Me rastin e 100 vjetorit të vdekjes.
Dr. Nikollë Loka/
Sundimi pesëshekullor osman dhe padituria ishin dy të këqijat e mëdha, që e kishin gozhduar shoqërinë shqiptare dhe nuk po e linin të ecte përpara me ritme më të shpejta. Në prag të zgjimit kombëtar shqiptar, të njohur si Rilindja Kombëtare, shoqëria shqiptare ishte e fragmentuar dhe e përçarë. Por në këtë periudhë, në shoqërinë shqiptare po ndodhnin ndryshime. Elita myslimane, e cila kishte përfituar privilegje nga regjimi i Abdyl Hamidit II, në këmbim të besnikërisë së saj, u zëvendësua nga një elitë e re intelektuale-nacionaliste shqiptare gjithpërfshirëse me myslimanë, ortodoksë dhe katolikë, cila bëri thirrje për reforma në dobi të të gjithë shqiptarëve.
Çështja shqiptare në fillim të shekullit XX po hynte në një fazë kritike dhe me pasoja të rënda për të ardhmen. Elitat shqiptare e dinin mirë faktin se emancipimi kulturor në shkallë të gjerë mund të arrihej vetëm pas zhvillimit të sferës publike dhe strukturave të shoqërisë civile, me themelimin e shoqatave atdhetare dhe kulturore. Gjatë viteve 1896-1905, përfaqësues të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare parashtruan si kërkesa të ngutshme “njohjen e kombësisë shqiptare dhe çështjen e shkollave shqipe”, “bashkimin e tokave shqiptare në një vilajet të vetëm”, madje kërkuan edhe formimin e një Shqipërie autonome. Ata themeluan shoqërinë e fshehtë “Për lirinë e Shqipërisë”, në të cilën bënte pjesë edhe Bajram Curri, i cili në zbatim të programit të kësaj shoqërie u angazhua për hapjen e degëve të saj në qytetet e Kosovës. Në një raport të Konsullatës austo-hungareze në Shkup shkruhet se “nismëtar për kërkesën e përdorimit të gjuhës shqipe në shkollë ishte shoqata “Për Lirinë e Shqipërisë” dhe sidomos degët e saj në Selanik e Manastir, të cilat me shumë energji dhe shumë zotësi kanë filluar përhapjen e idesë kombëtare. Sukses kishin arritur në Gjakovë, ku u formua një degë e shoqërisë dhe kishte shumë anëtarë, ndër të cilët edhe bejlerë me rëndësi”. Si më kryesori ndër ta përmendet Bajram Curri, i cili ndonëse vetë nuk kishte shkollë, u përfshi në Lëvizjen Kombëtare Shqipe që ishte para së gjithash një lëvizje intelektuale. Rasti i tij është unik, sepse edhe pa qenë vetë i shkolluar, ai u bë njëri ndër mbrojtësit dhe kontribuesit më të mëdhenj për zhvillimin e arsimit shqip dhe hapjen e shkollave shqipe.
Pas revolucionit xhonturk, në themel të politikës nacionale xhonturke u vu doktrina e osmanizmit që i shpallte të gjithë shtetasit e Perandorisë “osmanllinj” dhe “të barabartë para ligjit”. Me këtë rast u lejua ngritja e klubeve kulturore dhe hapja e shkollave në gjuhët e kombësive të ndryshme. Në Shqipëri u hapën shumë klube kulturore dhe lëvizja për shkollën shqipe u shtri në të gjithë vendin. Sidoqoftë, themelimi i klubeve shqiptare në veri të vendit ishte i vështirë. Njerëzit ishin të prapambetur dhe fanatikë. Kishte ende persona që besonin se kushtetuta ishte bid’at (risi kundër ligjit fetar). Por edhe në veri kishin depërtuar idetë kombëtare. Ndryshe nga qytetet e tjera veriore, në Shkup vepronte klubi i rëndësishëm “Bashkimi”, ku Bajram Curri ishte nënkryetar dhe u angazhua për hapjen e degëve të tij ose klubeve të reja në Kosovë. Me nismën e tij, në vitin 1909, u formua klubi “Bashkimi” në Gjakovë. Konsulli austro-hungarez në Prizren vinte në dukje se “Gjakova, një nga qytetet e zonës së tij konsullore, ishte më përpara në pikëpamje të nivelit të ndërgjegjësimit kombëtar, çka rezultoi me formimin e klubit shqiptar”. Sipas shtypit të kohës, “rol të rëndësishëm në përhapjen e ideve atdhetare në atë qytet kishte Bajram Curri i cili, me gjithë zember për me pa amën Shqypëni një or ma shpejt të shëndritun e të qytetnuet”. Shembulli i Gjakovës u ndoq edhe nga qytete të tjera. Në bashkëpunim me Hasan Prishtinën dhe Nexhip Dragën, Bajram Curri u angazhua për hapjen e klubeve shqiptare në Prishtinë, Pejë, Prizren, Mitrovicë, Gjlan, si dhe degëve të tyre në Ferizaj, Kaçanik, Podujevë, Drenicë etj.
Me hapjen e Normales së Elbasanit,në vitin 1909, Bajram Curri pati një rol të rëndësishëm në arsimimin e të rinjve veriorë, duke i ndihmuar ata që të ndjekin shkollën e të bëheshin mësues e më pas të përhapnin dijen në zonat e tyre. Si atdhetar me ndikim, ai nxiti dhe ndihmoi dërgimin e të rinjve nga Kosova në Normalen e Elbasanit. Për shumë nxënës të zonave veriore, mungesa e mjeteve financiare ishte një pengesë e madhe për të ndjekur studimet, prandaj ai ndihmoi me mjete financiare dhe mbështetje politike për të lehtësuar udhëtimin dhe qëndrimin e tyre në Elbasan. Në vitin 1910 me ndihmën e pakursyer të tij dhe të Bedri Pejanit në Normalen e Elbasanit vazhduan studimet 19 shkollarë nga Kosova.
Një angazhim tjetër i Bajram Currit ishte hapja e shkollave shqipe në Gjakovë dhe në fshatrat përreth qysh në vitin 1911. Gazeta “Shkupi”, e vitit 1911, në artikullin “Bajram be Curri dhe shkollat shqipe”, ndër të tjera, shkruan:”Në saje të ndihmës morale të Bajram begut në Gjakovë, mendojmë se brenda nji kohe të shkurtë, me leje të shtetit do të hapim shkollat shqipe si në Gjakovë, ashtu edhe në fshatra të Gjakovës”.
Pas kryengritjes shqiptare të vitit 1912 dhe marrëveshjes së arritur me autoritetet osmane, më në fund ishte bërë e mundur të hiqen kufizimet në lidhje me hapjen e shkollave shqipe. Por në atë kohë filluan Luftërat Ballkanike dhe territoret shqiptare u pushtuan nga ushtritë e aleatëve ballkanikë, që i mbyllën shkollat shqipe.
Lufta e Parë Botërore krijoi kushte të favorshme për ngritjen e shkollave të reja shqipe në Gjakovë dhe në viset e të tjera të Kosovës. Pas depërtimit të ushtrisë austro-hungareze drejt jugut, ushtritë serbo-malazeze u detyruan ta Kosovën. Kësisoj, me nismën e Bajram Currit, u hap në Gjakovë shkolla shqipe. Sipas njërit nga mësuesit e parë të kësaj shkolle, Qazim Bakallit, “një grup mësuesish, kryesisht, gjakovarë, shumica bashkëpunëtorë të Bajram Currit, u mblodhën në shtëpinë e Niman Ferizit dhe vendosën ta shfrytëzojnë rastin e përshtatshëm për ta hapur shkollën shqipe në Gjakovë. Aty u miratua vendimi edhe për themelimin e Bashkisë së vendit me nëpunës shqiptarë dhe me administratë në gjuhën shqipe”. Shkolla menjëherë ia filloi punës në ndërtesën e mejtepit ruzhdije. Mësuesit punonin pa pagesë, pasi qëllim të vetëm kishin shkollimin sa më të shpejt të të rinjve në gjuhën shqipe, përgatitjën e tyre për të punuar në administratën e vendit dhe për t’u aftësuar në ndjekjen e shkollimit të mëtejshëm. Shkolla fillore e Gjakovës ishte gjashtëklasëshe dhe në mungesë të arsimit të mesëm shqip, do të siguronte kuadro për administratën e re në gjuhën shqipe.
Pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore, në vitin1918, u mbyllën të gjitha shkollat shqipe në Kosovë. Gati të gjithë mësuesit atdhetarë gjakovarë kaluan në shtetin shqiptar, ku dhanë ndihmësë të madhe në zhvillimin e arsimit shqip. Një pjesë e tyre, me qëllim që t’u ndihmonin të rinjëve kosovarë, u ndalën në kufi me Kosovën, në Malësinë e Gjakovës dhe në Has. Me 17 tetor 1922, u themelua shkolla e parë shqipe në lagjen Dojan të fshatit Bujan, nën përkujdesjen e Bajram Currit dhe shokëve të tij. Pas shkollës së Bujanit u hapën shkollat në Gash, Bytyç, Degë, Dragobi etj. Kontribut për shkollimin e të rinjve shqiptarë nga Kosova dha edhe shkolla fillore e Krumës, e cila për herë të parë u hap në vitin 1913 për t’u mbyllur përkohësisht në vitin 1918 deri më 1921, për t’u rihapur më 12 tetor 1922 me kërkesë të Bajram Currit. Në vitin shkollor 1922-1923, kjo shkollë numëronte 30 nxënës, prej të cilëve 18 ishin nga Kosova. Shkolla e Krumës në vitin 1923 shënoi dy hapa të rëndësishëm të zhvillimit arsimor: 1. Krijimin e Shoqërisë arsimore “Shkëlzeni” dhe 2. Hapja e shkollës së mbrëmjes për të rinj e të rritur, ku numri më i madh ishte i shqiptarëve nga Kosova të strehuar në Shqipëri. Përfshirja e të rriturve në shkollat e mbrëmjes, në radhë të pare, u mundësoi shqiptarëve të shpërngulur që të gjenin më lehtë punë në institucionet shtetërore dhe i ndihmoi angazhimin e tyre në jetën tregtare. Bashkë me Hasan Prishtinën dhe Azem Galicën, Bajram Curri ishte nismëtar për hapjen e shkollës shqipe në Golaj të Hasit, ku mësuan shumë luftëtarë të çetave antiserbe dhe fëmijët e tyre. Hapja e Internatit “Kosova” (shkollë me konvikt) për nxënësit kosovarë këndej kufirit ishte përpjekje për ta sfiduar realitetin dhe për të dëshmuar se shqiptarët nuk mund t’i ndajnë coptimet artificiale. Misionarët që do ta mbanin zgjuar ëndrrën ishin fëmijët, në stinën e tyre të djalërisë së hershme. Ishte vazhdimi i luftës me mjete të tjera me po ata udhëheqës, Hasan Prishtinën dhe Bajram Currin, nismëtarë të arsimit shqip në këto treva.
Pas Kongresit të Lushnjës, kur shteti shqiptar filloi të funksiononte, Bajram Curri, krahas të tjerave, u angazhua në zhvillimin e arsimit laik dhe kombëtar. Ai ishte një nga përkrahësit kryesorë të qeverisë demokratike të Fan Nolit, e cila e vendosi arsimin si një nga prioritetet kryesore. Noli kishte premtuar se do të kishte në përbërje të kabinetit të tij dhe dikasterin e arsimit, por vendi i ministrit për pak kohë mbeti bosh. Megjithatë, me 12 gusht 1924, u mblodh në Tiranë Kongresi Arsimor, ku Ministria e Arsimit nuk dërgoi përfaqësues dhe as përshëndetje.
Bajram Curri pati një ndikim të madh në atë kongres. Ai e shihte arsimin si një faktor kyç për përparimin e kombit dhe për ruajtjen e pavarësisë së Shqipërisë, prandaj kishte kërkuar që Kongresi të vendoste masa konkrete për hapjen e më shumë shkollave në veri të Shqipërisë, një zonë ku arsimi ishte ende i pazhvilluar për shkak të kushteve të vështira dhe mungesës së mbështetjes shtetërore. Në Kongres u zhvillua një debat rreth arsimit laik dhe atij fetar, saqë prej anës së mësuesve katolikë të prefekturës së Shkodrës, me nxitje dhe mbështetje të fuksionarëve fetarë dhe të disa qeveritarëve pati përpjekje për shpërndarjen e Kongresit. Ndue Paluca dhe Kol Margjini prej katolikëve e Xhevat Korça dhe Ismail Anamali prej myslimanëve, u larguan nga salla. Në ato kushte, Kongresi u vu në rrezik për shkak të indiferencës së Ministrisë së Arsimit dhe të Qeverisë së kohës, që nuk ndërhyri në këtë debat, por thirri në polici organizatorët: Ahmet Gashin, Aleksandër Xhuvanin, Salih Ҫekën, Jani Mingën etj. Për këtë ngjarje, një grup delegatësh me në krye Ibrahim Fehmiun, vunë në dijeni ushtarakun dhe senatorin Bajram Curri, që ndëryri energjikisht për mbylljen e këtij incidenti. “Ai erdhi vetë në Kongres,- thotë profesor Ahmet Gashi, – na përgëzoi për punën tonë dhe na dha zemër për të vazhduar më tej e bëri një fotografi bashkë me kongresistët”.
Vendimet e Kongresit të Tretë Arsimor për unifikimin e shkollës shqipe në të gjithë vendin si shkollë shtetërore dhe laike u pritën me entusiazëm nga shtersat përparimtare të shoqërisë shqiptare.
Bajram Curri ishte një patriot dhe vizionar, i cili e kuptoi se e ardhmja e Shqipërisë varej nga arsimimi i brezave të rinj. Për këtë arsye, ai i ndihmoi të rinjtë shqiptarë jo vetëm brenda vendit, por edhe jashtë tij për të studiuar jashtë shtetit, në vende me arsim të zhvilluar. Përmes ndihmës së tij, shumë të rinj u shkolluan e pastaj u kthyen në Shqipëri e u bënë mësues, intelektualë dhe shtetarë, duke dhënë kontributin e tyre për vendin, siç ishte rasti me Rexhep Krasniqin, Xhevat Korçën etj. Si një personalitet i shquar jo vetëm në fushën e luftës për pavarësi dhe çlirim kombëtar, por i edhe si bashkëpunëtor me atdhetarë idealistë e të shkolluar shqiptarë, Bajram Curri ndau me ta të njëjtin ideal, realizimin e aspiratave kombëtare dhe zhvillimin e modernizimin e shoqërisë shqiptare.
