Archives for December 2024

Rrugëtimi politik i Mustafa Krujës

December 9, 2024 by s p

Prof. Enriketa Papa/

Mustafa Merlika Kruja lindi në vitin 1887 në Krujë, dhe pati mundësinë të studiojë, falë dhe mbështetjes së një bamirësi të pasur si Esad Pasha në rüştije-n lokale (shkollën e mesme), në Janinë dhe në Mekteb-i Mülkiye (shkollë e mesme) në Stamboll. Pas përfundimit të arsimit të tij në vitin 1910, u kthye në Shqipëri pasi u emërua mësues në idadinë (shkollë e mesme) e Durrësit dhe më vonë u emërua Drejtor i Arsimit Publik për sanxhakun e Elbasanit. Po ashtu Kruja ishte aktiv në kryengritjen shqiptare të vitit 1912 kundër osmanëve dhe në Vlorë, ku si përfaqësues i Krujës ishte ndër firmëtarët e deklaratës së pavarësisë dhe ishte dhe anëtar i senatit të formuar në atë kohë. Më 1914 u emërua këshilltar për arsimin publik në administratën e re të Princ von Wied duke qenë një nga mbështetësit e tij.

Në vitin 1918, ishte i pranishëm në Kongresin e Durrësit, dhe më pas u emërua Ministër i Postë-Telegrafëve në qeverinë e re pro-italiane. Ai vetë favorizonte një protektorat italian (“Pavarësinë e Shqipërisë së madhe nën mbrojtjen e Italisë”). Për të, vetëm Italia do të mund ta ruante dhe lejonte ndërtimin e një qeverie kombëtare shqiptare përmes zgjedhjeve të lira, pasi Italia ishte ndër shtetet që mbështeste një Shqipëri të pavarur pas Luftës së Parë Botërore.

Në vitet 1920, si deputet, i përkiste lëvizjes progresiste që kundërshtonte Ahmet Zogun, dhe ishte mik i afërt me deputetët kosovarë, për çka iu desh të arratisej jashtë vendit për një periudhë të gjatë. Kështu, në vitin 1922, iku në Jugosllavi pas një përpjekjeje për grusht shteti me shqiptarët në rajonin veriperëndimor. Më pas mori pjesë në të ashtuquajturën “Lëvizja e Qershorit 1924”, një puç kundra pushtetit legjitim. Nën adminitratën e kryeministrit Fan Noli u emërua prefekt i Shkodrës. Pas rikthimit të legalitetit të Ahmet Zogut në dhjetor 1924, sërish u detyrua të emigronte në Kroaci, Zvicër dhe Itali.

Në mërgim, Kruja ishte anëtar i Komitetit Kombëtar Revolucionar (KONARE), një organizatë politike shqiptare e krahut të majtë, ku ai përfaqësonte krahun e djathtë. Pas disa përplasjeve me fraksionin e majtë për marrëveshjen që KONARE bëri me Bashkimin Sovjetik si dhe për nënshkrimin e “Manifestit Anti-imperialist” të vitit 1927 nga ish-kryeministri Peshkop Fan Noli në emër të KONARE-s, akte të cilat Kruja i kritikoi, ai dhe miqtë e tij themeluan, me mbështetje financiare nga qeveria italiane, Grupin Nacionalist pro-italian të Zarës, në Kroaci.

Nga kjo kohë deri në vitin 1939, Kruja qëndroi në mërgim dhe u përfshi në aktivitetet politike të këtij grupi, ndërkohë që vazhdoi studimet dhe shkrimet e tij mbi shqiptarët, gjuhën dhe historinë e tyre të lashtë, disa prej të cilave u botuan në periodikët e kohës. Pas kthimit të tij në Shqipëri në vitin 1939 kur Italia fashiste pushtoi vendin, Kruja u bë senator dhe kryetar i Institutit Italo-Shqiptar të Studimeve Shqiptare. Në vitin 1941, u emërua Kryeministër dhe Ministër i Brendshëm. Ai dha dorëheqjen në vitin 1943 dhe pjesën tjetër të jetës e kaloi në mërgim në Austri, Itali, Egjipt dhe në fund në Shtetet e Bashkuara, ku vdiq në vitin 1958 në Niagara Falls, New York.

Gjatë viteve të tij në mërgim, bindjet antikomuniste të Krujës ishin aq të forta sa që ai bashkëpunoi edhe me kundërshtarin e tij më të madh, Mbretin Zog I. Ky i fundit e ftoi Krujën të bashkëpunonte me të në Aleksandri të Egjiptit, ku u takuan disa herë, me synimin për të bashkuar diasporën politike shqiptare kundër qeverisë komuniste në Shqipëri. Sipas Krujës, Shqipëria komuniste do të ishte vetëm një provincë e vogël e perandorisë sllavo-komuniste, që shtrihej nga Deti i Japonisë deri në Adriatik. Pas luftës së dytë botërore, ai e konsideronte Mbretin Zog I si të vetmin që mund të bashkonte grupet e diasporës shqiptare dhe të vetmin që mund të kishte ndikim mbi shqiptarët në Shqipëri. Mbreti Zog I kishte fuqinë për të mbështetur, si financiarisht ashtu edhe shpirtërisht, veprimet politike kundër regjimit komunist, si jashtë ashtu edhe brenda Shqipërisë. Vetëm pas rënies së komunistëve në vitin 1992 do të ishte e mundur për shqiptarët që të vendosnin me plebishit mbi regjimin e tyre kushtetues, qoftë një monarki apo një republikë demokratike.

Veprimtaria e Krujës pas 1939

Në verën e vitit 1941, duke parë se qeveria e Shefqet Bej Verlacit ishte e paaftë të kontrollonte trazirat e brendshme në rritje, veçanërisht në provincat e sapo pushtuara si Kosova, dhe problematikat e shkaktuara nga Lufta italo-greke Mëkëmbësi italian Francesco Jacomoni i propozoi Musolinit dhe Galeaco Cianos, Ministër i Punëve të Jashtme, senatorin Mustafa Merlika Kruja si Kryeministrin e ri të Shqipërisë. Sipas propozimit të tij, megjithëse Kruja ishte me origjinë të thjeshtë, ai do të përfaqësonte me sukses elitën intelektuale të vendit. Për italianët, Mustafa Merlika Kruja ishte njeriu i përsosur në momentin e duhur. Rezistenca antifashiste ishte ende në një fazë të hershme, dhe për italianët, qeveria tradicionale e drejtuar nga Verlaci ishte bërë simbol i paaftësisë për të qeverisur. Për mëkëmbësin italian Jacomoni, Kruja dukej si një nacionalist i zjarrtë. Si i tillë, ai do t’u shërbente mirë italianëve duke u paraqitur për shqiptarët si antikomunist, intelektual dhe, natyrisht, nacionalist. Nacionalizmi, që Kruja e mishëronte në mënyrë të përkryer gjatë gjithë jetës së tij, realizoi një ëndërr të vyer gjatë pushtimit, veçanërisht pas vitit 1941 me krijimin e “Shqipërisë së Madhe” pas bashkimit të saj me pjesën më të madhe të Kosovës. Pas këtij bashkimi, çështja kombëtare shqiptare, sipas italianëve, do të zgjidhej, sepse do të ishte e pamundur që shqiptarët të ngriheshin kundër një kryeministri që e identifikonte veten si nacionalist. Kjo nënkuptonte se ata nuk do të kundërshtonin italianizimin e Shqipërisë dhe as nuk do të bashkoheshin me lëvizjen antifashiste. Sipas Pearson-it, Kruja u emërua nga italianët kryeministër për të tërhequr shqiptarët drejt politikës fashiste, duke luajtur me ndjenjat e tyre nacionaliste përmes një propagande të zgjuar, ndërkohë që shtypte çdo përpjekje për rezistencë.

Qeveria e Krujës ishte kështu kabineti i parë kombëtar i Shqipërisë së Madhe. Ndjenjat nacionaliste të Krujës u shfaqën hapur kur ai protestoi ndaj deklaratave të Anthony Eden-it, Cordell Hull-it dhe Molotov-it për Shqipërinë në dhjetor 1942. Për një kohë të gjatë, Aleatët kishin qenë të heshtur për Shqipërinë. Ishin Shtetet e Bashkuara, që nuk e kishin njohur kurrë aneksimin e Shqipërisë nga Kurora Italiane e Savojës që e thyen këtë heshtje. Më 10 dhjetor 1942, Sekretari i Shtetit, Cordell Hull deklaroi se, mbi bazën e Kartës së Atlantikut, SHBA dëshironte të shihte një Shqipëri të lirë, të vetëqeverisur dhe me të drejta sovrane.

Kruja reagoi menjëherë. Në fjalimin e tij në Këshillin e Madh Korporativ Fashist më 23 dhjetor 1942, ai kritikoi secilën prej këtyre deklaratave, duke thënë se ato kërcënonin unitetin kombëtar shqiptar (tansin kombtare). Deklarata britanike për kufijtë e ardhshëm të Shqipërisë pas luftës ishte më shqetësuesja, pasi ajo do të hapte çështjet kufitare me Greqinë dhe Jugosllavinë. Sipas Krujës, ky rrezik provohej nga miratimi i qeverisë greke për qëndrimin e Eden-it, gjë që dëshmonte se pas luftës Britania do të mbështeste fqinjët e Shqipërisë dhe do ta reduktonte territorin e saj në një shtet fantazmë.

Megjithatë, Kruja nuk arriti të realizonte aspiratat nacionaliste të vendit të tij. Programi i tij i thjeshtë politik shfaqi varësinë e tij të madhe politike nga italianët, pasi të gjitha vendimet i nënshtroheshin miratimit të mëkëmbësit italian. Ai pati suksese të kufizuara. Megjithëse përpiqej të mbante kontakte me nacionalistët që e kundërshtonin, ai dështoi të mbante pozicionin e tij përballë antifashistëve të majtë. Në këtë gjendje të ngarkuar politike, Kruja dështoi të merrte masa kundër grupeve të rezistencës antifashiste, veçanërisht kundër komunistëve. Stabiliteti relativ i fazës së parë të aneksimit italian nuk zgjati shumë, kryesisht për shkak të mungesës së efikasitetit administrativ, fushatave të dështuara ushtarake të italianëve kundër Greqisë, gjendjes së përkeqësuar ekonomike dhe forcës në rritje të rezistencës antifashiste.

Në janar 1943, Kruja shprehu dëshirën për t’u tërhequr nga jeta politike aktive. Ai nuk bashkëpunoi kurrë me gjermanët, të cilët në përgjithësi shmangnin përfshirjen me elitën tradicionale politike shqiptare, sidomos me italofilët. Megjithatë, ai mori pjesë në disa takime të organizuara nga qarqet nacionaliste dhe monarkiste, pasi si një antikomunist i devotshëm, kishte ende një farë ndikimi mes tyre. Në shtator 1944, Kruja udhëtoi vetëm në Vjenë, ku një nga djemtë e tij ishte i sëmurë rëndë. Djali i tij vdiq në nëntor 1944, vetëm pak ditë para tërheqjes gjermane nga Shqipëria. Prej asaj kohe deri në vdekjen e tij në vitin 1958, Kruja mbeti në mërgim, duke lënë familjen e tij, gruan dhe djemtë në Shqipëri.

Fashizmi vs. komunizmi

Dy arsye mund të shpjegojnë bashkëpunimin e Mustafa Merlika Krujës me fashizmin gjatë Luftës së Dytë Botërore. Së pari, ai ishte një nacionalist i shpallur që ishte i gatshëm të bënte një pakt me fuqitë e Boshtit për të promovuar çështjen nacionaliste shqiptare. Fashistët italianë e identifikuan Krujën me nacionalizmin ekstremist, por e shihnin gjithashtu si të dobishëm për interesat italiane për të qetësuar rezistencën antifashiste. Politika e Italisë ndaj Shqipërisë shpjegon më së miri, se pse ai besonte se Italia ishte vendi i vetëm, me të cilin Shqipëria mund të bashkëpunonte. Ndër fuqitë e Boshtit, Italia, sipas tij, ishte mbështetësja kryesore e aspiratave kombëtare shqiptare dhe garantuesja e pavarësisë dhe integritetit kombëtar të saj. Hubert Neuwirth përmend gjithashtu edhe armiqësinë e Krujës ndaj Mbretit Zog I si një nga arsyet e bashkëpunimit të tij. Në vitin 1939, pasi Mbreti u largua në mërgim, Kruja u kthye në Shqipëri nga Franca. Ai pranoi propozimin italian për t’u bërë kryeministër pasi Italia ra dakord të bënte disa koncesione në drejtim të autonomisë shqiptare dhe të hiqte simbolet fashiste të dinastisë Savoja nga flamuri shqiptar, që kishin shkaktuar pakënaqësi publike. Kruja përshëndeti me entuziazëm bashkimin e pjesës më të madhe të Kosovës me Shqipërinë dhe krijimin e Shqipërisë së Madhe. Për më tepër, ai refuzoi dhe kritikoi deklaratat e Aleatëve në vitin 1942 që favorizonin pretendimet territoriale greke dhe jugosllave ndaj territorit shqiptar pas përfundimit të luftës. Qëllimi i tij ishte të mbronte me çdo kusht bashkimin e arritur të Shqipërisë. Kështu, në emër të çështjes kombëtare të vendit, Kruja vazhdoi bashkëpunimin me fuqitë e Boshtit.

Së dyti, Kruja ishte një antikomunist i zjarrtë. Siç ka shkruar vetë ai, një nga arsyet që pranoi të bëhej kryeministër dhe bashkëpunoi me Italinë fashiste ishte kundërshtimi i tij ndaj komunizmit, për të cilin ai besonte fort se do të pengonte lirinë e Shqipërisë. Pas aktivizmit politik të rezistencës së majtë dhe themelimit të PKSH-së nga komisarët jugosllavë, ai pranoi propozimin e mëkëmbësit për t’u bërë “Kryeministri Kuisling i Shqipërisë.” Sipas Julian Amery-t, Kruja vazhdoi luftën kundër komunistëve, jo vetëm gjatë mandatit të tij si kryeministër, por edhe pas dorëheqjes së tij. Amery argumenton se britanikët në atë kohë ishin të shqetësuar për marrëdhëniet e Abaz Kupit me kolaboracionistët. Megjithatë, Amery shton se, në një vend si Shqipëria, lufta e brendshme midis nacionalistëve dhe komunistëve me ndihmën e “miqve të armikut” ishte një formë bashkëpunimi objektiv. Kështu, në Shqipëri morali politik perëndimor u zëvendësua me marrëveshje kompromentuese, pasi ideologjitë e liberalizmit, fashizmit dhe antikomunizmit nuk ishin të njohura gjerësisht apo të rrënjosura thellë në botën shqiptare. Me fjalë të tjera, pozicionet politike ose publike në Shqipëri nuk merreshin për arsye ideologjike, por për motive ose avantazhe personale.

Lufta Italo-Greke, e cila për më shumë se gjashtë muaj u zhvillua kryesisht në Shqipëri, po ashtu shkaktoi shumë ankesat nga popullsia shqiptare, veçanërisht ushtarët që luftonin në Frontin Greko-Shqiptar në Jug të Shqipërisë. Avancimi dhe sukseset e grekëve bënë që shqiptarët të dezeratonin me qindra nga Fronti dhe inati ndaj Qeverisë së Vërlacit u rrit. Edhe vizita njëjavore e Mbretit italian Viktor Emanueli III në maj 1941, nuk shkoi mirë. Një tentativë për të vrarë Mbretin që u bë më 17 maj 1941, dështoi. Mbretit iu shkaktuan vetëm lëndime të lehta. Ndërkohë, gjatë vjeshtës së atij viti në Jug të Shqipërisë dhe rreth kryeqytetit, Tiranës, filluan të shfaqen veprimet e para të armatosura nga grupe të ndryshme të rezistencës antifashiste. Më 8 nëntor 1941, me mbështetjen dhe mbikëqyrjen e të dërguarve jugosllavë, grupet e majta aktive që nga fillimi i pushtimit italian, krijuan Partinë Komuniste Shqiptare. Në kuadër të kësaj gjendjeje të vështirë, me qeverinë e Vërlacit që nuk mund të kontrollonte shqetësimet e brendshme në rritje, Mëkëmbësi i Përgjithshëm Jakomoni i propozoi Musolinit dhe Kontit Çiano, senatorin Mustafa Merlika-Kruja, si Kryeministrin e ri të Shqipërisë, i cili mori detyrën më 4 dhjetor 1941. Çiano e konsideroi emërimin e Mustafa Merlika-Krujës, 54 vjeçar, dhe kabinetin e tij, që zëvendësoi politikanët e vjetër me një elitë intelektualësh të rinj, si një gjest tolerance ndaj ekstremistëve nacionalist shqiptarë. Pra, Merlika-Kruja, i cili u kthye nga mërgimii detyruar në Francë u rikthye në Shqipëri në verën e vitit 1939. Ai ishte një politikan ambicioz, antikomunist dhe nacionalist i zjarrtë, i cili gëzonte mbështetje të plotë nga Italia dhe iu lejua më shumë liri veprimi sesa paraardhësve të tij. Atij iu dhanë disa të drejta për të bërë koncesione ndaj autonomisë shqiptare, duke përfshirë në qeverinë e tij anëtarë nga grupet intelektuale dhe nga populli, jo nga të vjetrit pronarë tokash (bejlerë), si dhe ngritjen e një ushtrie të pavarur shqiptare që do të vepronte përkrah forcave italiane, ushtri e cila ishte shkrirë pas pushtimit të 1939. Ai u lejua të lirojë një numër të madh antifashistësh nga burgu apo internimi dhe më pas u mundua të bënte dallimin në sjelljet ndaj nacionalistëve antifashistë dhe komunistëve, duke u paraqitur si një mbrojtës i irredentizmit nacionalist shqiptar. Gjatë fazës së parë të qeverisjes së tij, italianët e shikonin me dyshim, pasi frikoheshin se ai ishte një ekstremist nacionalist; më vonë, megjithatë, sipas Çianos, ai u dëshmua si më i moderuar. “Tani që ai është në pushtet, e kuptoi se të bësh kritikë është e lehtë, por të veprosh është e vështirë”. Në fakt Kruja nuk kërkoi nga Çiano asgjë të pazakontë, përveç disa korrigjimeve të vogla në kufirin e Malit të Zi dhe kthimin në ndryshimet e 12 prillit të Kushtetutës dhe flamurit: “ata nuk e duan shqiponjën e burgosur mes fashave të liktorit dhe nyjave të Shtëpisë së Savojës”, shënon Çiano në Ditarin e tij. Gjatë një takimi në Romë me Musolinin në shkurt 1942, Musolini I theksoi kryeministrit Merlika-Kruja dëshirën e tij për t’i dhënë Shqipërisë autonomi më të madhe. Kjo, sipas tij, ishte e vetmja politikë që do të jepte rezultate, pasi në të kundërt Shqipëria do të shndërrohej gjithashtu në krah të rebelimit dhe intrigave si shtetet e tjera të pushtuara.

Kabineti i Krujës qëndroi vetëm trembëdhjetë muaj, nga 4 dhjetori 1941 deri më 19 janar 1943, kur ai dha dorëheqjen nga detyra. Pas Luftës së Dytë Botërore, Kruja pranoi se ishte përdorur nga italianët dhe makiavelizmi i tyre për të përfituar nga devotshmëria e tij nacionaliste për mbrojtjen e territoreve etnike shqiptare. Ishte përsëri Jakomoni, ai që propozoi që ai të zëvendësohej me dikë nga aristokracia e vjetër, duke i theksuar Çianos se “Kruja është një njeri që në interesin tonë duhej ta konsumonim.” Për italianët, Merlika-Kruja ishte njeriu perfekt në momentin e duhur. Nacionalizmi, të cilin Merlika-Kruja e përfaqësonte përsosmërisht gjatë gjithë jetës së tij, luajti një rol thelbësor në bashkëpunimin e tij me italianët. Sipas tij, sidomos pas krijimit një ditë para se të emërohej kryeministër, të “Shqipërisë së Madhe” në vitin 1941, që do të përfshinte Kosovën dhe zona të tjera kryesisht shqiptare në Jugosllavi dhe rajonin e Çamerisë në Greqinë veriore, si një produkt i marrëveshjes Çiano-Ribentrop në prill Vjenë, pas pushtimit të Greqisë dhe Jugosllavisë, Merlika-Kruja besonte se çështja kombëtare shqiptare do të zgjidhej vetvetiu. Në fjalimin e tij të parë si Kryeministër, më 10 dhjetor 1941, Merlika-Kruja lavdëroi krijimin e Shqipërisë së Madhe si një arritje e madhe për territoret etnike të lira. Ai madje krijoi një Ministri për Tokat e Lira, me Tahir Shtyllën dhe më pas me ish-ministrin e Financave, Fejzi Alizoti, dhe Eqerem bj Vlorën si ministra dhe urdhëroi një regjistrim të popullsisë për territorët e lira, si dhe një reformë agrare që do të shpërndante pasuritë tokësore të konfiskuara nga popullsia serbe dhe malazeze gjatë Mbretërisë së Jugosllavisë te popullsia shqiptare e atyre territoreve.

Në emërimin e Merlika-Krujës, Jakomoni dhe Çiano shpresonin të mobilizonin shqiptarët në politikën fashiste duke luajtur me ndjenjat e tyre nacionaliste përmes propagandës, ndërkohë që po ashtu shuan çdo tentativë për rezistencë. Qeveria e Merlika-Krujës ishte kështu kabineti i parë kombëtar i Shqipërisë së Madhe. Ndjenjat nacionaliste të Krujës u shfaqën hapur. Ai madje protestoi kundër deklaratave të Anthony Eden, Cordell Hull dhe Molotov për Shqipërinë më 10 dhjetor 1942, me Sekretarin amerikan të Shtetit Hull që shpallte se, në bazë të Kartës së Atlantikut, Shtetet e Bashkuara dëshironin të shihnin një Shqipëri të lirë, të vetëqeverisur dhe me të drejta sovrane. Kjo u pasua nga një deklaratë e ngjashme e Ministrit të Punëve të Jashtme britanik Eden, me rezervimin se kufijtë e shtetit shqiptar pas luftës do të përcaktoheshin në negociata, nëse një marrëveshje midis Shqipërisë dhe fqinjëve të saj do të dështonte. Ministri i Jashtëm sovjetik Molotov shprehu simpati të qeverisë sovjetike për luftën e patriotëve shqiptarë kundër forcave italiane dhe dëshirën për të parë Shqipërinë të rikthehej në pavarësi. Menjëherë pas kësaj deklarate, Kryeministri Merlika-Kruja mbajti një fjalim në Këshillin e Madh Korporativ Fashist (parlamenti) më 23 dhjetor 1942, ku kritikoi deklaratat Hull-Eden-Molotov për Shqipërinë, duke u shprehur se ato kërcënonin unitetin etnik, tansinë kombtare, pasi nuk e pranonin ndryshimet që ishin ndodhur në Shqipëri pas vitit 1939. Uniteti kombëtar që ishte arritur nën qeverinë fashiste (Shqipëria e Madhe) do të humbte kështu. Aleatët i premtonin popullit shqiptar lirinë dhe pavarësinë, por rreziku i afërt nuk ishte politika e fuqive të Boshtit, por rreziku komunist brenda vetë Shqipërisë. Entuziazmi i tij nacionalist çoi të bënte dhe deklaratën pasionante, që “nëse qeveria shqiptare do të ishte e detyruar të zgjidhte midis fitimit të Kosovës dhe humbjes së pavarësisë, ajo do të zgjidhte të humbte pavarësinë, sepse nëse ne mbetemi të bashkuar me Kosovën, një ditë do ta rikthejmë pavarësinë tonë”.

Megjithatë, qeveria e Merlika-Krujës nuk arriti të realizonte aspiratat nacionaliste të vendit të tij. Programi i tij politik i thjeshtë tregonte varësinë e tij politike nga italianët; ai ishte i kufizuar në vendimmarrjen e tij, pasi të gjitha vendimet i paraqiteshin për miratim nga Mëkëmbësi i Përgjithshëm italian. Qeveria e tij pati sukses të kufizuar. Edhe pse ai u mundua të mbante kontakte me nacionalistët që e kundërshtonin atë dhe italianët, dështoi të merrte masa kundër grupeve të rezistencës antifashiste, veçanërisht komunisteve, çka çoi në krijimin e Ushtrisë së Lëvizjes Antifashiste Nacional-Çlirimtare. Stabiliteti i relativ gjatë fazës së parë të aneksimit italian nuk zgjati shumë, kryesisht për shkak të mungesës së efikasitetit administrativ, dështimeve të fushatave të tij kundër Greqisë, situatës ekonomike të përkeqësuar dhe forcës në rritje të rezistencës antifashiste. Më janar 1943, ai shprehu dëshirën për t’u tërhequr nga jeta politike aktive dhe pas shtatorit 1943, nuk bashkëpunoi me gjermanët nazistë. Në shkrimet e tij personale të pasluftës, Merlika-Kruja e paraqet veten si një nacionalist, që karrierën politike e udhëhoqi nga një parim: “të mbrojë dhe t’i shërbejë interesit kombëtar shqiptar”. Bashkëpunimi i tij me regjimin fashist ishte i motivuar nga bindjet e tij nacionaliste nga njëra anë dhe ndjenjat e tij antikomuniste nga ana tjetër. Ai ishte gati të ndërmerrte çdo akt politik për të shërbyer çështjes kombëtare të shqiptarëve, dhe ishte pikërisht gjatë pushtimit fashist që pjesët më të mëdha të Kosovës, Dibrës dhe Çamerisë u bashkuan me Shqipërinë. Ai gjithashtu ishte i motivuar të bashkëpunonte nga kundërshtimi i tij ndaj grupeve të rezistencës nacionaliste shqiptare; shumë nga liderët e tyre ai i kishte marrëdhënie personale që nga koha e veprimtarisë anti-monarkiste. Për të, një fitorja komuniste pas luftës do të shënonte shkatërrimin e Shqipërisë, pasi do ta reduktonte vendin në kufijtë e vitit 1912 dhe kështu do të linte jashtë gjysmën e kombit shqiptar. Ashtu siç ka shkruar ai vetë një herë, një nga arsyet që ai pranoi të bëhej kryeministër dhe të bashkëpunonte me Italinë fashiste ishte kundërshtimi i tij ndaj komunizmit, i cili, sipas tij, do të pengonte lirinë e Shqipërisë. Kështu, pas aktivizmit politik të rezistencës së majtë dhe krijimit të Partisë Komuniste të Shqipërisë nga emisarët jugosllavë, ai pranoi propozimin e Jacomonit për t’u bërë “Kryeministri i Quisling iShqipërisë”.

Përfundime

Në shkrimet e tij personale, të publikuara nga familja e tij në Shqipëri, Kruja e përshkruan veten si një nacionalist, karriera politike e të cilit udhëhiqej nga një parim: “të mbronte dhe t’ishërbente interesit kombëtar shqiptar.” Bashkëpunimi i tij me regjimin fashist u motivua nga bindjet e tij nacionaliste nga njëra anë, dhe ndjenjat e tij antikomuniste, nga ana tjetër. Ai ishte i gatshëm të ndërmerrte çdo akt politik për t’i shërbyer çështjes kombëtare shqiptare. Kjo shpjegon pse Kruja shërbeu italianët dhe fuqitë e Boshtit dhe refuzoi deklaratat e Aleatëve në dhjetor 1942, që do të kishin rrezikuar interesat kombëtare të Shqipërisë pas luftës. Ai gjithashtu u motivua të bashkëpunonte edhe prej aktivitetit të grupeve të majta shqiptare. Për të, një fitore komuniste pas luftës do të nënkuptonte shkatërrimin e Shqipërisë.

Nga koha kur shkoi në mërgim në vitin 1944 deri në vdekjen e tij në 1958, Kruja nuk u përfshi në asnjë aktivitet politik kundër regjimit komunist dhe as nuk ishte anëtar i ndonjë organizate politike shqiptare. Megjithëse simpatizonte Bllokun Indipendent Shqiptar të Ernest Koliqit dhe madje mori pjesë në mbledhjet e tyre në Egjipt dhe Itali, ai nuk ishte i përfshirë drejtpërdrejt në vendimet e tyre. Kruja mori azil politik nga Shtetet e Bashkuara në vitin 1956 dhe deri në vdekjen e tij në dhjetor 1958, iu përkushtua kryesisht shkrimeve të tij.

Fejton: Rënia e Lali Erit ” S’të ka SPAK-u shpirt, s’të ka Rama xhan !

December 9, 2024 by s p

Nga Rafael Floqi

Një ditë pas shqetësimeve të pafundme, kur të gjithë prisnin një lëvizje të tij, një fotografim i beftë i Erion Veliajt në avionin Hamburg-Tiranë, nën një kasketë të zezë dhe një xhup të madh skiatori, përbënte më shumë se një thashetheme. Ai u përpoq të ishte i padukshëm, duke shmangur çdo kontakt me mediat dhe të gjithë ata që e prisnin me pyetje të prera. Të tjera lajme ishin më të rënda, por kjo ishte vetëm pjesa e parë e një skenari që duket se po përgatitet për Veliajn: ajo që mund të jetë një fund i pashmangshëm, të paktën për karrierën e tij politike.

Atij iu bë sikur gazetarët po këndonin në kor “O lali ‘O lali ç’të gjeti skandali.

Një hetim pasuror që po zhvillohet ndaj kryebashkiakut të Tiranës është si një gjëmë që e ndjek atë prej muajsh. Rreth një vit më parë, kur skandali 5D shpërtheu, ai kishte ende një mbështetje të fortë nga ata që diktonin ritmet e politikës shqiptare. Por sot, pas çdo kontrolli të BKH-së dhe çdo lajmi të ri që nxjerr në pah lidhjet e tij me figura të dyshimta, situata është shumë më e ndërlikuar. Pas kontrolleve të fundit në shtëpinë e bashkëshortes dhe në zyrat e shoqatës së Ajola Xoxës, spekulimet janë të pafundme, dhe shumë media kanë vënë duar në kokë.

Vetë Veliaj, në një reagim të vonuar në rrjetin social “X”, ka pranuar se është nën hetim, por ka kërkuar që të mbështetet nga drejtësia, duke shprehur gatishmërinë për të bashkëpunuar. Ky reagim evaziv, i kombinuar me heshtjen e tillë të shumë politikanëve që dikur ishin më afër tij, është një pasqyrë e shkëlqyer e asaj që ndodh pas mureve të Partisë Socialiste. Ajo që dikur ishte një rrugë e hapur drejt një karriere politike të qëndrueshme, tani është kthyer në një labirint të mbushur me dilema dhe frikë.

Deri më tani, SPAK ka heshtur. Hetimet kanë përfshirë disa aspekte të jetës së Veliajt, përfshirë financat e tij dhe ato të familjarëve, si dhe lidhjet e mundshme me disa projekte publike, për të cilat janë ngritur dyshime të forta. Pavarësisht hetimeve që kanë përfshirë emra të njohur të politikës dhe administratës, Veliaj mbetet një figurë në hije. Duket se prokurorët janë treguar më të kujdesshëm me të, duke vonuar çdo veprim konkret, duke e lënë atë të “shijojë” çdo ditë një mundësi për të shpëtuar.

Ndërsa jevgu i lagjes po këndonte “Të ka lali shpirt, të ka Rama xhan.”

Ndërkohë, në terrenin politik, gjithçka ka ndryshuar për Veliajn. Çdo hap i tij është i shoqëruar nga pyetje dhe spekulime: Do të arrijë të dalë nga ky labirint hetimesh dhe të mbrojë karrigen e tij si kryebashkiak, apo do të shndërrohet në një tjetër shembull të pushtetit të pasigurt, që një ditë do të shembet nga kambanat e drejtësisë? Politikanët që dikur e shihnin si një të ardhme të PS-së, tani i janë larguar, duke mos i dhënë mbështetje as në luftën më të ashpër.

Hetimi pasuror është si një breshëri plumbash që mbulon çdo hap të tij. I përfshirë në projekte të diskutueshme dhe skandale që përfshijnë inceneratorin e Tiranës, 5D-në dhe prishjen e Teatrit Kombëtar, ai është nën hetim si një peshk që përpiqet të shpëtojë nga rrjetat. Po, nga njëra anë, ka pasur shumë biseda se ‘si do të ndodhë’, nga ana tjetër, për të vërtetën, hetimi është një histori që po vonohet si një episodi i “Game of Thrones”, dhe do të na thotë kur të vijë koha.

Ndër më të njohurit, ku përmendet emri i tij, janë hetimet mbi atë që njihet si afera e inceneratorëve dhe ai ndaj drejtuesve të Bashkisë së Tiranës të arrestuar kohë më parë në atë që njihet si çështja “5D”. Po ashtu ne hetim janë edhe pasuritë e kryebashkiakut dhe të afërmve të tij.

Ndërkohë, Veliaj u thirr më 30 prill në SPAK ku dëshmoi për rreth 7 orë në lidhje me aferën e inceneratorit të Tiranës për çështjen 5D që a s’e di.

Në shtator këtë vit, gazetari holandez Vincent van Gerven Oei publikoi një shkrim të gjatë që lidhte qendrën Harabel me kompaninë Integrated Energy BV SPV e hetuar nga SPAK për korrupsion në të ashtuquajturin “inceneratori i Tiranës.

Ndërsa fshesaxhia e rrugës po këndonte “Të ka lali shpirt, s’të ka Rama xhan.”

Por kjo heshtje ka të tjera kuptime. Kryeministri Rama, i cili ka qenë si një baba që thotë “E di që ke bërë diçka, por po pres të shoh nëse mund ta ndihmojmë”, është i menduar si një strateg me dy mendime. Nga njëra anë, ai e di që ka prova të forta për korrupsionin e Veliajt që janë më se të qarta. Po nga ana tjetër, kuptohet që Veliaj është gjithashtu një makineri zgjedhore, dhe ai ka punuar që të mbledhë pushtet financiar dhe mbështetje. Kjo është ndihma që ndihmon!

Dilemat po shtohen edhe nga drejtësia, me një SPAK që është më i sjellshëm me Veliajn sesa me të tjerët. Të tjera emra që kanë përfunduar në hetim janë trajtuar më shumë si “shqetësim publik”, por për Veliajn çdo gjë po shkon në ngadalë. Të gjitha këto janë të fshehura deri sa të vjen një moment i ndryshëm. Po, po, ka mundësi që ai të humbë gjithçka që ka fituar në pushtet, por si gjithmonë, gjithçka mund të ndodhë pas disa orësh në një avion nga Hamburgu.

Një pyetje mbetet: A do ta shpëtojë një PR i përshtatshëm një Veliaj të shkatërruar? Jo, se është më e vështirë sesa të heqësh një kasketë të zezë që të fsheh gjithçka.

Por ka edhe një dilemë tjetër që të gjithë e shtrojnë: Do të hedhë hapin përfundimtar Rama dhe do të “shesë” delfinin e tij? Deri tani, kryeministri ka lëshuar sinjale të dyfishta: mbështetje verbale ndaj Veliajt, por gjithashtu ka lënë hapësirë për drejtësinë të veprojë. Ky ambiguitet politik ka krijuar pasiguri, jo vetëm për Veliajn, por edhe për të gjithë ata që mbështesin liderët e partisë.

Nëse ai do të shkojë në burg apo vetëm do të përballet me arrest shtëpie, kjo mbetet të shikohet. Po ashtu, ende nuk dihet se çfarë do të ndodhë me të pas zgjedhjeve të ardhshme. Por një gjë është e sigurt: figurën e tij të shkatërruar nga akuza dhe hetime të pasurisë, nuk mund ta shpëtojë asnjë seancë PR-i.

Po si e mbylli Veliaj këtë episod? Po, si një profesionist i vërtetë… me një kasketë dhe një xhup skiatori, gati për të “shkëlqyer” në fushën e drejtësisë! Thjesht, ai ka harruar të marrë edhe patinat për fundin e tij spektakolar!

Ndërsa një lypës i vogël rom, duke përmjerrë tek pema e Bashkisë po këndonte “ O lali Eri, O Lali Eri, ç’të gjeti qederi”

Migration and identity: Female journey from Montenegro to USA since 1970

December 9, 2024 by s p

Enisa Murseli Gjokaj

Abstract

This study explores the migration experiences and evolving identities of Montenegrin women who emigrated to the United States since 1970. Through personal narratives and interviews, it sheds light on the unique challenges and triumphs faced by female emigrants in adapting to a new cultural landscape while preserving their heritage. The study highlights themes of resilience, identity transformation, and the influence of socio-political changes on their journeys. By sharing diverse personal stories, it aims to provide a nuanced understanding of the intersection between gender, migration, and identity within the Montenegrin diaspora.

Introduction

Migration is a profound and transformative experience that shapes the lives of individuals and communities. For many women, the journey of emigration encompasses not only physical relocation but also a complex process of identity formation and cultural adaptation. This research delves into the narratives of Montenegrin women who migrated to the United States from 1970 onwards, a period marked by significant socio-political changes in Montenegro and broader global dynamics.

The decision to leave one’s home country is influenced by a multitude of factors, including economic opportunities, educational aspirations, and in many cases there is a big question If she was following her personal aspirations or her husband’s ambitions. For Montenegrin women, this journey is often laden with additional challenges related to gender norms and expectations. As they navigate new landscapes, these women experience a dual negotiation of identity—balancing the preservation of their cultural roots while embracing the diverse opportunities available in their host country. It is critical to recognize that women, including migrant women, are also powerful agents and leaders in their families and communities, and at national and international level, providing resources for their families, facilitating migration, and adapting during displacement (IOM

Migration)¹.

This introduction sets the stage for examining the intersectionality of migration, gender, and identity as articulated through personal stories. By highlighting the experiences of three interviewed women from different backgrounds, the research aims to illustrate the rich tapestry of their lives, capturing both the struggles and the triumphs they encounter along their paths. Additionally, the research aims to contribute to a broader understanding of the Montenegrin diaspora from and the inherent strength found in community and shared experiences.

Through qualitative analysis and narrative methodology, this study will present the voices of female emigrants Rabija, Marija and Julia, coming from different backgrounds situating their stories within the larger context of migration literature. Ultimately, the research seeks to illuminate the resilience of Montenegrin women and the ways in which their migration journeys redefine their identities, enriching both their lives and the cultural landscapes of the United States, from New York to Detroit.

1. Access to education

Understanding the educational experiences of women migrants during this time provides valuable insight into the complexities of migration, gender roles, and access to education.

Montenegro in the 1970s:

When we talk about the status of educated girls in Montenegro during this period, which was part of the former Yugoslavia, cannot forget to mention government’s efforts to improve education access for women, including the elimination of illiteracy. In the interview with Rabije Cetkovic (1935),” Although her parents didn’t let her go to school, she taught herself to read and write.” ⁱR.C. for the first time went to night school in Germany where she learned German, while her husband had finished primary school, several years later she also got the driving license, during waiting time for the invitation letter for USA. This should highlight cultural expectations and the role of gender in education, while more women were enrolling in schools, societal norms often prioritized domestic roles for women. This research is exploring how women migrants who left Montenegro for the better life in USA, experienced education differently, particularly with respect

¹https://environmentalmigration.iom.int/gender-migration-environment-and-climate-change

to adapting to new educational systems and possible language barriers. In the interview with Marija Ivezaj (1948), she started primary school but after the 4^thgrade her parents didn’t let her to continue.ⁱⁱRight after marriage, they traveled to Rome, waiting the political asylum for USA in a Red Cross camp for 8 months, where she learned to speak and read Italian.

Regardless of region and the age, female migrants are becoming more educated since 1980. Significantly, the increase in the migration of women is true among both the lesser-skilled and highly-skilled, with more highly-skilled women emigrating from less economically developed countries (Dumont, Martin, & Spielvogel, 2007)². Overall, women migrants from Montenegro were more highly exploited due to lower wages and risky working conditions, just because of the tradition that girls don’t need to go to school.

USA in the 1970s:

By examine the advancements in women’s education in the USA during the 1970s, including the effects of the feminist movement, which advocated for gender equality in all areas, including education. This research is discussing the rise of programs aimed at increasing female participation in higher education and various fields traditionally dominated by men. Considering the experiences of women migrants, many of whom came from various backgrounds, and their access to educational opportunities in the USA, this includes challenges such as cultural adaptation, discrimination, or the need to balance work and family responsibilities while pursuing education.

By exploring differences in curricula and educational approaches. For instance, when Julia V.ⁱⁱⁱ emigrated to USA from Montenegro, she had finished only 4^thgrade primary education, she still was not 18 when she was searching a job in New York, and it was very hard for her to find a job even as a cleaning lady. With help of the Montenegrin community in NY, she started working and learning a language with her neighbors. She explains in that time NY needed a lot of workers because of the Vietnam War situation, her husband finds a job as super (building supervisor) and she was working as a housekeeper.

But also, cultural attitudes toward women’s education influenced school enrollment, teaching methods, and support for female students in both regions. How migration impacted the educational

²Women on the Move:The Neglected Gender Dimension of the Brain Drain. Jean-Christophe Dumont, John P. Martin, Gilles Spielvogel, July 2007

opportunities of women. For example, did Montenegrin women who migrated to the USA have better access to education? We will see throe answers of several interviewed migrants. How did their previous educational experiences shape their journeys, or were they at all allowed to go to school at all, as they are coming from very patriarchal societies.

The importance of understanding the educational experiences of women migrants from Montenegro in the context of global migration trends, we should know that even if they didn’t had strong educational background, that didn’t stop them from learning and exploring the dream country. By understanding of gender dynamics discussions on policies that promote equitable educational opportunities for women worldwide, those women from our research are the first generation of migrants homeschooled and then continuing further education in USA. Now they are proud grandmas of doctors, engineers, police officers and science researchers.

2. Women’s careers in the 1970s in Montenegro and the USA

This period was marked by a growing awareness of women’s rights and the importance of gender equality, though the realities of women’s careers differed significantly between the two contexts. By examining the career opportunities for women in Montenegro alongside those in the USA, especially for female migrants, we can gain insights into the challenges and achievements faced by women during this transformative era.

Women in Montenegro (1970s):

The socio-economic landscape of Montenegro during the 1970s, emphasizes that Montenegro was part of communist Yugoslavia. In that time government policies aimed to promote women’s participation in the workforce, such as equal opportunity mandates and workplace rights, which enabled many women to enter fields like education, healthcare, and industry. Highlighting the traditional gender roles that often placed women in domestic or caregiving positions despite the push for workforce participation. This explains that the best career for women in that time was to be Good Wife- Good Mum, without asking them about their dreams or offering them to choose between career and marriage. Transnational theory provides a framework for understanding how the migration experience impacts identity. How the woman’s narrative reflects her navigation of multiple identities as she integrates aspects of both her Montenegrin heritage and her new American identity, shaping her educational aspirations and experiences. The research of the women migrants from 1970 and 1980s begin to include women but did not cause a dramatic shift in thinking why she emigrated, how immigration was explained or the consequences. One of the

central questions about women during this period was whether migration “modernized” women, emancipating them their assumed traditional values and behaviors (Boyd &Grieco,2003)³.

Women in the USA (1970s):

Exploring the impact of the women’s liberation movement in the USA during the 1970s, which fought for workplace equality, reproductive rights, and anti-discrimination laws. The increase in female participation in higher education and professional fields, such as law, medicine, and business. But also the emergence of legislation which prohibited discrimination based on sex in federally funded education programs and activities, helping to open more career doors for women. Gender is deeply embedded in determining who moves, how those moves take place, and the resultant futures of migrant women and families(Boyd &Grieco,2003)⁴.

After moving in Detroit, USA, Rabije Cetkovic (1935) got employed in Chrysler factory together with her husband, English wasn’t a barrier because the managers spoke German language. Rabije C. says during her work in the factory, at the department of automotive lighting she learned English, although many of her colleagues spoke all the Balkan languages.

Marija Ivezaj (1948), during the interview stated that after arriving in USA, they lived in New York, Chicago and Detroit. She started as a housekeeper in the building they lived and after learning the language she got a job in a restaurant. She was and still is biggest support to her kids and grandchildren for education and career development.

While Julia Vukelj (1954) explains that for the first time in her life, when she was working with her husband in one apartment in Manhattan she saw a man serving a woman, she felt cultural shock when the men light his wife a cigar and fills her glass with whiskey while she is sitting on a sofa. After that she said to her husband- from now on if you want water go and take it, if you want a

³Women and migration: Incorporating gender into international migration theory, M.Boyd and E.Grieco, March 2003

⁴Women and migration: Incorporating gender into international migration theory, M.Boyd and E.Grieco, March 2003

lunch take it from the oven and put it on your plate, because all women should have equal rights starting from their home, family.

3. Language Barriers

The language proficiency directly affected job opportunities for female migrants from Montenegro. Many women may have faced challenges in securing jobs that matched their skills and qualifications due to limited English proficiency. The types of jobs that female migrants often settled for, which may have been lower-skilled or lower-paying positions depended due to their inability to communicate effectively in English.

While analyzing how language barriers hindered women’s access to educational opportunities and vocational training programs that could have enabled them to advance in their careers. Some of the women migrants from Montenegro may have been unable to enroll in English language courses or professional development programs due to their limited language skills, but also because they had

small kids, husbands working two jobs and no one to help them at home. One of the most fundamental questions related to the study of women’s migration concerns the extent to which women move across borders. The publication “Trends in Total Migrant Stock: The 2005 Revision “(United Nations 2006) estimates that women represent half of the world’s migrant population in 2005- that is approximately 95milion women. Despite the increased interest in women migrants, data on international migration remain surprisingly gender blind (Morrison, Schiff, Sjöblom, 2007)⁵.

The language barriers affected social integration and community building. Limited English proficiency leaded to social isolation, preventing female migrants from forming connections with native-born Americans and other migrant communities. Marija Ivezaj says, she was only going out in her community church, where she felt confident because everyone was understanding her. While Rabije Cetkovic says, that a lot of people from Balkan worked in Chrysler factory, and they were connected like a big family, but they faced misunderstanding in critical areas like healthcare access and legal rights which further complicated their integration process.

The language barriers might have affected the preservation of cultural identity among Montenegrin women in the USA. For some, the challenge of learning English lead to a feeling of disconnection

⁵The International Migration of Women, Andrew R. Morrison, Maurice Schiff, Mirja Sjöblom · 2007

from both their new environment and their native culture.

In the interview with Julia Vukelj, she explains the role of Montenegrin communities and organizations in New York, helping women and kids to overcome language barriers. Her kids were taking Montenegrian lessons until secondary school. These communities often provide resources, such as language classes and mentorship programs, to facilitate integration. Such programs may have been crucial for helping Montenegrin women improve their language skills and integrate into American society.

In conclusion, language barriers served as a significant hurdle for Montenegrin female migrants in the USA during the 1970s, impacting their employment opportunities, educational access, social integration, and overall quality of life. Many women may have taken initiatives to learn English attending classes, through self-study together with the kids when they started school, or participating in community events organized in churches or a mosque.

4. Her Story: A Journey of Dreams and Decisions

Let’s explore the intricate motivations behind a woman’s decision to migrate from Montenegro to the USA.

While interviewing those women I asked a lot of questions about her early life in Montenegro, her family, education, and career ambitions. At that time, all the answers were the same: it’s was very difficult for a girl to make her own decisions about her future, as most families determined whether she would attend school and whom she would marry.

Asking Marija.I noted, society norms and expectations regarding women’s role were challenging in the 70tis, especially coming from a poor family in Montenegro, until she saw independent women for the first time in USA.

Exploring the role of husband in the decision-making process. When I asked Rabija C. did her husband encouraged her to pursue her dreams, or was it primarily his career that initiated the move? She said that in the beginning she was supporting him, because that’s how are the cultural norms and what is expected from the wife, but when they sow western style both of them agreed that she needs to attend night school, learn new language and prepare herself to start working. It was very interesting, she explains when she was coming back home how other women and girls were watching her, when she was telling that she went to school or got the driving license. Coming from a very patriarchal society, which was rejecting equal structures, those ladies were the true heroines.

I asked Julia V. if she was following her dream to migrate for better future of her husbands, and she answers she was very young when she married 16y old girl in that time was not supposed to have dreams just to follow her husband and to pray that everything will be ok. As some neighbors and uncles migrated they were telling positive stories of the western world and how their life improved and started better earning money than in Montenegro. The story of better life heard from relatives and neighbors made Julia and her husband to immigrate, but and many more Montenegrins to follow their path.

Moreover, the study underscores the important role of community and social networks in facilitating the integration process. The bonds formed with fellow emigrants and the support received from local organizations played a crucial role in helping these women adapt to their new environment. These connections not only provided practical assistance but also fostered a sense of belonging and shared identity among the emigrants.

Conclusion

The narratives captured in this research highlight the complex interplay between migration and identity experienced by women who moved from Montenegro to the USA since the 1970s. Through personal interviews, this study sheds light on the diverse motivations that prompted these women to leave their homeland—ranging from economic opportunities to the pursuit of personal freedoms and escape from patriarchal constraints.

The accounts reveal a rich tapestry of experiences, illustrating how these women navigated cultural adjustments, language barriers, and the challenges of establishing new roots in a foreign land. What the three grandmas they have in common, is that they were very young when they left a very traditional family and community in Montenegro, and they never stopped fighting for their rights, encouraging the new generation that women have an important role in the society. A significant theme emerging from the interviews is the resilience and strength that defined their journeys. Rabija, Marija and Julia articulated how their experiences of migration reshaped their identities,

allowing them to embrace a hybrid cultural existence that honors both Montenegrin heritage and American influences.

In conclusion, the migration journey of women from Montenegro to the USA is not just a story of relocation but a profound transformation of identity. This research contributes to a broader understanding of the female experience in migration, emphasizing that the journey is as much about personal growth and identity reconstruction as it is about physical movement. Future studies should continue to explore these dynamics, particularly in relation to the evolving narratives of subsequent generations and the ongoing impact of sociopolitical changes on migration patterns.

ⁱCetkovic,Rabije. Emigrated in USA in Jun 1972. Personal interview. 25 August 2024. ⁱⁱIvezaj, Marija. Emigrated in USA in Apr 1969. Personal interview. 29 September 2024. ⁱⁱⁱVukelj,Julia, Emigrated in Jan 1970. Personal interview 14 November 2024.

Vatra dhe Instituti i Studimeve për Krimet dhe Pasojat të Komunizmit në Shqipëri nënshkruan marrëveshje bashkëpunimi

December 9, 2024 by s p

Sokol Paja/

New York, 8 Dhjetor 2024 – Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra dhe Instituti i Studimeve për Krimet dhe Pasojat të Komunizmit në Shqipëri nënshkruan një marrëveshje bashkëpunimi me qëllim organizimin e aktiviteve të përbashkëta në përkujtim të figurave dhe ngjarjeve të caktuara historike kombëtare me fokus kujtesën kolektive dhe kontributin për zbardhjen e të vërtetave historike të shqiptarëve. Marrëveshja e bashkëpunimit u nënshkruar gjatë një takimi pune të Kryetarit të Vatrës, Dr. Elmi Berisha, dhe drejtorit ekzekutiv të ISKK, Dr.Çelo Hoxha.

Qëllimi i marrëveshjes është mbledhja e dëshmive të personave të persekutuar gjatë regjimit komunist, të cilët jetojnë në SHBA me qëllim zbardhjen e krimeve të komunizmit dhe botimin e dëshmive si pjesë e kolanës “Zërat e Kujtesës”. Një delegaacion i ISKK ndodhet prej disa ditësh në New York në një vizitë pune. Më 7 dhjetor, u zhvillua një takim në shkollën shqipe “Gjergj Fishta”, në Long Island, New York. ISKK u dhuroi nxënësve kopje të librit për fëmijë “Kundër rrymës”, një libër për fëmijë i bazuar në jetën e shkencëtares Sabiha Kasimati.

Instituti i Studimeve për Krimet dhe Pasojat të Komunizmit më herët ka kontribuar për Bibliotekën Shkencore të Vatrës me 50 libra shkencorë. Në fund të këtij viti po ky Institut do të dërgojë për Vatrën afro 50 botime shkencore me fokus historinë e Shqipërisë dhe shqiptarëve.

Veprimtari dinjitoze te “Bijtë e shqipes” në Philadelfia

December 9, 2024 by s p

Në mjediset e shoqatës u bë promovimi i pesë librave të z. Hys Hasa të botuara në vitet 2022 – 2024

Nga dr. Sadik Elshani

Ditën e shtunë më 7 dhjetor 2024 në mjediset e shoqatës “Bijtë e shqipes” u organizua një veprimtari mbresëlënëse ku u bë promovimi i pesë librave të z. Hys Hasa të botuara në vitet 2022 – 2024. Ka vite që z. Hys Hasa me punën e tij studiuese e publicistike është bërë një autor e studiues serioze prodhimtar, jo vetëm në diasporë, por edhe në Shqipëri e të gjitha trevat shqiptare. Objekti i veprave të tij te botuara gjer më tani, 26 botime, janë: historia, traditat, figurat e njohura të fshatit të tij të lindjes, Vilë, Qarkut të Kukësit, diasporës shqiptaro – amerikane, si dhe shumë figurave te ndritura të kombit tonë. Një vend të rëndësishem në botimet e tij zënë edhe temat nga shërbimi i tij në Ushtrinë Shqiptare. Ai është pensionuar me gradën kolonel. Të gjitha këto botime i përshkon një frymë atdhedashurie, një ngrohtësi njerëzore, respekti për bashkëkombësit e tij, krenaria e ligjshme për ngjarjet historike nga e kaluara e popullit tonë. Z. Hys e adhuron fshatin e tij të lindjes, e do Kukesin, Shqiperine e gjithë trevat shqiptare Me shumë dashuri e sinqeritet ai shkruan për trungun e familjes së tij, shoket, figurat e shquara të kombit tonë, sepse ai është një njeri fisnik e burrë që i ka hije fjala e vendi. Dikush ka thënë se, që ta duash vendin tënd, duhet ta njohësh atë. Por, dashuria për atdheun bëhet edhe më e fortë kur je larg tij, kur e ndien mungesën e tij. Malli për atdheun ta përqëndron më thellë mendimin, prandaj, botimet e Hysës paraqesin ngjarje e figura të njohura edhe në detajet më të imta. Me një këmbëngulje për t’ia patur zili ai i grumbullon meterialet, kërkon informacione nga njerëz të ndryshem të të gjitha fushave të jetës: arsimit, shkencës, teknikës, mjekësiesë, mbrojtjes, etj. Por, ai paraqet edhe njerëz të thjheshtë, sepse edhe ata e kanë pervojën e tyre jetësore, kanë rrëfimet e tyre. është ajo përvoja, filozofia e popullit tonë, e zhvilluar gjatë shekujve, kryesisht nëpër odat shqiptare. Jo çdo gjë mësohet në shkolla, universitete e akademi. Veprat e z. Hasa janë një mozaik që gur-gur e paraqesin një tabllo të plotë të subjekteve që ai trajton. Me botimet e tij ai është bërë një enciklopedi, kronist, dëshmitar serioz i jetës së trevës së Kukësit e më gjërë, diasporës shqiptaro – amerikane. P. sh. libri i tij. “Midis emigrantëve shqiptare ne Amerike” (Tirane, 2010) do të jetë një libër referencë dhe historik, që do t’u tregojë brezave të ardhshëm se si kanë jetuar prindërit gjyshërit e tyre në një periudhë të caktuar historike këtu në Amerikë.

Salla ku u zhvillua veprimtaria ishte mbushur plot me bashkatdhetarë, dashamirë të librit. Kur salla mbushet plot gjithmonë e ndien një kënaqësi shpirtërore, se ia vlen të organizohen veprimtari të tilla. Kishin ardhur bashkatdhetarë e miq të z. Hys nga Philadelphia me rrethinë, Nju Xhersi e Nju Jorku. Kjo ishte edhe një dëshmi për respektin që z. Hys Hasa gëzon në komunitetin tonë, burrë fisnik që rrezaton mirësi e energji pozitive. Me praninë e tyre këtë veprimtari e nderuan: profesor Skender Kodra, kryetar i Akademisë së Shkencave Shqiptaro – Amerikane; dr. Bexhet Asani, sekretar i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro – Amerikanë; poeti Mhill Velaj, ish-kryetar i kësaj shoqate; zonja Dirka Xhakolli, nënkryetare e shoqatës “Skënderbe”, nga Nju Jorku; profesori, studiusi e shkrimtari nga Kosova, Besim Muhadri. Sallën dhe veprimtarinë e zbukoroi një buqetë e mrekullueshme me trëndafila, të cilën e solli zonja Premisa Këlsi. Sipas traditës së shoqatës sonë veprimtarinë e hapi kryetari, z. Dritan Matraku, i cili të pranishmëve u dëshiroi mirëseardhjen në këtë veprimtari, përshëndeti mysafirët e nderuar, përgëzoi zotin Hys Hasa për punën e tij me plot përkushtim, veprimtarinë mjaft prodhimtare botuese, si dhe angazhimin e tij të vazhdueshëm në shoqatë. Kjo veprimtari përputhet bukur me misionin e shoqatës sonë, që është ruajtja e gjuhës, kulturës e traditave tona kombëtare, theksoi z. Matraku.

Pastaj fjalën e mori z. Tajar Domi, ish-kryetar i shoqatës, i cili kishte përgatitur një material të thukët për veprimtarinë botuese të kolonel Hys Xhemali Hasës. Ai në fillim dha disa të dhëna jetëshkrimore për z. Hys Hasa, nga fëmijëria, shkollimi, shërbimi në Ushtrinë Shqiptare, deri te pensionimi si kolonel dhe vendosja e tij në Philadelphia në vitin 2006. Ai i bëri një pasqyrë botimeve të tij, duke i analizuar disa nga ato më kryesoret: “Vila pjesë e krenarisë kuksiane” (2008), “Gjurmë vlerash jetësore në Vilë” – dy vëllime, “Midis emigrantëve shqiptarë në Amerikë” (2009), “Mes shokësh në shërbim të atdheut” (2013), “Dritare mençurie kuksiane” (2015), “Vlera intelektuale kuksiane” (2016 – 2023, 5 vëllime). Siç cekëm më lartë, janë gjithësejt 26 botime. “Boshti kryesor i gjithë kësaj pune të jashtëzakonshme, edhe pse jo në moshën më të mirë ku mund të jepet rendimenti maksimal, në të gjitha botimet e shokut e mikut tonë, Hys Hasa, është pasqyrimi i njeriut si vlerë për shoqërinë e atdheun, por në radhë të parë për familjen. Ai në të gjitha këto volume përçon tek lexuesi dëshirën e tij për t’u dhuruar bashkëqytetarëve të vet tri gjëra: dashurinë, fjalën e mirë dhe korrektësinë”. Pasi dha disa të dhëna karakteristike dhe bëri një pasqyrim të shkurtër për këto botime, vlerësimet e shumta që kanë bërë personalite të shquara, studiues e akademikë, por edhe shumë miq të z. Hys, z. Tajar bëri një përmbledhje në fund të fjalës së tij, që njëherësh është edhe emëruesi i përbashkët i veprimtarisë botuese të z. Hasa: “Pra, veprat e z. Hys Xhemali Hasa kanë në brendësi të tyre jetëshkrime njerëzish, histori e letërsi, në to përshkruhen ngjarje, luftëra, por edhe zakone, tradita e kulturë të zonës së Lumës, Kukesit e me gjërë. Ato do të përbëjnë një vlerë të madhe dhe një kontribut të pazëvendësueshëm në arkivin historik të qytetit e atij kombëtar, por edhe një pasurim të bibliotekave personale të secilit”. Këtë përfundim e përforcon më tepër edhe vlerësimi që i ka bërë veprave të z. Hys Hasa, Mësuesi i Popullit, Mjeshtri i Madh, prof. dr. Shefqet Hoxha: “Të shkruash për njerëz konkret, që i takon përditë, për vlera intelektuale pozitive të bashkëfshatarëve e bashkëkrahinarëve tuaj, është shërbimi më i madh që i bën shoqërisë së sotme”.

Folësi i radhës në këtë veprimtari ishte z. Lutfi Brami, i cili paraqiti një vështrim për librin e z. Hys Hasa, “Mirënjohje Këshillit të Qarkut të Kukësit, shoqatës “Bijtë e shqipes” dhe Aleancës Kombëtare të Ushtarakëve Shqiptarë”. Në këtë libër paraqiten mendime e vlerësime të mbi 85 kuadrove, intelektualëve me mesazhe urimi, që mbartin motive inkurajues, respekti e mirënjohjeje. Për vlerat e këtij libri z. Brami u shpreh: “është i veçantë e kuptimplot. Përshkohet nga ndjenja e mirënjohjes dhe falenderimit të madh që bën z. Hys Hasa ndaj vlerësimit të figurës së tij për marrjen e titullit të lartë, “Qytetar Nderi i Qarkut të Kukësit”. Vlerat e këtij libri si dhe tërë veprimtarinë botuese të z. Hys e ka përmbledhur bukur z. Brami: “Rrëketë e burimeve nga malet e larta të Kukësit, Hysa i ka mbledhur dhe ka krijuar lumin e madh të krijimtarisë kuksiane, arkivin biografik, ditarin dhe fizionominë e tij, rezervuarin, që i jep dritë jo vetëm Kukësit, por mbarë bashkëkombësve tanë kudo që janë”.

Zoti Llazar Vero, ish-kryetar i shoqatës kishte përgatitur një paraqitje për librin e z. Hys Hasa, “Mirënjohje për ata që gdhendën emrin e tyre në pavdekësi”. Që në fillim të fjalës së tij z. Vero u shpreh: “E kam të vështirë të veeçoj botimin më të fundit të Hys Hasës, “Mirënjohje për ata që gdhendën emrin e tyre në pavdekësi”. Pse? Sepse të gjithë janë vazhdim i njëri-tjetrit. Pothuaj të gjithë flasin për Kukësin dhe kuksianët. Të gjithë janë shkruar me dashuri, përkushtim dhe krenari për ta”. Z. Vero pasi i bën një vlerësim të përgjithshëm krijimtarisë së z. Hys Hasa, ai i bën një analizë librit në fjalë, duke e vlerësuar punën e z. Hasa për vlerësimin dhe nderimin që ai u bën të gjithë atyre që sakrifikuan edhe jetën e tyre në ndërtimin e shumë veprave industrial, bujqësore, infrastrukturore; “Pasqyrimi me vërtetësi punës heroike dhe sakrificave të panumërta të atyre njerëzve të thjeshtë, por mjeshtra të profesioneve të tyre, nuk eshtë vetëm një evidentim sa për të thënë, por një ndërtim dhe përjetësim i fuqishëm për brezat e sotëm dhe ata që do të vijnë më pas” – u shpreh z. Vero. Pasi i cek të veçantat dhe rëndësinë e ketij libri, z. Vero bën këtë vlerësim: “Me këtë botim autori Hys Hasa i bën një shërbim qytetar jo vetëm Kukësit, por gjithë vendit dhe sidomos brezit të ri të Atdheut tonë. Botimi më i fundit i Hys Hasës shënon edhe një arritje tjetër simbolike, pasi ai ëshjtë botimi i tij i 25-të. Pena e tij nuk di të ndalet. Kam besim se libra të tjerë do të pasojnë këtë”.

Për librin tjetër të z. Hys Hasa, “Të jetosh me dashamirësinë e vlerave njerëzore” – vëllimi i dytë, referues ishte z. Petrit Zanaj, ish-kryetar i shoqatës. Ai pasi i bën një vështrim të shkurtër veprimtarisë botuese të z. Hys Hasa, kështu shprehet për librin në fjalë: “është një libër krejt ndryshe. Nuk ka një fill, një linjë që të na tregojë rrugëtimin e personazheve të tij, evolimin apo degradimin e tyre në situata të caktuara që përbëjnë thelbin e ngjarjeve në të, si dhe cili është fati i këtyre personazheve në vorbullat e ndryshme të ngjarjeve jetësore që përdoren nga autori”. Vlen të cekët se në këtë vëllim autori përshkruan takimet e tij të shumta me bashkatdhetarët, duke na rikujtuar se “vlerat e larta njerëzore qëndrojnë tek njerëzit e thjeshtë dhe punëtorë, të shkolluar apo profesionalë të zotë në punët e tyre”.

Zoti Sadik Elshani, ish-kryetar i shoqatës dhe njëherësh shkruesi i këtyre radhëve, u paraqit me një vështrim për dy vepra të z. Hys Hasa: “Vlerësime e mesazhe mirënjohëse” – vëllimi i dytë dhe “Vlera intelektuale kuksiane” – vëllimi i pestë”. Edhe z. Elshani bëri një hyrje të shkurtër për veprimtarinë botuese të z. Hys Hasa, pasi që gati të gjitha veprat e tij janë të lidhura me njëra-tjetrën. Pastaj ai u ndal për secalin libër veç e veç.

Ne librin “Vlërësime e mesazhe mirënjohëse – 2”, siç thote edhe tituli, autori paraqet disa vlerësime për veprat e tij nga personalitete të shquara të Shqipërisë, diasporës, përcjell mesazhet e shumta me shumë fjalë dashamirësie per botimet e tij, përshkruan angazhimet e tij dhe të miqve të tij për promovimin e librave në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë. Në kapitullin e 7-të përshkruhen takimet e tij të shmta me familjarë, kolegë ushtarakë, grupin “Flaka”, profesor Enver Bytyçin e shumë të tjerë. Vlerësime për librat e Hyseë janë të shumta, të shrehura me kritere shkencore e me shumë respekt për punën e tij këmbëngulëse, përkushtimin për t’i paraqitur gjërat sa më realisht, me fakte, të dhëna ëe sakta në pasqyrimin e figurave e ngjarjeve historike e bashkëkohore nga treva e Kukësit. Nga shumë vlerësime po zgjedhim një që e mishëron thelbin e krijimtarisë së z. Hys Hasa, atë të ambasadorit të nderuar, Arben Çejku: “Nga shkrimet nuk vjen asgjë e keqe; maksimumi rrjedhin polemika dhe debate. Por, nga mos-shkrimi, vjen harresa, vjen vetëm erresira”! Pra, ky është edhe qëllimi i shkrimeve, veprave të Hyses: mbajtja gjallë e kujtesës së popullit tonë, traditive e personaliteteve tona, t’i kemi gjithmonë në mesin tonë e jo të tretur diku në skutat e largëta të harresës.

Në librin tjetër, “Vlera intelektuale kuksiane – 5”, që do të thoteë se autori i ka botuar edhe katër vëllime të tjera, pasqyrohen figura të shquara të trevës së Kukesit, për të na bërë të ditur se edhe kjo trevë ka dhënë personalitete të shquara, gra e burra, që kanë lënë emër në historinë, arsimin, shkencën e kulturën tonë kombëtare, me një fjalë, në të gjitha fushat e jetës, është kjo një trevë e njohur për virtytet njerëzore, bujarinë, besën, mikpritjen, trimërinë. Si në të gjitha veprat e Hysës edhe në këtë vëllim parakalon një galeri e tërë portretesh të personaliteteve të shquara të trevës së Kukësit, të portretizuara bukur me fjalor të pasur e stil te zgjedhur. Paraqiten paraardhësit e pasardhësit e tyre, trashëgimia, tradita familjare.

Të pranishmit i përshendet profesor Skender Kodra, i cili shprehu kënaqësinë që ishte pjesë e kësaj veprimtarie, përgëzoi autorin, duke u ndier kranar që ai është edhe anëtar i kësaj Akademie. Po ashtu pershëndeti edhe zonja Dirka Xhakolli. Në emër të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro – Amerikanë (ShShShA) përshëndeti sekretari i saj, dr. Bexhet Asani, duke theksuar se “shoqata “Bijtë e shqipes” dhe ShShShA janë si një trung i vetëm, kanë bashkëpunuar, bashkëpunojnë e do të bashkëpunojnë përgjithmonë”. Pastaj ai vuri në pah se me z. Hys Hasa kanë diçka të përbashkët: Që të dy kanë botuar nga 26 libra, Z. Hasa ka shkruar për shqiptarët e përtej oqeanit (Amerikës), ndërsa ai ka shkruar për shqiptarët e përtej detit (arbëreshët). Përshëndeti edhe z. Mhill Velaj, ish – kryetar i ShShShA dhe në vazhdim solli përshëndetjen e presidentit të ShShShA, z. Adnan Mehmeti, i cili ndër të tjera shkruante për krijimtarinë e z. Hasa: “Si president i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro – Amerikanë dhe lexues i përhershëm i veprave tuaja, ndihem krenar për arritjet dhe sukseset tuaja. Ju përfaqësoni denjësisht letërsinë tonë, duke i dhënë zë e shpirt kulturës shqiptare përmes krijimeve tuaja frymëzuese”.

Në fund, pak i emocionuar, e mori fjalën z. Hys Hasa, i cili i falenderoi përzemërsisht të pranishmit në këtë veprimtari ku u bë promovimi i pesë librave të tij të botuar kohëve të fundit. Ai pastaj falenderoi Kryesinë dhe kryetarin e shoqatës “Bijtë e shqipes”, sponsorizuesit e shumtë që me bujarinë e tyre mundësuan botimin e këtyr librave; falenderoi redaktorin e korrektorin e këtyre librave, mikun tonë, z. Lutfi Brami dhe referuesit në këtë veprimtari. Një falenderim të vecantë ai e bëri për bshkëshorten, Xhylijen, djemtë e tij, Sokolin e Altinin, si dhe miqtë e tij për mbështetjen e dhënë në shkrimin e këtyre 26 librave, Pastaj në pika të shkurtëra foli për jetën dhe karrierën e tij ushtarake, burimin për frymëzimin e veprave të tij. Për tematikat që ai trajton në veprat e tij, u shpreh: “Unë shkruaj për vlera pozitive dhe mirënjohje vlerash të njerëzve nga më të thjeshtit e deri tek ministri apo deputeti, intelektuali e shkencëtari, personazhe që ata i takon çdo dite në kafe, në rrugë e në çdo mjedis familjar e shoqëror dhe në brendësinë e çdo libri janë mirënjohja, korrektesa dhe vlerat e shqiptarizmës, që duhet të kultivojmë tek brezat e sotëm, që ta kemi të sigurtë të ardhmen”.

Një falendrim i madh i takon edhe zonjës Julida Cepele, sekretare e shoqatës, e cila me mjaft kulturë komunikuese e moderoi këtë veprimtari madhështore.

Për të gjithë të pranishmit familja Hasa shtroi një koktel të pasur me ushqime e pije të llojllojshme. Edhe gjatë koktelit u këmbyen mendime, biseda të këndshme të rastit – u krijua tamam një atmosferë e ngrohtë që përkon bukur me atmosferën e festave të fundvitit.

Duke përfunduar këto radhë, e përgezojme përzemërsisht autorin për punën e tij me plot përkushtim, vlerësimet e qarta për personalitetet e ngjarjet historike e aktuale, për sinqeritetin, gjuhën e drejtpërdrejtë dhe atdhedashurinë e zjarrtë që na percjell. I dëshirojmë Hysës shëndet e krijimtari të begatshme!

Philadelphia, me 8 dhjetor 2024