Archives for February 2025

TREGIMET E ARMENIDËS – SI VIZATIM KARAKTERESH ME THELLËSI PSIKOLOGJIKE

February 28, 2025 by s p

Prof. dr. Bardhosh Gaçe/

Mjaft shkrimtarë të dekadave të fundit, në sprovat e tyre letrare kanë bërë përpjekje që, krahas lëvrimit të poezisë, të shpalosin talentin e tyre edhe në prozë, në ese, tregime e romane, duke dëshmuar kështu pjekurinë e tyre artistike dhe estetike. Tek autorja Armenida Qyqja, edhe pse në emigracion, në Kanada, si në muzën e saj poetike edhe në tregimtari, gjallon bota dhe jeta shqiptare. Duke kundruar këtë botë të gjerë artistike dhe estetike edhe pse ajo ka dekada që jeton në një kontinent tjetër, të duket sikur Atdheun e ka marrë me vete mbi supe, në frymë dhe në shpirt.

Janë 14 tregime nga vëllimi “Pirgjet e hirta” dhe 12 tregime nga vëllimi “I vdekuri që qesh” të autores Armenida Qyqja, që të përmbledhura në dy vëllime, botuar kohët e fundit, të ndjellin që t’i lexosh me endje. Kjo sepse autorja shtjellon një narracion jetësor me zhvillim karakteresh, duke marrë më së shumti ngjarje nga përditshmëria.

Është e rëndësishme ta themi që në fillim, se tregimi i Armenidës si tipologji i përket një ngjarje që vijëzohet në elementet dhe konturet e një subjekti të thurur me kujdes dhe të drejtpeshuar përmes qendërzimit të ngjarjes, që hapet aq sa mban pesha e saj e funksionalizimit të episodeve dhe e bërthamës rrezatuese të idesë.

Tregimet u përkasin viteve pas nëntëdhjetës, pikërisht kur në këtë periudhë ndodhën ndryshime të mëdha sociale, politike-shoqërore, kur individi me veten, me shoqërinë, me botën, me fatin, vuri raporte të reja ndërvarësie e varësie, prandaj ato e kanë të shtjelluar bukur mirë aspektin psikologjik dhe mental, që vihet re përmes subjekteve dhe detajeve që e materializojnë këtë.

Zbërthimi i karaktereve përmes rrethanave, mendësisë, fatit apo rastësisë, është një detyrë e moçme krijuese e letërsisë dhe nuk është nevoja të japim shembuj, sepse ato dihen. Ka mënyra të ndryshme të këtij zbërthimi përmes atmosferës, ku personazhi jepet konvencional, përmes realizmit, ku personazhi është konkret, apo përmes misterit, ku personazhi shtyhet drejt një bote të panjohur. Asnjë mënyrë nuk është përjashtuese ndaj tjetrës, ashtu siç themi se është këshilluese secila, kur kemi realizim artistik, sepse çdo mënyrë varet nga motivi, tema, subjekti apo nga shenjat e prirjet e talentit të rrëfimtarit.

Tregimi i Armenidës u përket më tepër gjendjeve shpirtërore që shpalosen, ndërthuren e hapen dhe mbyllen sipas situatave, ku vihet personazhi, që detyrohet t’i përjetojë ato sipas forcës së tij shpirtërore apo këndshikimit personal. Si i tillë, ajo ta afron personazhin përmes vërtetësisë së tij, duke ta dhënë të besueshëm sikur ti sapo e takove apo pret ta takosh e të bisedosh me të. Kuptohet, kjo është shenjë pjekurie artistike e një autoreje që prozën e shkruan me një nerv të kulturuar, me një rrëfim të natyrshëm që shkon në tendencë drejt zbërthimit të atyre elementeve bazikë të njeriut, shqetësimin për jetën, fatin, për të sotmen e të ardhmen.

Tregimin me subjekte të thjeshta – moraviane – ku personazhet hyjnë në ato marrëdhënie që i thërret e zakonshmja e jetës, mendojmë se kanë pëlqimin e tyre për një lexues, i cili e shikon jetën në shfaqjen e saj të natyrshme larg çudirave apo ndaj qasjeve për të dashur një element dhe një ndodhi me të papritura befasuese deri në kufij të zmadhimit të mbinatyrshëm, siç ndodh me disa autorë që kërkojnë ta çudisin lexuesin me zgjidhje deux ex machine. Jo, Armenida preferon të zakonshmen, çastin, por jo atë të zakonshme që shkon në thjeshtësim, por atë të zakonshme që mbart poezinë e jetës dhe i ngre kult bukurisë së saj.

Poezia e jetës ndodhet pikërisht tek ajo që është e zakonshme, tek ato detaje që nuk vihen re dhe vetëm syri vëzhgues i një shkrimtareje, siç është Armenida, i kap ato dhe i shtjellon me një befasi ndjesore që imponohet bindshëm dhe të krijon kënaqësi leximore. Tregimet e Armenidës frymëzohen nga ngjarje të thjeshta të jetës, duke zgjedhur një fabul që i ngjet të zakonshmes dhe që zgjerohet përmes një subjekti linear, ku nuk kemi retrospektiva apo paralelizma të shumta. Duke përzgjedhur mikrongjarje të tilla ajo zbulon prej tyre bërthama që gjenerojnë mjaft ndjenja e kundërshti, të cilat në shtjellimin e tyre portretizojnë njerëz dhe situata reale. Vetë titulli “Pirgje të hirta” tregon në mënyrë simbolike pengesat dhe kapërcimet e vështira që ndesh njeriu i sotëm në shoqëri, pengesa të llojllojta që vijnë prej natyrës së shoqërisë së sotme, e cila është shkapërdredhur në mjaft probleme prej një sistemi të ri që jeton. Plagët sociale janë të ndryshme, si: kurbeti, varfëria, prostitucioni, etja për para, venitja e jetës, rënia e dëshirës për punë dhe etja për përfitim, por autorja trajton edhe probleme psikologjike dhe etike, siç janë keqkuptimet, mungesa e karakterit apo anë të tjera të panjohura që shpërfaqin një botë instinktive të papritur.

Duke i marrë me radhë tregimet një nga një, nuk mundet tjetër veçse të zbulojnë një reliev të jetës, ku përthyerja e tij duket se ndryshon format çdo ditë pa u stabilizuar në një gjendje. Në një tregim është e rëndësishme të mos tregohet një histori, por të përshkruhet ajo se si e mbartin këtë histori të marrëdhënieve njerëzore, se si sillet përmes saj natyra njerëzore përmes një transfigurimi artistik. Dhe ky është arti. Gjendja emocionale e personazhet përcillen në situata herë të qeta e herë të vrullshme, duke shkuar drejt fundit, që jepet me një mesazh kuptimplotë dhe njerëzor.

Ndërtimi i personazhit kryhet në një mënyrë të tillë që ai të shkojë drejt plotësisë së mundshme të karakterit të tij dhe kjo është shenjë pjekurie e talentit të autores dhe vjen nga një përvojë e njohjes së temës dhe grumbullimit të përvojës gjithashtu nga leximet. Gjetja dhe ndërtimi i detajit bëhet me kujdes, që detaji të përçojë mundësi për zgjerim të narratives, e cila në tregimet e saj rrjedh e qetë dhe me plot antonime vërtetësie. Kjo narrativë përcjell gjithashtu edhe besimin se jeta është e bukur dhe ka kuptim vetëm kur atë duhet ta shikosh nga qëndrimet që mbajnë njerëzit e mirë, përkundër atyre që dinë të bëjnë keq dhe vetëm të shfrytëzojnë rastin në dobi të interesit të tyre meskin.

Thjesht e bukur jep autorja situatën te tregimi “I mbijetuari”, ku në figurën e Ermalit jep ankthin e masakrës dhe gjetjen e paqes, po kështu, në tregimin tjetër “Pirgje të hirta”, autorja vizaton figurën e Andit dhe jepet një pirg cigaresh të shuara – si shenjë e mërzisë dhe e pritjes- detaje që vizatohen mirë nga autorja dhe që japin një atmosferë gri.

“823 metra nën ujë” është një tregim tjetër interesant- i cili e rrit më tepër intensitetin e të rrëfyerit dhe komplikon situatat, duke përmbysur rrëfimin në raporte të ndërlikuara me thyerje lineariteti- Motivi i kërkimit të kryefamiljarit për gruan e humbur dhe fëmijët është çelësi që e mban tregimin në ankth dhe rrëfimi i jep përparësi një dinamike të mbyllur, që zhvillohet si një luftë e brendshme shpirtërore. Përpjekja gërshetohet me rastësinë dhe rastësia e ardhur për një jetë tjetër, sjell atë që quhet lodhje e dëshpërim- dëshpërim dhe humbje përmes tij.

“Nga zero” është një tregim tjetër që të bën të mos e humbasësh interesin për prozën e shkurtër rrëfimtare të Armenida Qyqes. Në këtë tregim jepet një përpjekje e njeriut për të arritur diçka dhe humbja- pastaj një ringritje e besimit për t’ia nisur sërish nga pika fillestare. Linjat shoqërore ngërthehen me linja dashurore dhe kështu fluksi rrëfyes nuancon jetën e njeriut në mënyrë shumëplanëshe. Tregime të tjera, si “Prapa diellit”, “Pllakat”, përfaqësojnë vlera të qenësishme etike-morale. Janë një sërë tregimesh që kanë në fokus temën e parasë, një temë e ditëve tona- paraja- ky mekanizëm diabolik, që lëviz gjallërimin e shoqërisë, djeg shumë dëshira, ashtu siç ndez shumëfishimin e tyre nga njerëzit e shtresave të ndryshme shoqërore. Jepet kjo bukur në tregimin “Zemra e nënës”- një tregim sa i rrafshit shoqëror dhe i problematikës së mprehtë, aq edhe i ndjesive të holla kur vjen puna për të reflektuar mbi ndjesitë e një nëne.

Edhe në tregimin tjetër “Gjashtë ditë”, autorja ndërton premisën si parakusht i kuptimit të vetvetes – si ngecje dhe harresë për gjërat e mundura me një angazhim tjetër shpirtëror për të arritur seriozitetin dhe aftësinë e një njeriu ndaj një tjetri. Në këtë kohë, kur njeriu përthithet nga absurdi i saj shpeshherë humbja e kujdesit bëhet edhe ndaj njeriut më të dashur.

Po kështu në tregimin “Çmimi” arrihet që të jepet një botë tjetër që induktohet dhe merret në një tërësi të veprimeve të personazheve, ku imazhet përzihen me njëra-tjetrën, duke përcjellë ankth. Andaj, të bukura janë tregimet “Vajzat”, “Djajtë e vegjël”, “Rrëfyesi”. Dilemat e personazhit, lufta shpirtërore me vetveten, është një mundësi e realizueshme këndvështrimi e autores, e cila e sjell botën njerëzore si komplekse dhe inkandeshente herë-herë.

Autorja krijon një minibotë të zhdërvjellët plot përndezje shpirtërore, me pengesa e pendesa, me një ritëm të qetë rrëfyes, ku poshtë rrjedhës narrative vlon një zjarr i brendshëm shpirtëror. Fraza e saj punohet me kujdes dhe autorja ruan sensin e masës, duke shmangur mënyrën përshkruese nga teprimet apo ngjashmëritë dhe duke arritur të na japë një prozë sa fabuleske, aq edhe refleksive.

Lidhur me mjeshtërinë e saj mund të themi se ajo nuk e prezanton problemin në fillim të tregimit- një zotësi konceptuale kjo – në mënyrë që lexuesi përmes një nisje rrëfyese të mbajë të gjallë kureshtinë e tij për të arritur tek pika e nyjës, aty ku lidhet intriga- dhe, ndërsa shkon aty, ai nuk hamendëson dot për zgjidhjen, veçse përpos zgjidhjes së autores, të cilën e kupton në fund. Kjo mënyrë tregon për një njohje të mirë të autores për artin e tregimit, i cili nuk mund të quhet i bukur nëse gjërat kuptohen që në fillim.

Përshkrimet e shumta transmetojnë gjendje shpirtërore, dilema e hamendje, por edhe mjedise, të cilat vizatohen në përshtatje të këtyre gjendjeve dhe rrethanave sociale. Duke paraqitur njeriun e sotëm kryesisht në mjedise urbane- në vend apo jashtë shtetit – autorja zhvillon një përmasë të re shpirtërore dhe mentale të këtij njeriu – ku hapësira nuk është më e kufizuar. Duke arritur të kapë tema e motive që kanë peshë – ajo tregon gjithëkohësinë e tyre me një universalizëm të kapjes, çka u jep tregimeve të saj një ton filozofik.

Kështu, vëllimi “Pirgjet e hirta” mbetet një nga vëllimet e mira në prozë – ku kapja e problemeve, mjediset, personazhet, karakteret dhe mendësitë e të sotmes, sillen në mënyrën e të shkruarit përmes një stili të qetë dhe që realizon një përmbajtje të gjerë e, më shumë, të thellë të shqetësimeve të individit të sotëm.

Veliaj dhe fjala “ndyrësirë” si alibi

February 28, 2025 by s p

Satirë Nga Rafael Floqi/

Karikatura AI

Në një proces ku perceptimi ka po aq rëndësi sa edhe faktet, Erion Veliaj ka zgjedhur të sillet si një i burgosur ordiner. Komentet e tij të fundit nga qelia, ku ai thotë se “Kolegu im Ols Angoni as nuk e ka idenë se me kë është ngatërruar”, mund të interpretohen nga prokuroria si kërcënim direkt i kryetarit të Bashkisë së Tiranës. Ky është vetëm një shembull i përfshirë në një fushatë akuzash dhe fyerjesh që Veliaj ka drejtuar ndaj prokurorëve dhe gjyqtarëve.

Prej 10 shkurtit, kur Veliaj u arrestua, ai ka zgjedhur një strategji të ashpër komunikimi, e cila kalon përtej komunikimit institucional. Ai i portretizon vetes si një viktimë të një komploti politik, ndërkohë që vazhdon sulmet verbale ndaj drejtësisë, duke përdorur epitetet “zvarranik” dhe “kasapi i drejtësisë” e “sigurims” për prokurorin dhe gjykatësin.

Në mesazhet e tij, Veliaj ka quajtur prokurorin Olsi Dado si “muzikant të dështuar”, “hajvan” dhe “lunatik”, ndërsa gjykatësin Erjon Bani si “thertore të drejtësisë” dhe “shërbëtor të turpshëm”. Veliaj gjithashtu e ka akuzuar Dadon për korrupsion dhe përdorimin e pushtetit në mënyrë të paligjshme.

Një nga arsyet kryesore që çuan në lënien e tij në burg ishte kërcënimi i mundshëm ndaj hetuesve të BKH-së, përpjekjet për të ndikuar te dëshmitarët, dhe përdorimi i pushtetit për të penguar hetimin. Prokuroria ka regjistruar kërcënime të drejtpërdrejta ndaj hetuesve, që mund të krijojnë një mjedis të pasigurt për të tjerët që mund të jenë të ftuar për të dëshmuar.

Ah, po, kjo situatë është një vërtetë ngushëlluese, nuk ka dyshim. Çfarë përfundimi mund të nxjerrim nga një analizë kaq të thelluar dhe të menduar me kujdes për ngjarjen e fundit, kur politikanët tanë të mençur dhe të drejtëpërdrejtë, si gjithmonë, po bëjnë të pamundurën për të na shpëtuar nga shkatërrimi?

E sigurtë, është e dukshme që për ne, qytetarët, nuk ka asnjë arsye për t’u shqetësuar për pavarësinë e SPAK-ut, sepse ky institucion është një simbol i paanshmërisë dhe ndershmërisë. Sigurisht, Rama i ka dhënë një leksion të pashoq për prokurorët dhe gjyqtarët, duke i urdhëruar që të zgjohet dhe të punojnë kundër “armiqve” në SPAK, sepse kush tjetër mund të bëjë më mirë këtë punë sesa një njeri që është aq i përkushtuar ndaj drejtësisë. Dhe, sigurisht, deputetët socialistë e ndjejnë të nevojshme ta dëgjojnë të heshtur, pasi si gjithmonë, nuk duan të prishin atmosferën e shijshme të kontrollit të plotë të një kryeministri, ashtu siç ndodhte dikur në kohët më të mira të Enver Hoxhës. Një tjetër shembull brilant i respektit ndaj ndarjes së pushteteve.

Po dhe institucioni i drejtësisë, ato të pavarurit që nderojnë çdo ditë nevojën për të reaguar? Reaguan, pa dyshim, duke mbështetur SPAK-un dhe duke kërkuar që të gjithë “aktorët” të respektojnë pavarësinë e prokurorëve – por, o çudi! – asnjëherë nuk përmendet emri i atij që në të vërtetë është nxitësi i gjithë kësaj, Edi Rama, i cili deklaron hapur: “Ka gjëra që nuk shkojnë, por ama, duke filluar nga kjo e korrupsionit, që është më e tmerrshmja. Është më e tmerrshmja që ne ta pranojmë pa luftë. Që të na kërkojnë ne hesap të tjerët. Ne duhet t’i kërkojmë hesap njëri-tjetrit. Askush jashtë kësaj partie nuk na kërkon dot hesap për luftën ndaj korrupsionit. Çfarë po ndodh këtu, nuk jemi ne viktima.” Jo,more,

Përveç, natyrisht, që ndihmën për të arritur këtë inkurajim të madh e ka dhënë edhe gjyqtari Bino, i cili gjithashtu dha një vendim të guximshëm dhe i qëndroi bindjes së tij, duke refuzuar të bjerë në kthetrat e politikës.

Dhe sa për reagimet nga opozita, po, kjo është me të vërtetë një përvojë befasuese! Ku Sali Berisha, që akuzon SPAK-un se ka dalë jashtë kontrollit, duket se nuk do ta pranojë kurrë që ky ka qenë një projekt i sponsorizuar nga ai vetë dhe ata që janë në pushtet. Por, nuk ka asgjë për t’u shqetësuar, sepse, siç thotë Rama, gjithçka është nën kontroll.

Vetëm se kur këto pushtete janë të përqendruara në duar të një njeriu, si një monark që mbështetet tek njerëzit e tij të besuar, asgjë nuk mund të shkojë keq, apo jo? Në fund të ditës, nuk ka nevojë për shumë analizë, sepse të gjithë e dimë që kjo është një histori e përjetshme e “krimit që sjell krimin”, që mbështetet në ndihmën e atyre që duan të “rikthejnë një të shkuar të lavdishme”. Dhe nëse ndonjëherë mendoni se do të shpëtojmë përmes ndonjë revolucioni të SPAK-ut, po, sigurisht, mund të jeni të sigurt se ky është vetëm një iluzion.

Në një sallë gjyqi që mund të ishte për të qeshur, por që nuk është aspak komike, Erion Veliaj ka shpërthyer në një reagim të fortë ndaj asaj që ai e quan “fyerje” nga prokurori Olsi Dado. Për të, fjalët si “ndyrësirë” kanë kaluar nga thjesht një ofendim i zakonshëm në një akt të dënuar politikisht, duke e ngritur lart atë në një luftë të ashpër për të mbrojtur “ndërgjegjen” e tij të shenjtë – ndoshta ka harruar se fjalët e tij vetë shpesh përdoren si shpërblim për kritikët e tij.

Sipas Fjalorit të gjuhës shqipe • ndyrësirë ,ndyrësíra është -emër i gjinisë femërore; numri shumës; -(të) 1. numri njëjës; të qenët i ndyrë; antonim; pastërti. 2. mbeturinë e papastër: grumbull ndyrësish. 3. kuptim i figurshëm; veprim a punë e ulët, e pandershme dhe e turpshme: ndyrësitë e të këqijve. / fjalë a shprehje e ndyrë: s’la ndyrësi pa i thënë. Nga kjo del pyetja a rimon emri Erion me i ndyri apo i menderi. Ndoshta jo dhe aq po era është e njejtë.

Nga kjo del pyetja a ka bërë Lali Eri një punë të pandershme. E në një mesazh që tingëllon si një akt i rrezikshëm i vetëjustifikimit, Veliaj kërkoi që gjykata të publikojë audion e asaj seance, duke i dhënë mundësinë qytetarëve të vendosin vetë nëse “ndyrësira” është një term i pranuar për një kryebashkiak. Dhe për ta mbështetur këtë pretendim, ai përdor një gjuhë që, për ironinë e tij të hidhur, mund të nxisë më shumë ironizime sesa mbështetje.

Në fakt, me fjalë të tilla si “gënjeshtar” dhe “je patologjik”, Veliaj nënkupton se ai është viktima e një komploti të rrezikshëm, një aktor që, sipas tij, po përpiqet të vrasë politikisht një njeri që ka bërë gjithçka për të mbajtur Tiranën nën kontrollin e tij. Po, çfarë mund të thonë qytetarët për këtë “ndyrësirë”? Për të mos përmendur dhe tendencën për ta bërë seancën një “kasaphanë” politike, ku ai, natyrisht, është vetëm një “heroi” një Pavëël Vllasov modern.

Nga ana tjetër, Gjykata e Posaçme dhe SPAK, në një përgjigje të mençur dhe të qetë, hedh poshtë çdo akuzë për përdorimin e fjalës “ndyrësirë” nga prokurori Dado, duke nxjerrë si dëshmi se regjistrimi audio dhe transkriptimi nuk e mbështesin këtë pretendim.

Tani, duke parë gjithçka nga këndvështrimi i Veliajt, është e qartë se ai ka shumë për të thënë – dhe shumë më shumë për të fshehur. Gjuha e Veliajt është e papranueshme, por është strategjike. Kanosja ndaj prokurorit është vepër penale, që ndiqet me ankimin e prokurorit. Nëse Olsi Dado i drejtohet institucioneve, duhet të japë dorëheqjen dhe të largohet nga çështja. Veliaj po ndjek këtë strategji për ta detyruar prokurorin që të largohet. Deri tani Olsi Dado i ka qëndruar presioneve. Gjuha është sigurisht e papranueshme.

Një aktor i politikës, gjithmonë gati të mbrojë veten, pavarësisht se sa i thellë është plani për të mbajtur vendin e tij të sigurt, dhe ndërkohë, të mbajë qytetarët në errësirë të plotë për atë që është në të vërtetë. Në fund, kjo ngjarje sjell një pyetje të thjeshtë për të gjithë ne: A është kjo një dramë, një komedi, apo thjesht një tjetër përpjekje për të shfrytëzuar ndyrësirat e politikës për t’u mbrojtur nga ato që duhet të jenë punët e ndyra të korrupsionit ?

“GJERGJ KASTRIOTI” VJEN NË LEZHË

February 28, 2025 by s p

Paulin Zefi/

Më në fund statuja e “GJERGJ KASTRIOTIT-SKËNDERBEUT” do të hijeshojë qytetin e tij të zemrës, Lezhën.

Kjo kryevepër monumentale e skulptorit, Ardian Pepa, që do ta vendosim këto ditë, do të zbulohet gjatë ceremonisë madhështore që do të organizojmë më “2 Mars 2025”, në orën 10:00, përballë Memorialit, në kuadrin e 581 vjetorit të “Kuvendit të Besëlidhjes së Lezhës.” Kësaj rradhe, “2 Marsi” do të kremtohet nga Bashkia Lezhë, shumë më madhështor se çdo herë tjetër.

Ju bëj ftesë publike qytetarëve të Lezhës dhe të gjithë Shqipërisë, por në veçanti vëllezërve dhe motrave tona në Kosovë, në Maqedoni, në Mal të Zi, në Preshevë-Bujanovc-Medvegjë, së bashku me ata në Diasporë (kushdo që ka kohë e mundësi), të na bashkohen në këtë ditë të madhe për Kombin Shqiptar.

PSE VRASJA E LUIGJ GURAKUQIT, GËZONTE ARMIQTË E SHQIPTARËVE

February 28, 2025 by s p

Nga Prof.dr. Skender ASANI/

Pikërisht para plot një shekull, më 2 mars 1925, në Bari të Italisë u qëllua për vdekje Luigj Gurakuqi, një prej kontribuesve më të mëdhenj të lirisë dhe pavarësisë së Shqipërisë. Ai nuk ishte thjesht një patriot, por një arkitekt i Shqipërisë moderne, një figurë kyçe në lëvizjen kombëtare, një njeri që me mendjen dhe zemrën e tij i dha shtysë Pavarësisë dhe ndërtimit të shtetit shqiptar.

E gjithë biografia e tij jetësore është ngusht e lidhur me atdheun dhe kombin, duke mos kursyer asgjë në favor të ngritjes dhe prosperimit të shqiptarëve, si gjithë kombet tjera të civilizuara.

Nëse ndjekim diagramin e jetës dhe veprës së tij, do të hetojmë se Gurakuqi ishte present gjithkund ku vendosej për fatet e kombit të tij. Ai mori pjesë në Kongresin e Manastirit në vitin 1908, ku me mençurinë e tij luajti një rol të rëndësishëm në unifikimin e alfabetit shqip, duke e bërë atë një nga shtyllat e identitetit kombëtar. Nuk u ndal me kaq – në Normale e Elbasanit, si drejtor i parë i saj, ai u përkushtua për edukimin e brezave të rinj shqiptarë, duke e parë arsimin si rrugën e vetme për emancipim kombëtar dhe orientim perendimor.

Vendi i Luigj Gurakuqit në historinë tonë kombëtare do të ketë një peshë të posaçme në momentin kur Shqipëria do të shpallte pavarësinë më 28 nëntor 1912. Ai ishte aty, jo vetëm si firmëtar, por edhe shkruesi i teksti të proklamatës së Pavarësisë.

Karriera e tij politike e shtetërore ishte ngusht e lidhur me fatet e Shqipërisë, në kohën kur ajo duhej të zhvillohej si shtet dhe të ruajë pacënueshmërinë territorial nga ambicjet grabitqare të fqinjëve. Si ministër dhe si politikan, Gurakuqi vijoi të punojë për një Shqipëri të lirë dhe të bashkuar dhe pikërisht kjo kauzë atij do t’i kushtonte me jetë.

Vrasja e Gurakuqit mori jehonë të gjerë në shtypin e kohës, kurse skenën e vrasjes në mënyrë autetnike e sjellë në kujtimet e veta patrioti Sejfi Vllamasi:

“Nuk qëndroi gjatë aty, nga ora 21.00 doli nga kafeneja, kur papritmas ndjeu krismat e një revolveri. Gjithçka ndodhi kaq shpejt e pakuptuar, sa ai as nuk pati kohë të thoshte asgjë. Ra përmbys si një lis i këputur në mes, i mbytur në një pellg gjaku. Një nga tre plumbat e kishte përshkuar në zemër e porsa e hipën në karrocë që ta çonin në spital ajo zemër e madhe pushoi së rrahuri.”

Mbi vrasjen e Luigj Gurakuqit janë hedhur hipoteza e spekulime nga më të ndryshmet. Por hulumtimet e fundit që i kemi bërë në Arkivin Shtetëror të Kroacisë hedhin dritë mbi një të vërtetë tronditëse: Balton Stambolla, vrasësi i Gurakuqit, nuk ishte një vrasës i zakonshëm. Ai ishte një vrasës serik me misione të qarta politike, të urdhëruara nga qarqe armiqësore ndaj Shqipërisë.

Pas atentatit në Bari, Stambolla kishte marrë udhëzime për të vrarë edhe një firmëtar tjetër të Pavarësisë në Kroaci, si dhe një prift atdhetar shqiptar. Por shërbimet kroate e zbuluan planin e tij, e arrestuan dhe i sekuestruan armën dhe valutën që i ishte dhënë për të kryer këto atentate. Kjo e vërtetë e re shton një tjetër pjesë në mozaikun e historisë së errët të vrasjeve politike të kohës. Porositësit e kësaj vrasje ishin kundërshtarët politik të Gurakuqit, të cilët pretendonin se në këtë mënyrë do të pësonte goditje lëvizja kombëtare shqiptare, që si synim përfundimtar kishte bashkimi kombëtare. Prandaj, jo rastësisht pas vrasjes së Luigj Gurakuqit, eliminohet edhe Bajram Curri, kurse plani për të eliminuar drejtuesit e lëvizjes kombëtare nuk ndalej këtu – qëllimi final ishte goditja e Hasan Prishtinës, i cili do të vritej në vitin 1933, me ç’ka po përmbushej një dëshirë e Beogradit dhe qarqeve të caktuara në Tiranë, për të shuar rezistencën shqiptare në trevat verilindore. Me fjalë të tjera, vrasjet fatkeqësisht realizoheshin nga vet shqiptarët, por dollia ngrihej në Beograd, sepse vetëm qarqet sheveniste serbe e dini peshën dhe rëndësinë që kishin në lëvizjen kombëtare figurat si Luigj Gurakuqi, Bajram Curri, Hasan Prishtina etj.

Instituti ynë, si gjithmonë, edhe kësaj radhe, në bashkëpunim me Postat e Maqedonisë së Veriut, po e nderon fugurën madhore të Luigj Gurakuqit përmes një pulle postale, e cila do të qarkullojë bashkë me portretin e tij, duke bartur kështu edhe simbolikisht mesazhin përbashkues për një atdhetar që lind në çdo 100 vjet.

Kërkesa e Institutit tonë, që u pranua me kënaqësi, shënon një moment të rëndësishëm në ruajtjen e trashëgimisë tonë, përfshi edhe jetën dhe veprën e Gurakuqit. . Si anëtar i Bordit të Filatelisë, së bashku me kolegët e mi, kemi dhënë kontributin tonë për të bërë të mundur këtë nderim të merituar falë edhe angazhimit të drejtorit të Postave, për përshpjetimin e këtij procesi.

Eliminimi i Luigj Gurakuqit nuk ishte thjeshtë një luftë për pushtet, por ishte më tepër një virus vdekjeprurës që asgjësonte çdo përpjekje për konsolidim dhe bashkim kombëtar. Mbase kjo ngjarje mund të na shërbejë si reflektim edhe në ditët e sotme për të mësuar nga pësimet e historisë dhe mbi të gjitha për të shëndërruar përçarjet dhe mosmarrëveshjet në bashkëpunim dhe mirëkuptim të brendshëm kombëtar.

Fjala e Hasan Prishtinës në ceremoninë e varrimit të Luigj Gurakuqit, ndoshta mund të jetë mesazhi më kuptimplotë i këtij reflektimi:

“Lamtumirë o mik i madh, o ndera e kombit tonë. Fli i qetë Gurakuq se shpagën tënde do ta marrim dhe lulëzimin dhe përparimin e Shqipërisë do ta realizojmë. Humbja e Gurakuqit është një humbje shumë e madhe, një humbje e paharrueshme jo vetëm për Shqipërinë e pavarshme, por edhe për ata shqiptarë që patën fatin e zi të mbesin jashtë kufinit të Shqipnisë së sotme dhe që sado tue vuejtë nën grushtin e të huajve, interesohen për fatin e saj sa edhe ata që janë nën hijen e flamurit kombëtar”.

Jeta dhe vepra e Luigj Gurakuqit nuk mund të fshihen nga kujtesa kombëtare, ndërkohë që dokumentet e gjetura viteve të fundit, që hedhin dritë mbi rrethanat dhe motivet e vrasjes së tij, do të shpalosen shumë shpejt në Tiranë, në bashkëpunim me Drejtorinë e Përgjithshme të Arkivave të Shqipërisë.

Jeronim De Rada, poeti i kumbimeve profetike, shqipkumtuesi i zëshëm i vlerave evropiane

February 28, 2025 by s p

Albert Vataj/

Jeronim De Rada do të ndërmendet në detyresën e gjeneratave si një personalitet që tejkaloi çdo përkufizim. Ai diti dhe mundi të jepej me mish dhe me shpirt të epërmeve virtyte, të shenjtave obligime. Gjithçka përmbledhtaz përbën aktin e tij si kontributor i atdhetarizmë është thelbësisht misioni i një shenjtori. Edhe pse ai nuk ishte i shuguruar si i tillë, kujtesa e vlerave dhe veprës që la trashëgim i ngritën atij një altar, një predikuese të shqiptarizmës, një gjunjëzore përtëritjesh shpirtërore. Ai luajti një rol dritonjës në historinë e letërsisë shqiptare. Ishte nistori i veprës letrare me frymë kombëtare. Ndikimi i tij mbi shkrimtarët arbëreshë bashkëkohës ishte i madh. Tradita poetike e shkruar prej tij vijon të jetojë e përtërirë edhe në letërsinë e sotme arbëreshe. Jeronim De Rada ishte poeti i kumbimeve profetike brenda panteonit të letërsisë botërore, shqipkumtuesi i zëshëm i vlerave evropiane, dritëlëshuesi mbi terrin e kahershëm të kumteve shpirtërore të arbrit. Jeronim de Radës (Girolamo de Rada), poeti, publicisti, folkloristi, filologu dhe mësuesi, themeluesi i letërsisë dhe i kulturës arbëreshe u lind më 19 nëntor 1814 dhe vdiq më 28 shkurt 1903.

Jeronim De Rada“Mësues i Popullit” jetoi dhe kontribuoi kësisoj. Rrugëtimi i gjatë iveprimtarsë së tij të paepur pikënisi në vitin 1834, asokohe kur De Rada ndodhej në Napoli me studime. Më 1848, nxori të parën gazetë shqiptare, të titulluar “L’Albanese d’Italia”. Kjo gazetë u bë tribun i mendimit dhe pikëpamjeve të tij për ngjarjet e kohës. Dështimi i revolucionit më 1848, shënon një krisje të thellë në themelet e kësaj shtatoreje të idealeve të mëdha. Asokohe mbyll “L’Albanese d’Italia”. Me një barrë të rëndë zhgënjimi u tërhoq në fshatin e tij të lindjes, deri në fillim të viteve ‘60 të shek. XIX. Një erë e re për De Radën nis më 1861, periudhë kur ai shfaqet i përtërirë dhe me energji të mëdha, një zë jehues i Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Pas traktatit “Parimet e estetikës” më 1861, ai rivjen me një vepër po kaq të zëshme, “Lashtësia e kombit shqiptar”, 1864 dhe “Rapsodi të një poeme arbëreshe” 1866, kumte të cilat luajtën një rol të rëndësishëm për propagandimin e çështjes kombëtare shqiptare. Hyri në korrespondencë me patriotët shqiptarë dhe me personalitetet kulturore evropiane, dashamirës të Shqipërisë dhe vlerave të saj të patëdyta. Ndoqi me interes të gjallë ngjarjet në Shqipëri. Pikë kulmore për rolin e këtij veprimtari atdhetar është përkrahja që ai i dha më 1878-ën Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, duke ngritur zërin fuqishëm kundër gjymtimit tokësor të Shqipërisë. Një ndihmesë të çmuar gjithashtu mëtoi për interesat e epërme të çështjes kombëtare nëpërmjet revistës “Flamuri Arbrit”, botuar prej tij në jetësimin ndërvitas, 1883-1885. Në “Testamentin politik” të 1902-it shprehu optimizmin për të ardhmen e Shqipërisë dhe pakënaqësinë e tij ndaj politikës së Italisë ndaj atdheut të të parëve.

De Rada gjithashtu ka një kontribut të çmuar në fushën e studimeve gjuhësore. Gjurmët e tij janë të plazmuara fuqishëm në mendimin e kohës për prejardhjen e shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe, duke kumtuar dhe mbrojtur energjikisht zanafillën e lashtë të tyre. Jeronim De Rada është nga të parët studiues vendas të strukturës gramatikore të shqipes. Në të dyja veprat gramatikore që hartoi më 1870 dhe 1894 vuri në dukje aspekte të patheksuara më parë nga dijetarë shqiptarë dhe albanologë dhe dukuri gjuhësore të pastudiuara ose të panjohura deri asokohe. Në veprat e tij gjuhësore jepen të dhëna me interes për të folmet arbëreshe. Bëri përpjekje të vijueshme për një alfabet të përbashkët të shqipes që të jepte një sistem sa më të plotë dhe të përshtatshëm për shqipen me karaktere latine, të plotësuara me shenja diakritike. Në veprimtarinë gjuhësore të De Radës duhet përmendur edhe organizimi i dy kongreseve gjuhësore të shqipes, i pari 1895 në Koriliano Kalabro, i dyti 1897 në Lungro. Dha me vetëmohim mësimin e shqipes në Kolegjin arbëresh të Shën-Mitër Koronës për dhjetëvjeçarë të tërë, gjersa vdiq u shua për të mbetur një “Mësues i Popullit, një Rilindas i madh i çështjes Kombëtare Shqiptare.

Tekst te Jeronim De Rades te korigjuar me doren e tijMjaft e gjerë është edhe veprimtaria poetike e De Radës. Nisi të botojë që herët, por shkrimi që i solli famën si poet me talent të shquar është poema lirike-epike “Këngët e Milosaos” (1836), vepra e parë e letërsisë sonë me vlera të mëdha artistike. Në qendër të veprës është historia e një çifti të ri që bashkohet pas shumë pengesash. Autori nuk kufizohet me dënimin e paragjykimeve klasore që pengonin lumturinë e të rinjve; në vepër kumboi ideja e detyrës ndaj atdheut dhe e gatishmërisë për të luftuar për mbrojtjen e tij. Historia e dashurisë fatkeqe midis dy të rinjve nga rrethet aristokratike të Shqipërisë së shekullit XV është edhe në qendër të poemës “Serafina Topia”, mbi të cilën poeti punoi në vitet 1839-1843. I pakënaqur nga puna e tij, De Rada këtë subjekt e rimori në poemën “Pasqyra e një jete njerëzore” (1898) duke e zgjeruar dhe duke trajtuar në të një problematikë më aktuale për kohën, luftën kundër pushtuesit otoman. Vepra më e rëndësishme e De Radës është “Skënderbeu i pafan”, të cilën e mbajti në duar një kohë të gjatë (1837-1896). Në vepër janë shkrirë mjaft nga këngët dhe poemat që kishte botuar më parë. Aty u shpreh në mënyrë më të plotë dhe më të qartë patosi kombëtar që kishte frymëzuar veprën e De Radës. Ndonëse nuk ka njësi veprimi dhe vazhdimësi, poema jep një tablo të gjerë të Shqipërisë në shek. XV, të bëmat e lavdishme të popullit, dashurinë e tij të flaktë për jetë të lirë dhe të pavarur, gjallërinë e mahnitshme që shfaqi përballë sulmeve të egra të armiqve. Në qendër të veprës është konflikti midis shqiptarëve dhe osmanëve, dhënë me anë skenash ku paraqiten beteja të ashpra e të furishme, që shquhen nga ngjyresa e theksuar historike dhe imtësitë shprehëse. Heroi kombëtar shfaqet në vepër si burrë shteti i shquar dhe trim i rrallë, që diti me mençurinë dhe me heroizmin e tij të ngrejë popullin e vet në luftë çlirimtare të pashoqe. Në karakteret e personazheve të tjera mishërohet heroizmi dhe trimëria e shqiptarëve. “Skënderbeu i pafan” është kryevepra e De Radës dhe në të u dukën në mënyrë të qartë veçoritë kryesore të talentit të tij, si mjeshtër i tablove të gjera historike dhe i përshkrimit me zotësi të botës së brendshme të heronjve, të mendimeve e të ndjenjave më të thella e më të fshehta të njeriut. Si poet, sidomos në “Këngët e Milosaos”, De Rada u çmua lart edhe nga rrethet letrare evropiane.

At Zef ValentiniZef Valentini për Jeronim De Radën

“Te De Rada ia vlen të shënohet ai lloj fluturimi pindarik, tipikisht mistik, që e lidh lajmin e një mirësie të kryer jo me sensin e një mirësie personale, por të një vizioni të gjerë teologjik të gjithë-atësisë së Zotit.

Unë do të rrëfej gjithmonë veç për suksese të vërteta, edhe pse e di shumë mirë se i flas një gjenerate shumë kryeneçe, që ka për divizë shprehjen “Quid est veritas? (Ku është e vërteta?) të Ponc Pilatit

Megjithatë e vërteta është se ky njeri mistik duhet të ketë ndjerë e besuar të ketë për rilindjen e Shqipërisë një mision të atillë me atë që pat besuar të kishte Dantja për të gjithë italianët jubileun e vitit 1300. Ai s’u shpreh kurrë qartësisht në lidhje me këtë mision, ndoshta për arsye modestie, duke menduar të mos jetë i denjë për një gjë të tillë. Por, në vëllimin e periudhës së parë të ‘Autobiologjisë’ së tij, autori do të shkruajë: ‘Në vetvete, ngjarjet e jetës sime nuk kanë kurrfarë vlere për të tjerët, as kurrfarë vlerësimi prej tyre. Vlerësimi i takon lartësimit ‘të bërjes dhe pasjes’ së një gjuhe kombëtare, mbrojtëses së vërtetë të kombit shqiptar’. Ndoshta teologët nuk e kanë kaq të lehtë të pohojnë ekzistencën e misioneve profetike të poetëve, ashtu siç nuk janë të lehta të pohohen zbulesat e tyre të vërteta mistike e të mbinatyrshme, me pretendimin e drejtë për të mos i dhënë Zotit përgjegjësi që nuk janë të tijat”

Doreshkrim i Jeronim De RadesVepra dhe vlerat

Biografia e tij liston deri në 43 vepra, të gjitha të ndryshme nga njëra-tjera për nga gjinia, por tek të gjitha vetëm diçka kumbon njëlloj, patriotizmi i lartë, për t’i shfaqur kështu si “fragmente zemre”; ja pse me plot të drejtë rrëfehet se ai diti të shfrytëzojë edhe gramatikën e ftohtë të gjuhës, si fushë-betejë për të sfiduar armiqtë e Shqipërisë. Edhe atëherë kur për disa zakone a doke të caktuara kishte ide shumë të vagullta, De Rada nuk u interesua shumë të informohej; rregullohej e ambientohej lirisht në çdo fushë falë bindjes se vula e etnicitetit shqiptar ishte para së gjithash gjuha, religjioni antik i atdheut, kujtimet e Skënderbeut dhe ideali i rifitimit të pavarësisë, e, mbi të gjitha, rikthimi në qytetërimin e humbur. Pjesa tjetër mund të qe edhe e përafërt, ajo s’prishte punë.

Në thelb, që në rini De Rada shfaq mbresat e ekzistencës së një bote të vet poetike, përtej asaj të fituar nga leximet. Këngët popullore i afruan një fushë të re ku të mund ta jetonte këtë botë, e një gjuhë të re, më të freskët e më arkaike, për ta bërë atë më interesante.

E ai u krodh në të pa shumë shkujdesje, duke zbukuruar shumë prej motiveve të shkollës romantike, përtej atyre tassiane apo të këngëve tradicionale. Rezultati qe një përshtypje e thellë dhe e lumtur e lexuesve tashmë të mësuar me fantazinë e tassianëve dhe romantikëve, e që të shtyrë prej parimeve të kësaj rryme, prisnin me festë gjithçka që mund të tingëllonte si një epikë autentike popullore. “Megjithatë, nuk besoj, nënvizon Valentini, se një lexues shqiptar i epokës do të kish njohur, përtej gjuhës dhe frazeologjisë, shumë prej botës së tij në poetikën e autorit”. Nuk mund ta themi nëse De Rada ishte apo jo i ndërgjegjshëm për një gjë të tillë; e nëse qe, nuk mund të shtojmë nëse kjo ndërgjegjshmëri do ta kishte shmangur vallë nga mënyra e tij e të shkruarit (nisur nga bindja se, nëse do të donte, ai fare lehtë mund të shkruante edhe ndryshe). Ajo çka mund të themi me siguri është fakti se me poemat e tij ai s’ndihej kurrë plotësisht i kënaqur, pavarësisht se ish i ndërgjegjshëm se bëhej fjalë për diçka të madhe. Ja pse shumica prej tyre, edhe pse të ripunuara shpesh, mbetën për të në gjendjen e tentativave të pakënaqura asnjëherë.

Shtepia e Jeronim De Rades – Fundi i tij i trishtë

Jeronim De Rada, njëri prej përfaqësuesve kryesorë të elitës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare, inspiruesi kryesor e autoritar i intelektualëve arbëreshë të kohës, kumtohet se u nda nga jeta trishtueshëm në një varfëri që “guxoi” ta persekutonte në vitet e tij të vështira të moshës së thyer. Mbamendet se atij i erdhi vdekja duke e gjetur të mbërthyer përbindshëm nga një skamje lemerisëse. Ai mbylli sytë si një virtuoz i mendimit dhe kontributit atdhetar, anipse nën hijen e mrrylët të asaj skamje që duket se ia afroi më shumë varrin shtratit ku tretej ai kurm i shterrun mishi, por zemërzjarr e pendëmprehtë.

Njerëzit që iu ndodhën më pranë ditën që iu “shua qiriu i jetës”, shtangën të habitur kur në xhepat e këtij intelektuali të spikatur, në vend të të hollave, u gjet vetëm një cironkë e tharë në tym. Një absurditet që mund të matet vetëm me vetveten, sepse me personalitete si De Rada mund të nderohet e krenohet çdo komb, në mos për patriotizmin e kulluar që ai shpalosi, së paku për majat e larta që arriti si poet, si gjuhëtar, si pedagog e jurist.