy fqinjëve tanë për të na izoluar nga bota, për ta lënë problemin shqiptar si problem të vogël, që nuk përbën problem që i vlen mbarë shoqërisë njerëzore. Kështu që deri sot problemet shqiptare, si problemi ynë i krijimit të shtetit kombëtar (që duhej të ishte zgjidhur që në vitet 1912-1913, kur u njoh pavarësia e Shqipërisë, dhe nuk është zgjidhur ende), si dhe vlerësimi i arritjeve të artit, letërsisë dhe të shkencës shqiptare nuk u është dhënë mbështetja e duhur nga opinioni botëror.

Ndonëse sot situata ka ndryshuar, mbasi kemi në krah dy aleatë të fuqishëm ShBA-të dhe BE-në, përsëri është nevojë që edhe ne vetë, si popull i lashtë me tradita te cmuara, por që na ka abuzuar historia, duhet të punojmë që rtë kapërcejmë zilitë midis nesh dhe rezultatet e larta të letërsisë dhe të shkencës shqiptare t’i bëjmë të njohura përmes përkthimeve në anglisht, gjuhës në të cilën kapen dhe jepen vlerësimet më të rëndësishme botërore.

Në këtë gjuhë duhen përkthyer e botuar sa më parë veprat e V. Zhitit, si romani dy-vëllimsh “Burgologjia”, ku janë pasqyruar përmes përshkrimeve reale të jetës vuajtjet e popullit tonë nën diktaturën komuniste dhe romani “Funerali i pafund”, ku u shpalos me një formë të re romanore përmes metaforës dhe kuptimit filozofik, gjendja e pashpresë e mbarë popujve që kanë vuajtur e vuajnë nën regjimet totalitare.

PËRTHYERJET E HABITSHME TË KOHËS DHE MENDIMIT

September 16, 2024 by s p

Kosta Nake/

Ka kaluar një gjysmë shekulli nga kontakti intesiv me krijimtarinë poetike të Kadaresë dhe, sikur asgjë të mos kishte ndryshuar, të njëjtët sy do t’i përjetonin ndryshe të njëjtët vargje, ndikuar nga pesha e moshës dhe përvojës. Po mu në mes të periudhës ka ndodhur një transformim i madh, rrjedhimisht ka një zinxhir pasojash që kanë prekur poetin, lexuesin dhe vargjet. Një lexues i gjeneratës së re nuk mund të përjetojë më atë patos që përshkonte krijimtarinë e poetëve të rinj të viteve ’60, një patos që na bënte ta na dukej jeta e bukur edhe kur nuk ishte e tillë, kurse lexuesi i atyre viteve te kjo përmbledhje do të shohë xixëllonja, por do të vërë re mungesën e pishtarëve. Nuk është tragjedi, koha ka bërë që të zbehen me dhjetëra kryevepra të letërsisë botërore me po atë indeferencë që hoqi nga faqja e dheut edhe dinosaurët. Letërsia shqiptare, përveç errozionit të kohës, pati edhe një kalvar me kryqin e realizmit socialist në qafë, prandaj haraçi i mbijtesës ishte më i lartë. Kjo përzgjedhje është si një krasitje e rëndë në kërcunjtë prodhues të vreshtës, i mungojnë asaj dy poemat më të recituara të atyre viteve “Shqiponjat fluturojnë lart” dhe “Vitet ‘60”, por ka bërë që të dalin në pah poezitë që kanë shërbyer si embrione për veprat e mëdha në prozë. Sipas meje, më e mira vjen këtu poema “Anketë” (f.205-217), kurse përmbledhja ka arritur të ruajë tiparet kryesore të botimeve të hershme.

Së pari, ka ruajtur frymën atdhetare të korpusit poetik kadarejan.

Kjo frymë mori një përndritje me figurën e Gjergjit diell në duetin me Skënderbeun hënë që shekujt nuk kanë mundur ta zbehin. (f.288 dhe 305) Tashmë mund ta quajmë aksiomë se atdheun e ndjen me tërë plotërinë e vet kur je larg tij. Kadare këtë e ka thënë më shumë se gjysmë shekull më parë:

“Ata që shpikën shpejtësinë reaktive,

Larg atdheut sigurisht do kenë qenë ndonjëherë.” (f.45)

Poeti ka sjellë metaforikisht tokën shqiptare që ka prodhuar “më shumë heroizma se grurë”, ngarkuar me luftra që i fillonin të tjerët dhe krahasimi me nusen është domethënës:

“Mbi supet e Shqipërisë kohërat krisma hidhnin,

Ashtu si mbi supet e nuses orizin.” (f.179)

“Shqipëria nga ashpërsi e saj,

Pillte fëmijë të bukur,

Duke vënë në çdo fëmijë

Një ëndërr, një shpresë.” (f.182)

Një nga poezitë më të bukura të traditës poetike kadarejane, që ka ruajtur freskinë dhe madhështinë, është “Vallja shqiptare” (f.263)

Së dyti, përzgjedhja ka arritur të ruajë karakterin planetar të hapësirës që rrok vështrimi i poetit. Fati i Shqipërisë ra në shtratin lindor kur “Gadishulli i madh u gdhi Europë e u ngrys Azi”, kur “gjysmëhëna doli e mori në dorëzim gjithçka.” (f.271) Lidhja me botën oksidentale shënohet me një detaj kuptimplotë me kalanë e Tepelenës që hesht, por bëhet e pavdekshme me fëmijën që ble “Çajlld Haroldin”. Ajo do të shpaloset në të gjitha përmasat te poema “Shekulli XX” (f.48-56) karakterizuar nga lufta e ftohtë.

“Flokët e akullt

Tund sot mbi botë

Bushtra – lufta e ftohtë…

… plevit në brinjët e njerëzimit.”

“Ballin e nxehtë mbështeta

Mbi rrudhat e meridianëve.” (f.86)

“Përleshen e shkulen për flokësh si gratë agjencitë e lajmeve..

Mbi botë flokë radiostacionesh shpupuris erë e sertë.” (f.93)

Ka një numër të madh emra shtetesh e qytetesh, autorësh dhe karaktere të veprave të tyre që mëtojnë të futin në vargje gjithë rruzullin tokësor: Europa, Azia, Suedia, Luksemburgu, Danimarka, Greqia, Çekosllovakia, Kosova, Vietnami, Madridi, Londra, Nju Jorku, Parisi, Moska, Pekini, Roma, Dubulti, Praga, Helsinki, Kopenhaga, Amsterdami, Stambolli, Frankfurti, Sahara, Suezi, Kulla e Babilonit, Sinai, Danteja, Eskili, Virgjili, Keopsi, Pushkini, Majakovski, Uollt Uitmani, Xhojsi, Skot Fitzxheraldi, Perandori Hiroito, Kleopatra, Kolombi, Karonti, Hamleti, Xhordano Bruno, Jezu Krishti, konti Çiano, Lin Biao, Çu En Lai, Moshe Dajani, Purgatori, Ledi Makbeth, Shën Mëria e Parisit, Ura e Qabesë, Leva e Arkimedit, sheshi Konkord, Shanz Elizeja, Luvri, sheshi Vandom, Monparnasi, Troja, Broduej, Avenju e Pestë, Orët e Kremlinit, Traktati i Varshavës, Pakti i Atlantikut, Kaizershtrasse, klubi Davidoff, etj.

Bota shikohet jo vetëm në bashkëkohësi, por edhe në thellësitë e historisë së njerëzimit, siç ndodh me kërkesën që poeti i bën Karontit:

“Ulu më trego

Për miliardat e shpirtrave

Që transportove në atë botë,

Për skllevërit, gratë e bukura, zyrtarët,

Heronjtë, kuzhinierët, carët.” (f.98)

Kryepoezia me tregues të shumtë të hapësirës kohore që do të rimerret edhe te proza e gjatë është “Laookonti” me deklarimin tronditës:

“Mua s’më mbytën gjarpërinjtë, po trojanët më vranë… (f.266)

Ma hodhën kufomën drejt mbi zhavorr,

Rapsodët aherë anembanë përhapën

Versionin fals të gjarpëronjve hyjnorë.” (f.268)

Kjo poezi i kalon përmasat e një legjende dhe u flet të gjitha kohëve.

Një vend të konsiderueshëm zënë në këtë përmbledhje poezitë me motive nga jeta studentore në Moskë shoqëruar me mjedise të shumta të saj: Instituti “Gorki”, Metro Arbatskaja, kinema “Central”, Tverskoj Bulvar, restorant “Leningradi”, “Kafe artistike”, etj.

Së treti, përzgjedhja ka mjaft detaje që mëtojnë të sjellin aluzivisht klimën politike përmes vargjeve me ngarkesa të tjera:

“Rruga është e gjatë.

Në të ka diell dhe ujq dhe natë.” (f.91)

“Gjymtyrët tona në çdo fushë

Parmendë e luftës mbolli varg.” (f.225)

Poezia “Kinemaja e vjetër” vjen natyrshëm në ditët tona sikur të jetë shkruar para pak ditësh:

“Bota ngjante e shkëlqyer,

Ndonëse ekrani ishte me arna.

Dhe ne ishim me arna,

Me arna ish Republika,

Koha, bërrylat, shtetet ishin me arna…” (f.131)

Madhështia e një poeti zbulohet në aftësinë për të parë tek e ardhmja më larg se bashkëkohësit e vet. Kishte një brez të butë në kufirin shtetëror përmes të cilit ngrihej kloni që ndante dy botë dhe që në vite u lag me gjakun e atyre që u përpoqën ta kapërcejnë për t’i shpëtuar përndjekjes, përjashtimit dhe për të prekur botën e lirë. Atëherë mund të mendohej që ai klon të lartohej duke përforcuar izolimin nga kapitalizmi, kurse poeti pati tjetër qasje:

“Por ti s’do plakesh

Tokë heroike,

Në mos ne,

Nipat tanë

Një ditë do të të mbjellin.

Do të jetë pak vonë,

Do të kenë ikur vitet,

Por prap një dorë grurë

Do t’arrish ti të pjellësh.” (f.162-63)

Alegorik është bilbili që këndon, por ik i trishtuar sepse nuk ia vë veshin njeri:

“O i vogli bilbil, o i ngratë,

Ti s’ke faj, s’di ç’ndodhi këndej.

Shtatë shtete të egra na vunë bllokadë,

Si në eposet e mëdhenj.” (f.174)

Edhe pse nuk arriti të qarkullojë te lexuesit, poema “Në mesditë Byroja Politike u mblodh” ishte një dalje e guximshme jashtë mjedisit të mbushur me slogane për Shqipërinë e lulëzuar:

“Pashallarë të kuq. Bejlerë me tesera partie

Baron-sekretarë. Bosë të naftës. Varg.

Në kortezh të zymtë, nën himne liturgjie

Çojnë tabutin e revolucionit për në varr.” (f.279)

Pas shtatë vitesh ky kortezh do të pasohej me një shkallëzim të ri dhe me një mëdyshje vetjake:

“…dimri po afron me grinë e tij funebre.

Me ngricë, me acar dhe një plenum në mes.” (f.321)

Ndarja përfundimtare me diktaturën duket se vjen te poezia “Varri” dhe paralajmërohet te poezia “Kohë e pamjaftueshme”:

“Mih e gërmo ditë e natë.

Thellohu hon dantesk.

Me emrin varrmihës do ta ndërroja

Prej kohësh emrin poet.” (f.339)

“I munduar gjer në çast të fundit

Nga mosthënia, nga pengu tragjik,

Një shenjë ndoshta të pakuptueshme

Do t’u bëj të gjithëve e do t’ik.” (f.349)

Së katërti, përzgjedhja ka ruajtur më të plotë poezinë me motive erotike duke mbajtur edhe ngarkesën kryesore. Dashuria mund të zbulohet si një pritje e bukur ose si një transformim natyror:

“Hamej, merrini këto valixhe.

Të rënda?

Janë mbushur me pritje.” (f.88)

“Që ti të vije kaq e bukur,

Me këta flokë, me këtë hap,

Toka të egrën klimë zbuti

Dhe akullnajat ktheu mbrapsht.” (f.199)

Dashuria e viteve të hershme rinore duket e përmbushur në romantizmin e vet:

“Zemra ime i ngjante një hani,

Hapur në çdo kohë e për këdo,

Por hyri një ditë kjo vajzë mes tufanit

Dhe të tjerëve portën ua mbylli ajo.” (f.210)

Heroi lirik ndihet gjithë kohës “si një kambanë që tingëllon nga çdo vështrim vajze” (f.71), por paraprihet nga një ndarje që simbolikisht ndihmohet nga bora që nuk shkrin, nga drurët që nxijnë si hajdutë, nga pellgu që është tharë, nga makina që s’ndalon dhe do ketë shkaqe të tjera të mëdha e të vogla që do mbajnë të tendosur linjën e ndarjes dhe do të rezultojë me një “mollë mbi komodinë, përgjysmë e ngrënë” (f.74).

“Bora s’ka ndërmend të shkrijë.

Ti siç duket nuk më pret.” (f.31)

“Drurët nxijnë tek-tuk si hajdutë,

Sikur ruajn’ mos vish ti që tutje.” (f.32)

“Por pellgu është tharë… siç duket,

Që veten të mos shoh në vetmi.” (f.33)

Ndarja mund të vijë edhe për shkaqe që nuk varen nga dyshja e dashuruar:

“…një mbrëmje dimri

Letër te lisi ti nuk le…

Isha nata e fundit e lisit,

E bëri shkrumb një rrufe.” (f.113)

Po ka dhe një opsion tjetër dashurie, as ndarje, as bashkim “si këta binarë që s’piqen asgjëkundi.” (f.60)

Brenda së njëjtës poezi përftohet antitezë mes pritjes së bukur dhe ftohjes:

“Të shoh tek po vjen drejt meje…

Sikur shkel mbi yje,

Mbi piedestalin e takave të larta.” (f.76)

“Jemi një kinoafishe e dashurisë që ka marrë era,

Jemi dy libra me fletët e para të grisura,

Lexuar nga të tjerë.” (f.77)

Së fundi, por jo pak më e rëndësishmja, përzgjedhja nuk ka humbur asgjë nga detajet që rrezatojnë artin elitar. Interesante është se vëzhgimi i qiellit, retë dhe shiu fillojnë te krijimtaria poetike dhe do të vazhdojnë si një tipar i qëndrueshëm edhe te proza. Qëndrimin e vet ndaj zhvillimeve që po ndodhnin në lëvrimin e poezisë e ka pasqyruar edhe te poezia “Sfidë”:

“… as që na shkon ndër mend që vjershat

T’i mjelim si delet

Nga sisët e rimave.” (f.125)

Krahasimet janë zotëruese në lëvrimin e figurave stilistike.

“…nuk bien flokë dëbore nga qielli,

Por mijëra letra, që kurrë s’i mora.” (f.42)

“Ditët shkunden një nga një

Si pendët e shqiponjave.” (f.101)

“Do të kujtoj…

Dënesën e mbytur, rëzuar mbi supin tim,

Si një dëborë të pashkundshme.” (f.105)

“Pas dritares sime

Të varen në tela

E të tunden nga era

Kanotierat e reve.” (f.115)

“Duart të vjen t’i zgjatësh e t’i ngrohësh

Mbi këto qytete

Si mbi mangallë të largët.” (f.141)

Ja dhe dy similituda në aliazhe me metaforat:

“Si barinjtë tanë, kur mbajnë në qafë

Një dele të bardhë që e çojnë në vathë,

Ashtu mbaj në qafë

Një shall plot figura.” (f.142)

“Një rrufepritës…

Rri gati si bishë

Dhe, kur rrufeja i sulet

Nga kaçubet e reve

Si një tigër i verdhë,

Ai tendoset i gjithi,

Hedh kthetrat,

E kap,

Në trupin metalik

E përlan menjëherë.” (f.153)

“Qielli me çarçafët e zhubrosur të reve,

Si një shtrat pasionesh vigane.” (f.189)

Metaforat janë shprehja më e lartë e artit poetik:

“…dora jote mbi telat mbolli lule,

Pastaj prej tyre shkundi

Fletë të verdha.” (f.127)

“Koha qëlloi dikur këtu me shpatë

Dhe hapi këto plagë.” (f.157)

“Mbi gjokse pellgjesh tani tundet

I arti medaljon i hënës.” (f.164)

“Hija e mendimit dhe hija e pushkës

Kryqëzohen dhe përplasen në muzg.” (f.177)

“Në vendet bosh t’orkestrave dirigjon era

Koncerte të verdha fletësh.” (f.187) ëëëëëëëë

Kadare është poet i vargut të lirë, por kjo nuk përjashton edhe vënien në kontroll të tij si te poemthat “Ikja e Moisi Golemit” dhe “Kënga e millonait” shkruar me strofa 8-vargëshe, me vargut 6-rrokësh të disa lirikave popullore, ku trokut të kalit i përgjigjet edhe një rregullsi e theksave ritmikë në rrokjet një, tre dhe pesë:

“Ik e ik përpara.

Mbrëmja nxin e nxin.

I ndërgjegjes troku

Prapa oshëtin.

Kalin tënd për freri

Ajo seç ta ze.

Ti në vrap e sipër

Shpatën vrulltas ngre.” (f.117)

“Herë nxin mielli,

Herë mërzia zbardh.

Thesi ja u mbush,

Koka ty t’u var

Tani mielli i dasmës

Mbi supe të ra,

Të mbuloi krejt

Porsi mjegulla.” (f.123)

(“Vjersha dhe poema” të Ismail Kadaresë, Vepra 7, Onufri 2008)

LA GAZETTA DI PUGLIA (1927) / BISEDA EKSKLUZIVE ME ARMANDO BRASININ, ARKITEKTIN E TIRANËS SË RE TË ZGJEDHUR NGA AHMET ZOGU

September 16, 2024 by s p

Pamja e përgjithshme e sheshit të Ministrive në projektin madhështor të Armando Brasinit — Burimi : La Gazetta di Puglia, e diel, 22 maj 1927, faqe n°3

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 15 Shtator 2024

“La Gazetta di Puglia” ka botuar, të dielën e 22 majit 1927, në faqen n°3, bisedën ekskluzive me Armando Brasinin, arkitektin e Tiranës së Re të zgjedhur asokohe nga Ahmet Zogu, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Qeveria e Ahmet Zogut për rilindjen e Shqipërisë

Tirana e re e madhe në konceptimin e mrekullueshëm të Armando Brasinit

Biseda me artistin e madh

Pallati presidencial në Tiranë. Pamje perspektive — Burimi : La Gazetta di Puglia, e diel, 22 maj 1927, faqe n°3

Romë, 21 maj.

Armando Brasinit – arkitektit princëror, që zotëron më së shumti sensin e romanizmit dhe dhe se Duçe denjoi një përkufizim lapidar, për t’ia treguar Fatit të Italisë perandorake si interpretuesin e përsosur, ndër bashkëkohësit kryesorë të fuqisë rilindëse trashgimtare në artin arkitekturor – Presidenti i ri i Republikës së Shqipërisë, Gjeneral Zogu, i besoi detyrën për t’i dhënë një gjurmë të shkëlqyer qytetërimi italian kryeqytetit të ri të shtetit të tij.

Tirana e ardhshme, ashtu siç duket në vizionin e konceptuar nga Brasini, do të jetë e denjë për shprehjen më të madhe artistike të Italisë së re, të Italisë së Musolinit.

Artisti i shquar na priti, me dashamirësi të hapur dhe gazmore, në studion e tij në “Via dei Prefetti”, ku shkëlqejnë dritat e artit me vlera të pallogaritshme. Dhe duke na treguar planin dhe vizatimet madhështore të veprës madhështore romake që do të nisë pas pak ditësh në kryeqytetin shqiptar, ai na tha :

— Kam ndjesinë se i kam dhënë projektit tim një prekje italiane, duke marrë frymëzim nga stili thjesht fashist, domethënë kthjelltësia dhe madhështia të kombinuara, pa pretendime arkitekturore.

— Do të dëshironit të na shpjegoni, profesor, në detaje projektin tuaj, për të cilin tashmë kemi një vizion të shkëlqyer ?

— Shikoni. Ndërtesat kryesore përbëhen nga dy portikë pallatesh, të cilat formojnë hyrjen kryesore të Sheshit të Qeverisë në Tiranë. Këto dy ndërtesa janë më në harmoni me Tiranën e vjetër; dhe, megjithëse janë thjesht italiane, ato harmonizohen me xhamitë e afërta. Kështu integrohet pak orientalizëm.

Pjesa e brendshme e sheshit përbëhet nga ndërtesa, ndër të cilat më luksozet janë ato të destinuara për Senatin dhe Parlamentin, ndërtesa të lidhura me një hark triumfal që të çonjnë në rrugën e madhe që të çon në Pallatin Presidencial.

— Ndërtesa dominuese, edhe për anën piktoreske, siç duket në vizatim.

— Pallati Presidencial, në fakt, vazhdon Brasini – qëndron mbi një kodër dhe përbëhet nga një portik madhështor me kolona dorike 15 metra të larta. Në portikun e përmendur, një lozhë e vogël e përbërë nga harqe të vogla plotëson çatinë dhe kurorën. Pranë portikut dy ndërtesa masive e lidhin atë; këto ndërtesa janë zbukuruar me dy fitore që simbolizojnë horizontet e reja shqiptare të parë nga Ahmet Zogu. Mes dy godinave dhe sheshit ndodhet rruga që lidh Pallatin Presidencial me vetë sheshin; dhe ajo rrugë do të jetë afërsisht një kilometër e gjysmë e gjatë dhe do të jetë e rrethuar nga kopshte dhe kazerma me palestra për arsimin ushtarak. Prandaj do të jetë një kompleks me të vërtetë madhështor ! Sheshi – siç e thashë tashmë – do të ketë formën e një guacke dhe do të rrethohet me harqe të thjeshta, në stilin e një ujësjellësi romak, me hapje më të mëdha në hyrje të rrugëve.

— Cilat janë ndërtesat e tjera të shquara nga pikëpamja arkitekturore dhe dekorative ? – e pyetëm ne.

— Ndërtesat ministrore — u përgjigj bashkëbiseduesi ynë i shquar. — Ato kanë të njëjtën arkitekturë : një derë monumentale, e cila nga një distancë do të japë vizionin e shumë tempujve të bashkuar, duke i dhënë vetë ndërtesave dinjitet të madh dhe duke paraqitur një formë ventilatori, që do të ketë një gjerësi prej 300 metrash dhe një thellësi afërsisht 170 metra.

— Ne nuk mund të mos shprehim admirimin tonë për konceptimin dhe stilin tuaj arkitekturor mbi të cilin bazohet puna e madhe që ju është besuar.

Shtojmë se konceptimi dhe stili, duke kujtuar traditat romake, nuk preken nga asnjë plagjiaturë, janë me origjinalitet të padiskutueshëm dhe – siç deklaroi vetë arkitekti Brasini – janë për shkak të frymëzimit që artisti i madh romak tërheq vazhdimisht, me admirim të përkushtuar, nga interpretimi i artit të tij në këtë romanizëm fashist të ripërtërirë.

— Me besimin më të zjarrtë, të pandryshueshëm, gjithmonë me urdhrat e Duçes së dashur ! – përfundoi plot entuziazëm arkitekti Brasini.

Alessandro Conte

SHQIPTARËT NË DITËN NDËRKOMBËTARE TË DEMOKRACISË, 2024

September 16, 2024 by s p

Nga Frank Shkreli/

“Demokracia nuk ka të bëj vetëm me qeverisjen nga shumica por edhe me mbrojtjen e pakicës” (Albert Camus)

Me vendim të Asamblesë së Përgjithëshme të Kombeve të Bashkuara (OKB), në vitin 2007, ka shpallur 15 Shtatorin e çdo viti si Ditën Ndërkombëtare të Demokracisë, për t’u kujtuar të gjitha shteteve, anë e mbanë botës, nevojën e theksuar dhe të vazhdueshme për mbrojtjen dhe promovimin e demokratizimit të shoqërive të ndryshme të botës, si edhe për të theksuar rëndësinë e zhvillimit dhe të respektimit të drejtave të njeriut dhe lirive themelore të çdo individi, kudo në botë.

Me rastin e miratimit të rezolutës, Asamblea e Përgjithëshme ka rithekësuar se demokracia është një vlerë universale, e “bazuar në shprehjen e lirë të popujve për të vendosur vetë sistemet e tyre politike, ekonomike, shoqërore e kulturore, si edhe për të vendosur, lirisht, pjesëmarrjen e tyre në të gjitha aspektet e jetës’’, politike.

Si çdo vit tjetër, në të kaluarën, edhe sivjet në këtë ditë, OKB-ja u bën thirrje vendeve anëtare të Kombeve të Bashkuara, organizatave ndër-qeveritare dhe atyre jo-qeveritare, si edhe individëve dhe medias në mbarë botën, që të shënojnë këtë ditë në mënyra të përshtatshme festimi e përkujtimi, për secilin vend — ashtuqë të përforcohen dhe të shtohen programet kombëtare dhe ndërkombëtare për promovimin dhe konsolidimin e demokracisë, botërisht. Në mesazhin e tij kushtuar Ditës Ndërkombëtare të Demokracisë për 2024, Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, António Guterres, nënvijoi se “Dita Ndërkombëtare e Demokracisë është një mundësi për të theksuar rëndësinë e mbrojtjes dhe promovimit të fjalës së lirë, lirive civile dhe shtetit të së drejtës; llogari-dhënjen nga institucionet qeveritare si dhe mbrojtjen dhe promovimin e të drejtave të njeriut.” Kjo, shtoi udhëheqsi i OKB-së, është, veçanërisht, “me rëndësi në një vit, kur më shumë se 50 vende – që përfaqësojnë gjysmën e popullsisë globale – mbajnë zgjedhjet e radhës”. Guterres, shtoi se, megjithkëte, këto të drejta dhe vlera universale po sulmohen në mbarë botën, liritë në përgjithsi po gërryhen, hapësira për pjesëmarrje qytetare po ngushtohet, ndërkohë që polarizimi po intensifikohet, ndërsa mosbesimi po rritet. Për fat të keq, duket se kjo deklaratë tingëllon si deklarata parlajamëruese të mëparshme, që tregon se zhvillimet demokratike në botë, jo vetëm që nuk po përmirësohen, por problemet e demokracisë po shtohen.

Ndër 50-vendet që do mbajnë zgjedhje vitin që vjen janë edhe Shqipëria e Kosova. Dita Ndërkombëtare e Demokracisë, 2024, do duhej që të shërbente edhe për dy shtetet shqiptare si një kujtesë e radhës mbi nevojën e vazhdueshme që parlamentet dhe qeveritë në Tiranë dhe në Prishtinë të përqendrohen, seriozisht, mbi promovimin e demokracisë së vërtetë, me zgjedhje të lira e të ndershme, përfshirë realizimin e objektivave, siç janë, pjesëmarrja aktive e shoqërisë civile në jetën politike, mbajtja e pakontestueshme e zgjedhjeve të lira dhe të drejta, mbështetja e partive efektive politike, përfshir opozitën, objektiva këto të cilat si prioritet kanë mirëqenjen e popullit, pa dallime politike, dhe jo interesat e tyre personale dhe partiake të një grupi ose një tjetri.

Sepse, demokracia e vërtetë siç ka thenë filozofi francez, Albert Camus, si vlerë dhe si ideal, “nuk ka të bëj vetëm me qeverisjen nga shumica, por edhe me mbrojtjen e pakicës”, (Albert Camus). Ky citat, sipas shumë, ekspertëve politikë, përmbledh thelbin e demokracisë së vërtetë. Ai përcjell idenë se demokracia nuk ka të bëjë vetëm me sundimin e shumicës, ku dominojnë vendimet apo preferencat e grupit më të madh politik në një vend. Ndryshe nga kjo, ai nënvizon edhe rëndësinë e mbrojtjes së të drejtave, lirive dhe interesave të grupeve dhe partive minoritare. Me fjalë të tjera, një demokraci e vërtetë siguron që zërat e pakicës të mos mbyten nga shumica. Camus synon të parandalojë tiraninë e shumicës, ku pushteti i shumicës është absolut dhe i padiskutueshëm, duke çuar në shtypjen e mundshme të pakicës, pore dhe një pjese të madhe të votuesve. Kjo vlen, jo vetëm për Shqipërinë e Kosovën, por për cilindo vend, përfshir ato më një kulturë e histori demokratike më të gjatë, siç janë Shtetet e Bashkuara.

Për fat të keq, ndonëse kanë kaluar 35-vjet nga shembja e Murit të Berlinit, shqiptarët gjënden, gjithnjë, në fazat fillestare të zhvillimit të tyre demokratik. Klasa politike shqiptare, më duket se nuk është e vetdijshme ose ndoshta nuk do të t’ia dij për punën e madhe që nevojitet për vendosjen e demokracisë së vërtetë, shtetit të ligjit, për luftën kundër korrupicionit, për transparencën dhe përgjegjësitë politike ndaj votuesve si edhe për nevojën e doemosdoshme për të ndërmarrë ndryshime të gjithanëshme të sistemeve politike dhe ekonomike. Jam i bindur se klasa politike shqiptare e tri dekadave të kaluara është e vetdijshme e dështimeve politike dhe ekonomike, të cilat po prishin shpresat e shqiptarëve për një demokraci të mirëfilltë. Zhgënjimet e shqiptarëve nga mungesa e demokracisë së vërtetë — në këtë Ditë Ndërkombëtare të Demokracisë, 2024 — për fat të keq, po pasqyrohen në boshatisjen masive të trojeve shqiptare. Kjo nuk është demokracia as Shqipëria demokratike që duan shqiptarët, për ndryshe do të rrinin në vendin e vet.

Ka 10-15 vjet, që në atë mënyrën time më modeste, jam munduar të paralajmëroj se mungesa e demokracisë së vërtetë në trojet shqiptare, heret ose vonë, do të çonte në prirje autoritare të qeverisjes dhe në parlamente që nuk janë pasqyrë dhe shprehje e drejtë për drejtë e vullnetit demokratik të popullit dhe që nuk luajnë rolin kyç në përkrahjen dhe në ndërtimin e institucioneve demokratike. Dhe se më në fund: “Demokracia nuk pret”.

Fan Noli në një artikull me titull, “Komedia e partive dhe rreziku që qëllon në derë të theatrës”, botuar 100-vjet më parë, në gazetën “Dielli”, (në nëntor të vitit 1924), ka kritikuar partitë dhe politikanët e kohës në Shqipëri për gjendjen e krijuar atje, një shekull më heret, duke thënë se: “Në qoftë se anarkia që mbretëron në Shqipëri, vazhdon edhe ca kohë, atëherë optimizmi s’ka vend dhe trembem se diç do ngjasë.” Njëkohsisht, Noli ka shprehur shpresën se, të “Vetëquajturve ‘udhëheqës’ do t’u vijnë mëndtë dhe punët do shtrohen”. Kanë kaluar 100-vjet nga fjalimi i Nolit, mbi 5 anarkitë mbajtur në Parlamentin e Shqipërisë në vitin 1924, por që tingëllon, njësoj, aktual edhe sot për të gjithë politikanët shqiptarë, pa dallim partie a niveli, kudo në trojet shqiptare – të cilët siç thoshte Noli e përdorin politikën, jo si një udhë, por si një qëllim dhe që përdorin çdo mjet, të ndershëm e të pa ndershëm, për t’ia arritur qëllimeve të tyre që shpesh duken se nuk janë në interesin dhe në të mirën e përbashkët kombëtare. Urojmë që këta “udhëheqës” do të ndërpresin tragji-komeditë e tyre politike dhe të mënjanojnë rrezikun, që siç shprehej Noli, të mos i vihet “kazma Shqipërisë” dhe shqiptarëve.

Ashtuqë, klasa politike aktuale shqiptare, pozitë dhe opozitë, për hir të interesave kombëtare të shqiptarëve, të angazhohet — me respekt për njeri tjetrin, për një demokraci të vërtetë, në mbrojtje të vlerave të lirisë e deemokracisë, jo vetëm sot në Ditën Ndërkombëtare të Demokracisë, 2024, por për çdo ditë të jetës së tyre publike — në shërbim të popullit. Mos kini frikë nga e ardhmja dhe mos t’u mbajë peng e kaluara, kur është fjala për Demokracinë e Vërtetë, për një komb aq dinamik të bashkuar në liri, demokraci të vërtetë dhe pavarësi. Një komb si shqiptarët, i cili i ka të gjitha mundësitë dhe kapacitetet , në nivel ekonomikm, politik dhe intelektual, për të realizuar ëndrrën e rilindësve të shekullit të kaluar dhe për të plotësuar të gjitha nevojat dhe aspiratat e të gjithë shqiptarëve sot, për një jetë më të mirë.

Jo rrugëve të botës — por aty në trojet shekullore të stërgjyshve të tyre, në liri dhe demokraci të vërtetë, për veten dhe familjet e tyre dhe në paqe e siguri me të tjerët. Ky është edhe mesazhi i Ditës Ndërkombëtare të Demokracisë për të kujtuar dhe theksuar rëndësinë e demokracisë së vërtetë në nivel global – si një kujtesë se demokracia duhet promovuar dhe mbrojtur nga të gjithë brezat. Pasi nëse jo, siç ka thenë dikur ish-Presidenti amerikan, Ronald Reagan –

Demokracia mund të zhduket shumë kollaj brenda një brezi – prandaj është i nevojshëm një anagazhim aktiv dhe serioz në vazhdimsi nga shtetet individuale, nga ana e organizatave ndërkombëtare, nga shoqëria e vërtetë civile dhe nga vet populli –për të mbrojtur dhe promovuar Demokracinë e vërtetë në botë, çdo ditë e moment, dhe jo vetëm në Ditën Ndërkombëtare të Demokracisë. Sepse DEMOKRACIA NUK PRET!

Kosova është e njohur dhe e dashur për Amerikën

September 14, 2024 by s p

Prof. Besnik Tahiri/

Gjatë qëndrimit tim në Huston të Teksasit pata nderin të isha pjesë e një eventi të nivelit të lartë në SHBA dhe të takoj kryetarin e Kongresit Amerikan, z. Mike Johnson dhe pesë Kongresmenë (z. Randy Weber, z. Dan Crenshaw, z. Morgan Luttrell, Brian Babin dhe Kevin Brady kryesuesi i Ways & Means Committee) të cilët i falenderova për mbështetjen që SHBA i dha Kosovës në të gjitha etapat e saj.

Në të gjitha takimet theksova se: Kosova ka një të ardhme të ndritur, dhe së bashku me miqtë tanë amerikanë me mbështetjen e NATO-s , do të vazhdojmë të ndërtojmë një rrugë drejt prosperitetit, sigurisë dhe suksesit të përbashkët!

Theksova se si vend angazhohemi në forcimin e miqësisë dhe partneritetin në mes të dy shtetëve dhe kërkova të kemi mbështetje për anëtarësimin e Kosovës më NATO.

Gjatë qëndrimit në Teksas, pata nderin t’i takoj anëtarin e Senatit Amerikan nga ky shtet, Ted Cruz, Senatorin dhe Kryetarin për Arsim në Shtetin e Teksasit, Brendon Creighton, si dhe Prokurorin e Përgjithshëm të Teksasit, Ken Paxton.

Në këto takime dhe diskutimet e shumta, është e qartë se jo vetëm ndjenja e mirë, por edhe energjia për të mbështetur Kosovën janë prezente të figura të larta të SHBA-ve. Kosova është e bekuar që e ka fituar lirinë, demokracinë dhe pavarësinë me ndihmën e Amerikës.

Edhe pse jemi një vend i vogël, Kosova është e njohur dhe e dashur për Amerikën. Këtë ndjesi dhe këtë marrëdhënie duhet ta ruajmë dhe ta mbrojmë me shumë kujdes.