Nga: Prof.Dr.Fejzulla BERISHA
(Ekspert i të drejtës publike)/
Sulm ndaj rendit kushtetues dhe dëmtim i imazhit ndërkombëtar të shtetit
Archives for June 2025
Romani “Pse’’ i Sterjo Spasses dhe fillesa moderne e prozës së gjatë shqipe
Behar Gjoka/
Krijimtaria e gjerë letrare e Sterjo Spasses, siç ka vënë re historiografia letrare, zë fill me romanin Pse? Ky tekst origjinal si frymë dhe kompozim, rrëfim dhe shprehësi, pamëdyshje shënon një gur kilometrik të shkrimit letrar autorial, por njëherësh edhe një shteg fillimtar të lavrimit modern të prozës, me gjasë të romanit të shkruar në gjuhën shqipe. Romani, ashtu si shumica e vlerave të shkrimit letrar, sidomos të pjesës së parë të shekullit të njëzetë, pra të periudhës më të ndritshme të letërsisë shqipe, të harkut kohor 1912-1939, që për hir të së vërtetës, bën kthesën e letrave shqipe, nga problematika e mprehtë sociale dhe nga realizmi, si koncept dhe model përjetues dhe pasqyrues i realitetit letrar, ka përjetuar kalvarin e plotë të mbijetesës së letrares, në kontekste dhe rrethana të pazakonta:
A- Shfaqja e bujshme e tekstit romanor dhe shkëlqimi i plotë i tij, në kohën e botimit, përkatësisht në vitet 1934-1935, si një ngjarje e përveçme e letërsisë së viteve ’30, kur rrëzëllitën shkollëza dhe rrymëza në skenën kulturore dhe letrare.
B- Letnimi dhe ndalimi i leximit të librit më të mirë të shkrimtarit, ashtu si jo pak vepra me vlerë të disa shkrimtarëve të së kaluarës, të cilët binin ndesh me parimësinë e realizmit socialist. Romani Pse? i S. Spasses u mbyll në sepetet e mykut ideologjik, kryesisht për shkak të pranisë së pesimizmit të thellë dhe formalizmit të rrokshëm në hapësirat e tekstit.
C- Rigjetja dhe rivlerësimi i romanit Pse?, menjëherë pas viteve ’90, ku fillimisht u botua, në mënyrë që të merrte fund marrëzia e lënies në hije të një kryevepre letrare. Urojmë që ardhja e mbrame e romanit Pse?, të jetë vërtet një rikthim përfundimtar në panteonin e letrave shqipe, madje të analizohet dhe shqyrtohet në të gjithë treguesit e vet, që të zbulohet si përvojë shkrimi, si akt i hedhjes së themeleve të ligjërimit modern të romanit shqiptar.
Fati i romanit Pse?, një vepër unike e letërsisë shqipe, pa më të vogëln mëdyshje, një model literariteti, madje tepër kurajoz për kohën dhe më përtej saj, në njëfarë mënyrë lidhet me idenë e Harold Bloom-in, kur shprehet: Aty na duket se hasim, në mos veten a miqtë, medeomos një realitet ekzistues, qoftë bashkëkohor, qoftë historik, pohuar në librin Si dhe përse të lexojmë, çka bart materia e romanit. Pandarazi me të vjen edhe vetë fati i ligjërimit letrar në gjuhën shqipe, me gjithë dritëhijet kohore, që vetvetiu nxjerr në evidencë dy problematika, mbase dy çështje thelbësore të mbijetesës së librit dhe të vetë letrave shqipe:
Nga njëra anë: Teksti romanor, kaq i ngjeshur në shenjëzime artistike, në figurimin e personazheve, ku papërjashtim të gjithë vijnë të skicuar, qoftë personazhet femra, si dhe ato meshkuj, por krejt i gdhendur shpaloset Gjoni, protagonisti dhe epiqendra e librit. Pse? , është po ai variant i botuar në krye të herës, me ato shenja fillimtare, po me atë formë shprehje të patjetërsueshme, të cilën autori, pavarësisht furtunave të ashpra të kohës së monizmit dhe të modelit të realizmit socialist, nuk bëri asnjë ndërhyrje ose rregullim, që në fakt do të cenonte variantin parak dhe kohën shkrimore, por me siguri që do të kishte mjegulluar dëshminë letrare.
Në anën tjetër: Në rastin e romanit Pse?, të Sterjo Spasses, por edhe të veprës së gjerë letrare të At Fishtës, Faik Konicës, Zef Skiroit, Ernest Koliqit, Ernest Haxhiademit, Dhimitër Paskos, e të një sërë mjeshtrash të letrave shqipe, konteksti i leximit, pra rrafshet e ndryshme kohore, të lexim-mos-leximit, duket sikur i ngjisin në majë apo i hedhin në greminë, një tekst dhe një segment letrar. Në këtë rast, lënia në hije e një libri, modern në esencën e vetë shkrimore, në qasje dhe shprehësi, që i përkon një çasti të ndritshëm të literaritetit, largimi nga shansi i leximit, është vonesë absurd për të shijuar një vlerë, por edhe një akt që ndikon për të zbehur nivelin e vlerave letrare të gjuhës shqipe.
Beteja në mes tekstit dhe kontekstit të leximit dhe rileximit, gjithnjë mbetet e hapur dhe, kur është fjala për vepra cilësore, siç përfytyrohet nga lexuesit dhe studiuesit përgjithësisht romani Pse?, që ndërkaq shënon një kreyvepër të autorit, por edhe një roman të zanafillës moderne të tipologjisë së prozës së gjatë. Kuptohet se në këtë rast triumfi i plotë është i tekstit letrar, me kaq shumë shtresëzime estetike. Madje, në një këndshikim më të ngushtë, dritëhijet e kontekstit të leximit, të distancës dhe afërmit, janë thjesht segmente të përthyerjes kohore, pra të një leximi të prekshëm me hijedrita, me shumë gjasa, pra më tepër janë hapësira për të shijuar rrafshet e shumëfishta të një teksti letrar të mirëfilltë.
Thelbi modern i shkrimit letrar të romanit Pse? , në brendi dhe formë, në sendërtimin e botës romanore, të rrëfimit dhe përshkrimit, të dialogut dhe të depërtimit në brendësi të shpirtit të personazheve, megjithatë përbën një tipar të pohuar, që në krye të herës, pra sapo libri pa dritën e botimit, ndonëse më vonë më tepër paraqitet si e nënkuptuar edhe kur ndalohet si tekst, përbën në fakt pistën shqyrtimore, nga do të duhet orientuar studimtaria e shqipes, po kaq, nga rreket të hedh dritë, sadopak edhe kjo qasje, verifikuese e vlerave të projektuara dhe bartura në këtë roman.
Moderniteti i librit Pse?, është terësor dhe në të gjithë elementët thadrues të romanit, si frymë dhe atmosferë, si strukturë dhe teksturë shkrimore, tejet i rrokshëm në shpalimin e vet, me shumë gjasa i hapësirës tekstologjike, lidhet me shumëçka që bart në tipologjinë e vet, por materializmi i këtillë, i rrëfimit dhe shprehësisë së shqiptuar, mundet që të kërkohet, veçmas në disa rrafshe:
Së pari: Në rrafshet e përhtekimit tërësor të këtij romani, të brendisë dhe formës, të mesazhit dhe shprehësisë, të skicimit të personazheve, si portretizim fizik dhe shpirtëror, të cilat në fakt e bëjnë një vepër unike të fillesave moderne të romanit shqiptar, e po kaq edhe njërin nga librat me të mirë të Spasses, mbase kryeveprën e tij në gjithë krijimtarinë letrare.
Së dyti: Në rrafshet e rrokshme përmbajtësore, ku gjejmë të ngërthyera kalvarin e kohës, si fat i qenies shqiptare, i dashurisë së shumëngjyrtë, i përfshirjes në shtjellat e filozofisë së kohës, kontrasti qytet-fshat, po kaq shënon një marrëdhënie të vetë qenies shqiptare me paranë, me pamjet e mjerimit të skajshëm, një problematikë e gjerë, që vetvetiu përçon dimensionin e pakohësisë, të dhëniemarrjes së qenies me realitetin e gjerë dhe faktik, megjithatë të një përthyerje imagjinare, në teksturën e pentagramin e larmisë rrëfimore, që këtu na zbulohet përmes ditarit, që dukshëm e tejkalon kronikën, pothuajse në të gjithë parametrat.
Së treti: Shenja, mbase kryeshenja unike dhe përdalluese, me romanin shqiptar në përgjithësi është klima e plotë filozofike, që përcjell teksti i romanit Pse? Filozofikja, jo si materie ideologjike dhe dogmatike, por si frymë dhe përjetim, e bashkëshoqëruar me anësim të rrokshëm nga pesimizmi dhe mbyllja në vetmi, duket se buron nga leximi i autorëve me të shquar të frymës së filozofisë moderne, Niçe, Shopenhauer, si dhe i shkrimtarëve të shquar të kohës, si Tolstoi e Dostojevski. Pra, shtysa autoriale për të konceptuar dhe shkruar këtë tekst është librore, por ndjesia që përcillet, është e plotë si një dëshmi letrare, pavarësisht sfondit filozifik, që e mbështjellë materien tekstologjike. Në fakt, rrafshet filozofike në tekstin e romanit, janë po kaq të pranishme edhe në poetikën e Migjenit, nga njëra anë, e vendosin shkrimin letrar të dy autorëve, në një koherencë të përfillshme me lavrimin letrar të përbotshëm, nga ana tjetër, filozofikja e tyre, gjithnjë si atmosferë, ose është ende e pashqyrtuar, ose është parë si një kufizim ideor i shkrimtarëve. Përballja me këtë aspekt dhe shenjë autoriale, madje tepër të rrokshme në substancën tekstologjike, do të ndihmonte për të vënë tekstin e romanit në vendin ku i takon, në hierarkinë e letrave shqipe.
Së katërti: Forma e gjetur e ditarit, një formësim zbulues ky i universit të brendshëm të personazhit, si botë dhe karakter, si pasqyrë e përthyerjes së shpirtit njerëzor, që është e pranishme edhe në romanin Sikur të isha djalë të Haki Stërmillit, pa asnjë dyshim, është një tregues i mirëfilltë strukturor, për ta vendosur në kohë ndodhinë, por ndërkaq formësimi si ditar disamujor, ndërthurur me poetikën e rrëfimit dinamik, i jep tekstit një frymëmarrje tjetër. Fillesa e romanit si një kronikë e komponuar me ditarin e Gjon Zaverit, që është epiqendër e universit të romanit Pse?, realisht nis më 1 tetor 193… dhe mbyllet pak ditë pas 31 korrikut 193…, ku duket se motet të shpien në vitet ’30, të shekullit të kaluar, ndërsa koha imagjinare, e një segmenti të caktuar, shtrihet në harkun kohor, tetor-korrik të atij harku kohor. Sugjerimi i T. Todorov: “Nuk ka gjë më të zakonshme se përvoja e leximit dhe nuk ka gjë më të shpërfillur. ” (2000: 165), tek libri Poetika e prozës, zbulon përpara lexuesit dy anë të medaljes, se pa lexuar dhe rilexuar tekstin e romanit dhe të gjithë krijimtarisë së Spasses, nuk kemi asnjë mundësi dhe shans të rrokim idenë fillestare dhe ideale të autorit, sidomos në tekstin shumështresor të romanit Pse?
Me daljen në dritë të romanit, qysh në krye të herës, ndër të tjera nga lexues të vëmendshëm të asaj kohe, theksohet: Ky roman meriton të këndohet e të studiohet, mbasi ka një vleftë shoqërore, nga mjeshtria e shkrimit, nga tema e sidomos shoqërore, cilësi këto të përfillshme që librin e bëjnë tërheqës. Romani Pse?, me shumë mundësi, një libër shpirti dhe ëndrrash, një eksperiment letrar i përfunduar, sendërtuar në formën e ditarit, një cak fillimtar i shkrimit të autorit, prêt që të lexohet dhe vlerësohet, më në fund në meritat dhe shenjat që përçon, në shenjat dhe vlerat artistike.
Nga toni dhe ngjyrat është një roman tronditës dhe melankolik, çka e përthekson si tipar edhe fundi pa lumturi, ikja makabër nga kjo botë, pa e gjetur dhe pa u nginjur me dashuri, që duket se bëhet edhe shkaku për ta përcaktuar si pesimist dhe për ta lënë në hije për jo pak kohë. Nga brendia, humane dhe shoqëroree theksuar, e nginjur me fate tragjike të disa prej personazheve të romanit, vijon që të mbetet edhe sot e kësaj dite krejt të veçantë në letrat shqipe dhe, siç ka vënë re me të drejtë, ka si të ngjashëm Verterin e Gëtes, por edhe Ana Kareninën e Tolstoit. Fundi tragjik, një ikje e paralamjëruar, madje ashtu si në fatin tragjik të Anës, e cila shkon drejtë shinave të trenit, ashtu siç e pa ngjarjene në fillim të romanit, as më pak e as më shumë është një ndarje që ka ngjarë, me mikun e ngushtë, si dhe me dy mikeshat e shtrentja të Gjon Zaverit.
Romani i parë i autorit, me titullin kaq domethënës dhe provokues, Pse?, në një rrafsh është edhe roman i dashurisë, me gjasë i kërkimit të saj, që bëhet shkas për të patur një rrjedhë kaq tragjike të disa personazheve. Megjithatë, nga ana e studimeve letrare, Pse? , më tepër është përcaktuar si roman filozofik dhe psikologjik, ndonëse mendimi i kësoshëm, vjen i shoqëruar me kalvarin e të jetuarit, midis qytetit dhe fshatit. Po kaq, romani i parë i shkrimtarit, një sprovë ditari e realizuar mjeshtërisht, ndërkaq është edhe një vepër sociale dhe realiste. Është sociale për nga depërtimi në vatrat, që e dhunojnë dashurinë dhe individin, ku madje përvoja e fashatit dhe e qytetit, që ka ngritur mure të lartë për individin por edhe për shurdhërinë e komunitetit, skicohet si molo e saj. Është realiste, me gjasë si poetikë e kritikës së hapur ndaj realitetit të kohës, që e vriste pa mëshirë dashurinë dhe vlerat e tjera humane, e sidomos individin. Këto rrafshe tërësore dhe përfaqësuese shërbejnë për të plasuar romanin e individit, e fatit të qenies, me shumë gjasa e krizës së plotë e të shumëfishtë, ku ka rënë njeriu, të përshkruar në rrathët e përcaktuar të ditarit, një cilësi e rrokshme e modernitetit, të pjesës së parë të shekullit të njëzet.
Kriza e Parlamentit të Kosovës, deputetët të veprojnë nën shembullin e Minatorëve të Trepçës
Hisen Berisha/
Kur një vend përballet me krizë kushtetuese dhe institucionale, liderët me përgjegjësi politike kërkojnë zgjidhje, ndërtojnë ura bashkëpunimi dhe vënë interesin e shtetit mbi çdo llogari të ngushtë pushteti. Ata tregojnë pjekuri, e jo arrogancë numerike; jo hakmarrje politike, por përgjegjësi. Por kjo nuk është rruga që po ndjek Albin Kurti.
Në vend se të ofrojë zgjidhje për tejkalimin e bllokadës së krijuar pas zgjedhjeve të 9 shkurtit 2025, ai ka zgjedhur përballjen. Në vend të dialogut gjithëpërfshirës, ai ka zgjedhur provokimin e qëllimshëm politik.
Për Kryetare të Kuvendit, Kurti ka propozuar Albulena Haxhiun – një figurë që në vend se të unifikojë, ndan. Në vend se të përfaqësojë unitet institucional, ajo mishëron krizën e vetë partisë së tij: pa integritet institucional, me dosje të hapura gjyqësore, dhe e lidhur drejtpërdrejt me përpjekjet për të kapur drejtësinë.
Ky emërim nuk është zgjedhje për konsensus. Është provokim. Është shkelmim i çdo mundësie për zgjidhje. Është përçmim ndaj të gjithë atyre që kërkojnë dalje nga kriza përmes bashkëpunimit politik dhe institucional.
Përmes poshtrimit të votuesve të tyre duke i etiketuar për miopi e analfabetizëm, ka krijuar mendësinë që arroganca të konsiderohet si përfaqësim.
Për më tepër, Albin Kurti nuk e ka legjitimitetin që pretendon. Lista Vetëvendosje ka marrë 42.3% të votave – por brenda këtij rezultati janë edhe votat e partive tjera si Guxo dhe Alternativa që përfaqësojnë rreth 17% të ulëseve në Kuvend. Realisht, LVV ka rreth 25% të mbështetjes popullore. E megjithatë, ai sillet si një shumicë absolute.
Sot, ajo çka kërkon Kosova nuk është numërim mandatesh, por kapërcim krize. Kjo nuk është kohë për dominancë politike, por për konsensus. Ndërsa Kurti – i papërgjegjshëm dhe me vetëdije për pasojat – po e shtyn vendin drejt përplasjes institucionale me pasoja të rënda për rendin demokratik dhe sigurinë kombëtare.
Mënyra se si po sillet në Kuvend tregon qartë se, nuk është duke kërkuar marrëveshje, por përplasje. Ai po provon të ndryshoj në mënyrë arbitrare mënyrën e votimit në seancën konstituive – pa përfillur dhe ndesh me standardin e vendosur me Kushtetutë dhe Rregulloren e punës së Kuvendit.
Kuvendi i Kosovës është kthyer në një laborator manipulimi politik, ndërsa Kurti luan rolin e regjisorit – pa dinjitet, pa legjitimitet, dhe pa përgjegjësi. Në sallë shërbehet si aleat i heshtur i Kurtit edhe Lista Serbe – për të cilën Kurti, sipas vetë deklarimeve të tij, llogarit vota për të formuar qeveri, por jo për të zgjedhur Kryetaren e Kuvendit.
Loja me shtetin, besimin e popullit, dhe me përkushtimin e aleatëve perëndimorë të kombit tonë, është një shërbim i padukshëm ndaj Beogradit.
Në vend që të krijojë aleanca për stabilitet, Kurti ndërton skena për konflikt. Në vend që të afrohet me opozitën, i vë asaj etiketa. Në vend që të ndërtojë konsensus, ai e polarizon Kuvendin dhe shoqërinë.
Dhe kjo nuk është rastësi. Ky nuk është vetëm mosveprim institucional – është strategji për krizë të kontrolluar, në trajtën e përplasjes civile apo trazirës sociale që konvencionalisht quhen luftë civile, me përfitime politike të njëanshme (përmes eliminimit politik të kundërshtarëve politikë dhe ideologjikë) dhe pasoja të qëllimshme për rendin kushtetues dhe sigurinë.
E gjithë kjo ndihmon vetëm një aktor: Beogradin, i cili kërkon me çdo kusht të provojë se Kosova është e paqëndrueshme dhe e paaftë për vetëqeverisje.
Opozita nuk duhet të heshtë dhe populli e Kosova kërkon qëndresë politike. Në këtë situatë, opozita – sidomos blloku i djathtë – nuk guxon të jetë spektator. Ajo duhet të veprojë si diga e fundit kundër kapjes përfundimtare të shtetit, duke organizuar shoqërinë civile dhe aktivizuar qytetarët në mbrojtje të demokracisë.
Deputetët e opozitës duhet të qëndrojnë/ngujohen në sallën e Kuvendit – nën shembullin dhe ashtu siç qëndruan dikur minatorët e Trepçës në thellësitë e errëta të tokës, përballë regjimit okupues të kohës.
Sot nuk ka kërcënim me armë, por ka një kërcënim më të rafinuar: shkatërrimi i institucioneve përmes manipulimit dhe monizmit, i cili e zhvesh shtetin nga sovraniteti dhe popullin nga përfaqësimi real.
Qytetarët besoj tashmë e kanë kuptuar realitetin se ky nuk është përfaqësim por është krizë e orkestruar.
Ata e shohin se kjo nuk është më politikë normale, por përpjekje për të mbajtur pushtetin me çdo mjet, edhe me cenimin e demokracisë.
Në vend të reflektimit, Kurti ofron kërcënim institucional. Në vend të kompromisit, ai përdor krizën si armë politike.
Shteti i Kosovës nuk është pronë e një partie. As vota nuk është leje për përçarje.
Është koha për rezistencë politike dhe qytetare. Është koha për përgjegjësi.
Duke ndjekur gjurmët e Odiseut nga Itaka në Dodonë
Studim nga Rafael Floqi/
Për ata që nuk e mbajnë mend Homerin, Odiseu ishte mbreti dinak i Itakës dhe figura qendrore e Odisesë, tregimi epik i Homerit për një udhëtim dhjetëvjeçar për t’u kthyer në shtëpi pas Luftës së Trojës. I famshëm për verbimin e Ciklopëve, rezistencën ndaj Sirenave dhe shpikjen e mashtrimit të Kalit të Trojës, Odiseu është bërë simbol i inteligjencës, këmbënguljes dhe dëshirës për t’u kthyer në shtëpi. Mbretëria e tij ishullore – e debatuar prej kohësh midis studiuesve – identifikohet më së shpeshti me Itakën e sotme.
Njohuri të reja dhe domethënëse mbi evolucionin historik dhe kulturor të Itakës kanë dalë nga një program kërkimor nga Universiteti i Janinës në vendin kryesor arkeologjik të Agios Athanasios – i njohur edhe si “Shkolla e Homerit” – në pjesën veriore të ishullit, i cili njihet edhe si Ithaki. Programi, i cili vazhdon që nga viti 2018, përqendrohet në menaxhimin, dokumentimin e mëtejshëm dhe prezantimin e gjetjeve nga gërmimet e mëparshme sistematike (1994–2011) të drejtuara nga Profesoresha e Asociuar Litsa Kontorli-Papadopoulou dhe Profesor Emeritus Athanasios Papadopoulos. Faza aktuale drejtohet nga Profesor Emeritus Giannos G. Lolos, me kontribute kyçe nga Dr. Christina Marambea e Universitetit të Janinës.
Por ç’ lidhje ka Odiseu dhe Dodona?
Dodona ishte ndryshe nga orakujt e tjerë të botës greke, si Delfi që u bë më i famshëm më vonë. Ishte një vend i shenjtë për Zeusin, ku mesazhet hyjnore merreshin nga gjethet e lisit të shenjtë ose nga zhurmat e instrumenteve prej bronzi të varura në pemë. Kjo e bënte Dodonën një orakull «natyror», të lidhur drejtpërdrejt me elementet e natyrës.
Në kohën e Homerit (shek. VIII p.e.s.), Dodona shfaqet si orakulli më i vjetër dhe më i besuar. Ishte i famshëm sidomos në Epir dhe tek fiset pellazge, që sipas traditës ishin banorët më të hershëm të rajonit.
Tek “Odisea” (sidomos në librat 14 dhe 19), Odiseu rrëfen se kishte vizituar Dodonën për të pyetur Zeusin: Odisea, 14.327-330 (përkthim i lirë):
“Kështu shkova në Dodonë, ku Zoti i Pellazgëve, Zeusi, banon,
të dëgjoj zërin e tij nga gjethi i lisi të lartë,
për të ditur nëse duhet të kthehem në tokën time pjellore,
haptazi a fshehurazi, pasi isha kthyer nga Troja.”
Kjo është një nga të vetmet herë që Homeri përmend Dodonën, por është një pasazh shumë i ngarkuar simbolikisht. Odiseu, mbreti i Itakës, luftëtari i mençur dhe dinak, nuk mbështetet vetëm te forca apo dredhia — ai kërkon gjithashtu bekimin dhe udhëzimin hyjnor para se të marrë një vendim madhor.
Në këngën e 14-të rreth vargut 327 e vijim Odiseu, i maskuar si një lypsar kretas, i tregon Eumajos (ruajtësit të derrave) një histori të sajuar:
“…kur doja të shkoja në Dodonë për të dëgjuar vullnetin e Zeusit prej lisit të tij të lartë, që më tregonte nëse duhej të kthehesha hapur apo fshehur në Itakë…”
Ky është një trill i Odiseut për të ruajtur fshehtësinë e identitetit të tij, por Homeri përdor këtë për të treguar prestigjin e Dodonës si vend ku edhe mbretër kërkonin këshilla.
Kënga 19 (rreth vargut 290 e vijim)
Në një tjetër pjesë ku Odiseu flet me Penelopën, përsëri përmendet Dodona si vendi ku ai kishte shkuar të pyeste Zeusit:
“…u nisa drejt Dodonës, për të dëgjuar vullnetin e Zeusit nga lisi i tij i shenjtë…”
Këtu vazhdon të mbajë të njëjtin rrëfim të rremë për të fshehur identitetin, por gjithsesi përsëri nxjerr në pah rolin e orakullit të Dodonës.
Nëse marrim rrëfimin e tij si të sinqertë (jo si pjesë të mashtrimit ndaj Eumajos apo Penelopës), atëherë Odiseu: Kishte shkuar atje të pyeste vetë Zeusit për si të kthehej në Itakë, pra i besonte fuqisë së orakullit të Dodonës.
Dodona ishte ndryshe nga orakujt e tjerë të botës greke. Ishte një vend i shenjtë për Zeusin, ku mesazhet hyjnore merreshin nga gjethet e lisit të shenjtë ose nga zhurmat e instrumenteve prej bronzi të varura në pemë. Kjo e bënte Dodonën një orakull «natyror», të lidhur drejtpërdrejt me elementet e natyrës.
Në kohën e Homerit (shek. VIII p.e.s.), Dodona shfaqet si orakulli më i vjetër dhe më i besuar. Ishte i famshëm sidomos në Epir dhe tek fiset pellazge, që sipas traditës ishin banorët më të hershëm të rajonit.
Në universin homerik, ku heronjtë lëvizin midis forcave të mëdha të fatit dhe pasioneve të tyre të zjarrta, vizita e Odiseut në Dodonë shfaqet si një ndalesë e pazakontë. Është një ndalesë pa zhurmë betejash e pa dredhi mashtruese, por e mbushur me drithërimën e misterit. Këtu, Odiseu — ai që njihet për zgjuarsinë e pakrahasueshme — ndalet, dëgjon dhe kërkon një fjalë që nuk vjen nga ai vetë, por nga diçka që e tejkalon.
Dodona, orakulli i hershëm i Zeusit, nuk është thjesht një altar ku derdhen fli. Ajo është një arenë natyrore ku vetë pemët, lisat e mëdhenj dhe era që kalon përmes gjethes, shndërrohen në gjuhë të Zotit. Ky element e bën Dodonën më të hershme, më të afërt me një botë ku perëndia nuk ndodhet pas kolonadave prej mermeri të tempullit, por në zërit e erës që lëkund degët.
Odiseu, që sapo ka kaluar sprovat më të tmerrshme të udhëtimit të tij, nuk kërkon vetëm një plan strategjik, por një konfirmim të rrugës së tij nga vetë Zeusi. Ai pyet nëse duhet të kthehet në Itakë hapur, si mbret që hyn triumfalisht, apo fshehurazi, si një hije që do të ndëshkojë tradhtinë. Kjo pyetje e tij në Dodonë i jep udhëtimit të tij një peshë që nuk është vetëm personale. Është si të pranojë se, sado i mençur të jetë, fati i tij dhe i mbretërisë që e pret është i lidhur me një urdhër më të lartë.
Në këtë kuptim, Dodona është një pikë ekuilibri midis dy poleve të ekzistencës së Odiseut:nga njëra anë, ai përfaqëson arketipin e njeriut që me forcën e intelektit dhe të vullnetit e lakon botën sipas planit të vet; por nga ana tjetër, ai është një qenie që nuk mund ta mënjanojë misterin, që kupton se ka një rend hyjnor përtej tij.
Shkolla e Homerit
Vendi – i referuar si “Shkolla e Homerit” që nga fillimi i shekullit të 19-të – është i përqendruar në një formacion shkëmbor në shpatet lindore të Exogit, në një zonë të pasur me burime uji të ëmbël. Mbetjet shtrihen në dy tarraca artificiale të lidhura me shkallë guri të prerë dhe shtrihen në nivele më të ulëta.
Dëshmitë e aktivitetit njerëzor në vend datojnë që nga periudha e Neolitit të Fundit (fundi i mijëvjeçarit të 5-të deri në mijëvjeçarin e 4-të p.e.s.), ndërsa fragmente qeramike të Epokës së Bronzit të Vonë – që datojnë në shekujt e 14-të dhe 13-të p.e.s. – tregojnë banim të konsiderueshëm gjatë epokës mikenase, periudha tradicionalisht e lidhur me Odiseun.
Një nga zbulimet më të jashtëzakonshme është një shatërvan ose cisternë nëntokësore e ruajtur mirë me mure guri të lakuar – ndër të paktat e këtij lloji të njohura në Jon – e cila ka të ngjarë të datojë në fazën pallatore mikenase.
Vendbanimi duket se ka qenë pjesë e një rrjeti më të gjerë prej 7-8 vendesh mikenase në Itakën veriperëndimore, duke sugjeruar se mund të ketë qenë qendra e një qendre rajonale gjatë Epokës së Bronzit të Vonë.
Gjetjet nga periudhat e mëvonshme përfshijnë legena rituale, mbi 30 oferta kushtimi prej balte, spirale boshti, bizhuteri ari dhe bronzi dhe më shumë se 100 monedha nga qytete në të gjithë botën helenistike dhe romake – dëshmi të aktivitetit dhe pelegrinazhit të vazhdueshëm.
Me rëndësi të veçantë janë 14 tjegulla çatie të stampuara dhe fragmente të mbishkruara, njëra prej të cilave mban emrin [OD]YSSEUS dhe një tjetër një dedikim që ka të ngjarë të lexojë ODYS[SEI] (“për Odiseun”) – që tregon adhurimin formal të kultit të heroit. Një bust miniaturë prej bronzi i Odiseut, në përputhje me përshkrimin e tij në monedhat e Itakës së shekullit të 4-3-të para Krishtit dhe portretet e periudhës romake, mbështet identifikimin e vendit si një vend i shenjtë.
Të marra së bashku, provat tregojnë identifikimin e vendit si Odiseu – një faltore heroi kushtuar Odiseut, e përmendur në një dekret të shekullit të 2-të para Krishtit nga Magnesia në Azinë e Vogël, i cili përmend gjithashtu Odisenë, lojërat atletike dhe kulturore të mbajtura në nder të tij.
Pothuajse një shekull pasi një mbishkrim kushtues që lexonte “EUKHEN ODYSSEI” (“një betim për Odiseun”) u gjet në një fragment nga shpella e Gjirit të Polisit, këto gjetje të reja konfirmojnë se adhurimi i heroit vazhdoi edhe në periudhat helenistike dhe romake. Materiali arkitektonik, epigrafik dhe ritual zbulon një shenjtërore me rëndësi të madhe lokale dhe rajonale – një që ndihmoi në ngulitjen e legjendës së Odiseut në jetën fetare dhe qytetare të Itakës së lashtë.
Bajroni dhe Shkolla e Homerit
Gjatë udhëtimit idealist të Lord Bajronit nëpër Greqi në fillim të viteve 1820, ai u ndal në Itakë, ku banorët e ishullit i treguan rrënojat e një vendi të lashtë që me siguri do t’i bënte të shpejta pulsin një poeti: Shkolla e Homerit, siç e quanin vendasit.
I gdhendur në një formacion shkëmbor lart në pjesën veriore të ishullit, traditat lokale diktonin se vendi dikur kishte qenë një faltore për Odiseun, heroin itakan të poemës epike të Homerit. Pohime të tilla kanë çuar në një varg gërmimesh gjatë një shekulli e gjysmë të kaluar, duke filluar në vitet 1870 me Heinrich Schliemann (arkeologun amator prusian që “gjeti” dhe pothuajse shkatërroi Trojën) dhe duke vazhduar deri në ditët e sotme.
Imagjinoni të riktheheni në gjurmët e fantazmës të Odiseut – jo në një det të errët si vera, por mbi shpinën e thyer të Greqisë kontinentale. Ju filloni në Itakë, duke qëndruar aty ku dikur talleshin pretendentët, pastaj hipni në një karro për në kontinent në Astakos ose Prevezë.
Nga atje, udhëtimi juaj gjarpëron përmes luginave të Etolisë dhe në zemër të Epirit, ku peizazhi bëhet më i egër, malet mblidhen më shumë dhe kopetë kullosin në kullotat e rrahura nga era. Hapat tuaj ju çojnë në Janinë, qytet pranë liqenit, i rrethuar nga selvi dhe mure osmane të kohës së Aliut. Këtu ndaleni, ashtu siç mund të kishte bërë Odiseu – në një vend për të mbledhur oferta, për t’u konsultuar me priftërinjtë vendas ose thjesht për t’u mahnitur nga uji i argjendtë i liqenit që ndryshon. Uji pasqyron jo vetëm ledhet prej guri, por edhe hijen e gjatë të legjendave që shtrihen tre mijëvjeçarë më parë.
Nga Janina, një udhëtim i shkurtër me makinë (ose një ditë ecje e shpejtë në kohët e vjetra) ju çon në jug të Dodonës. Atje, nën lisat e mëdhenj, priftërinjtë dikur interpretonin pëshpëritjet e gjetheve dhe fluturimin e pëllumbave për endacakët që kërkonin vullnetin e Zeusit. Ju qëndroni aty ku qëndronte dikur Odiseu – të paktën në jehonën e traditës vendase – me pyetjet e tij gjuhë të rëndë. Kur më në fund të ktheheni në liqenin e Janinës atë mbrëmje, e kuptoni se si udhëtimi ju ka lidhur si me historinë ashtu edhe me mitin, me zjarret e barinjve dhe me vargjet e Homerit është njësoj.
Prania e kultit të Odiseut në Itakë nuk është vënë kurrë në dyshim. Monedhat e prera nga qyteti-shtet në shekullin e 3-të p.e.s. mbajnë kokën e tij me rruaza dhe kazanët prej bronzi të zbuluar në një shpellë detare imitojnë ofertat e dhëna heroit në Odisea. Megjithatë, tani arkeologët kanë përcaktuar epiqendrën e praktikës.
Por si mbijetoi kulti i Odiseut?
Rreth vitit 1200 p.e.s. (Epoka e vonë e bronzit) është data tradicionale e Luftës së Trojës dhe të bredhjeve të Odiseut në Dodona, tashmë një vend i shenjtë; vendbanim në Epir.
Rreth viteve 1100–900 p.e.s. (Epoka e errët) mitet post-homerike e vendosin Odiseun aty duke konsultuar Rajonin e Dodonës. Aty ka vazhdimësi, por pak ndërtesa monumentale.
Në shekullin e 8-të–6 p.e.s. (Arkaik) Epikat e Homerit u kompozuan; orakulli i Dodonës lulëzoi. Dodona u themelua si orakull i madh pellazg. Në shekullin e 4-t fiset epirote (klasike) formojnë aleanca, molosët pretendojnë se kanë prejardhje nga heronjtë trojanë. Fortifikime dhe faltore zhvillohen në Epir. Ndërsa në shekullin e 2-të p.e.s. deri në shekullin e 3-të të e.s. vjen pushtimi romak. Romakët përfshijnë Epirin, respektojnë shenjtërinë e Dodonës. Në këtë kohë ngrihen vendbanime të vogla pranë Janinës moderne.
Tani arkeologët besojnë se kanë gjetur një vend të humbur kulti kushtuar Odiseut prej ishullit grek të Itakës. Vendi, i njohur si Odiseioni, ndodhet në Agios Athanasios, Shën Thanas i njohur edhe si “Shkolla e Homerit”, dhe përmban prova të një shenjtëroreje, tarracave dhe një kulle. Gërmimet që nga viti 2018 kanë zbuluar objekte si pllaka të stampuara me emrin e Odiseut dhe një bust bronzi, duke sugjeruar se vendi ishte një vend adhurimi i kultit të heroit. Adhurimi i Kultit të Heroit: Zbulimi i pllakave të stampuara me emrin e Odiseut, së bashku me një bust bronzi të mbretit, sugjeron se vendi ishte një vend adhurimi i kultit të heroit dhe se Odiseu nderohej si një figurë gjysmë-hyjnore.
Sipas Homerit, Odiseu nuk ishte pellazg. Në Iliadën dhe Odisenë, Homeri e paraqet Odiseun shumë qartë si: Mbret i Itakës, një ishull grek në Detin Jon dhe Bir i Laertit dhe Antikleas, me prejardhje nga shtëpi fisnike greke. Populli i tij quhet Kefallenas (ose Cefallenas) dhe ndonjëherë Akeas, një nga emrat kolektivë të Homerit për grekët. Tek Homeri, pellazgët (Pelasgoi) janë një grup i ndryshëm, i konsideruar para-helenik ose të paktën i dallueshëm nga fiset kryesore akease/greke.
Në Iliadë, Homeri i rendit ata midis aleatëve të Trojës: “Pellazgët që mbanin Larisën, të tokës së errët…” (Iliada 2.681-684) Gjithashtu, ai e quan Zeusin në Dodonë: “Zeusi dodonaian, zoti i pellazgëve.” (Iliada 16.233)
Kjo sugjeron që në gjeografinë homerike, pellazgët jetonin në Thesali, Epir dhe ndoshta në pjesë të tjera të Greqisë kontinentale, shpesh të lidhura me kulte më të vjetra si Dodona. Ndërsa vendgjetja e Odiseumit, vendndodhja e vendit dhe artefaktet e gjetura tregojnë se ishte një vend i rëndësishëm adhurimi për banorët e lashtë të Itakës dhe gjithashtu tërhiqte vizitorë nga rajoni i gjerë i Mesdheut gjatë periudhave helenistike dhe romake.
Shenjtori besohet të jetë Odiseu, një faltore heroi e përmendur në një mbishkrim nga Magnesia në Azinë e Vogël, që daton rreth vitit 207 para Krishtit. Mbishkrimi gjithashtu i referohej “Odiseut”, garave atletike dhe kulturore të mbajtura në nder të Odiseut.
Si përfundim
Ndryshe nga Delfi i Apollonit, që më vonë do të bëhej simbol i racionalitetit dhe i ekuilibrit ditor të qytetërimit grek, Dodona ruan një primitivitet që është njëkohësisht i errët dhe magjepsës. Zëri i Zeusit nuk vjen përmes priftërinjve të pajisur me formule, por përmes gjetheve që dridhen në erë — një mënyrë për të thënë se perëndia flet ende drejtpërdrejt me botën.
Nëse e shohim në këtë dritë, ndalesa e Odiseut në Dodonë nuk është një episod i rastësishëm. Është ndoshta pika më intime e gjithë udhëtimit të tij. Pas gjithë vuajtjeve, pas gjithë dredhive dhe përpjekjeve për të kthyer rrotën e fatit, ai e lë veten në dorë të një vullneti më të madh. Kjo nuk e zvogëlon madhështinë e tij — përkundrazi, e thellon. Sepse tragjedia dhe madhështia e vërtetë njerëzore nuk qëndrojnë vetëm te ajo që mund të arrijmë vetë, por edhe te aftësia për të pranuar se nuk jemi gjithçka.
Kështu, Dodona nuk është thjesht një destinacion gjeografik në itinerarin e Odiseut. Është një vend simbolik, ku zëri i Zotit kalon përmes gjetheve dhe prek për një çast njeriun, duke i dhënë udhëtimit të tij një dimension kozmik. E në këtë marrëdhënie mes njeriut dhe hyjnores, të ndërmjetësuar nga natyra, lexojmë jo vetëm një rrëfim të lashtë mitologjik, por edhe një reflektim të përjetshëm mbi fatin, zgjedhjen dhe kufijtë e mendjes sonë.
Midis admirimit dhe zemërimit: Faik Konica dhe shpërthimi kundër Ismail Qemalit
“Plaku i shkretë mund t’ia ketë hedhur kujtdo dhe kurdo, por ai ka më shumë burrështetësi në një gisht sesa të gjithë të tjerët së bashku.”
– Aubrey Herbert
Para pak ditësh rilexova një shkrim të Faik Konicës për Ismail Qemal Vlorën, që qarkullon prej vitesh në mediat shqiptare. Shkrimi i dedikohet njeriut që mbajti Shqipërinë gjallë kur gjithçka tjetër po shembej. Kur flasim për simbole të identitetit tonë kombëtar duhet që të jemi tepër të kujdesshëm. Të gjithë ata që, qysh prej vitit 1912, e nënvlerësojnë veprën e Ismail Qemal Vlorës, si një përpjekje të rëndomtë që mund ta kishte realizuar kushdo tjetër, bëjnë një gabim trashanik dhe të ulët. Ata ngatërrojnë me apo pa dashje pikënisjen me qëllimin.
Faik Konica, një nga prozatorët më të shquar shqiptar, në revistën“Albania”, shkruan me admirim të thellë për Ismail Qemal Vlorën, në maj dhe shtator të vitit 1900, pas arratisjes së tij të bujshme nga Turqia.“Ismail Qemal beg Vlora, ‘KY I NDRITSHMI’ shqiptar ka të madhe famën, por ca më tepër e ka vlerën, dhe pikërisht për këtë shqiptarët mburren që kanë tek ai një përfaqësues të shquar dhe të madh të racës së tyre,” – shkruan Konica.
Ismail Qemali kishte një dëshirë të hershme për të pasur një organ shtypi për të mbrojtur kauzën shqiptare. Për këtë qëllim, ai i shkroi Faik Konicës, i cili botonte prej 1896, gazetën “Albania” në Bruksel, për të parë mundësinë e bashkëpunimit. Ismail Qemali e pëlqeu shumë Brukselin dhe vendosi që të jetonte aty. Ismail Qemali mori drejtimin e gazetës “Albania”. Por, marrëdhëniet me Faik Konicën zgjatën pak. Prandaj, Ismail Qemali hapi një gazetë tjetër “Shpëtimi i Shqipërisë”.
Pa kaluar një vit, Faik Konica, do të kalonte nga lavdërimi deri në adhurim, te sulmi deri në banalitet. Ai sulmon Ismail Qemalin me fjalët “tradhëtor, grabitës e zuzar”, me një shkrim të egër te “Albania”, qershor 1901. Se çfarë tradhëtoi Ismail Qemali në 1901, këtë vetëm Konica e dinte?! Sulmi ishte pasojë e pakënaqësive financiare që ai pati kundrejt Ismail Qemalit, kur ky i fundit drejtoi gazetën “Albania”. Për këtë mjafton të lexosh shkrimet e Shahin Kolonjës dhe të vetë Faik Konicës, në një polemikë që ata patën me njeri-tjetrin në vitin 1902 (të dy bashkëpunuan te gazeta “Albania”, me Ismail Qemalin). Shahin Kolonja shkruan: “Si ju pre ulefeja (paraja) e vogël që i jepte Smail beu, zuri ta shaj”.
Ndërkohë, vetë Konica e pohon me dorën e tij fisnikërinë e shpirtit të Ismail Qemal Vlorës, kur i shkruan Shahin Kolonjës, lidhur me takimin që ai bëri me nipin e Maliq pashë Tepelenit, më 17 nëntor 1900: “…Po unë vaita atë çast te ay, e mësova se Smail beu i kish hequr tejshkrim nga Londoni t’i lutet, si print që është me bejn’ e Vlorës e ca pakë me mua, të më pyesë ç’pata q’u zëmërova. I thashë nuke jam zihur me Smail benë, kam 20 letra të tij qi e provojnë, kam më në funt edhe fialën e tija, se jam sigur që Smail beu, sa do që unë shkrova kundrë tij, është gentleman i vërtetë e do të thotë gjithënjë të vërtetën: që kurrë nuk i prishmë për të holla.” Ndërkohë po vetë Konica bën këtë shënim po aty, ku hedh poshtë atë që shkruan po vetë më sipër: “Ësht e tepër të shtoj se, sikur t’i kisha kërkuar të holla Smail beut, do të kisha kërkuar të drejtën, e jo një dorovë. Ky zotëri erdhi e m’u-lut të shtyp për ‘të një të dytë herë ALBANIëN e vogël në shtypshkrimin tim. Kio her’ e dytë shtypej mi 6 rema (rames) karte, nga ajo qi thohet simili- Japon, ç’do remë 14 frëngash: Pra, ç’do herë gazeta e Smail beut më kushtonte mua 84 frënga vetëm për kartë, përveç shtypit qi më kushtonte shumë. Llagëm-Çaushit a i duken një ulefe këto?” (“Albania”, qershor 1902).
Në 1904, Konica, në një tjetër shkrim te “Albania” me titull “Ana Kombëtare Jonë dhe Turqët e Rinj”, shkruan: “Të Tierët, thotë Osmanlliu (e para gazetë e Turqve të rinj), të tierët Shqipëtarë punojnë sheshit kundër Turqiës. Dhe efendiu shan ‘Smail-Qemal be’ Vlorën edhe mua më tepër. E kam për nder që të më shajnë zgjebo të tillë…”
Fan Noli rrëfen jo pa humor, se Konica jetonte në Bruksel me paratë që i jepte xhaxhai: “Ai i shkreti s’kishte djema, kishte vetëm çupa. Kishte tri çupa, djalë s’kishte. Dhe kishte Faikun si djalë. Faiku, ndjesë pastë, harxhonte më tepër seç kishte dhe çdo muaj i dërgonte bill-in (faturën) xhaxhait. Xhaxhai menjëherë çekun. Edhe kështu dilte gazeta atje. Pastaj arritën turqit dhe e vranë xhaxhanë, edhe u mbarua pun’e Faikut. Mori fund. Edhe ardhi këtu në Amerikën që të rrojë me ne.”
Sulmi i Konicës ndaj Ismail Qemalit nuk është as analizë historike dhe as kritikë parimore, por një shpërthim emocional i një njeriu që i janë errësuar sytë nga mllefi dhe inati. Këto sulme, të cituara gjerësisht por rrallëherë të vendosura në kontekstin e duhur historik, pasqyrojnë më shumë tensionet politike dhe zhgënjimet personale të kohës, sesa të vërtetën e lidershipit të Ismail Qemal Vlorës. Ky sulm nuk ishte analizë, por zemërim. Ironikisht, më herët, në gazetën “Albania’’, vetë Konica e kishte quajtur Ismail Qemalin “I NDRITSHMI” dhe “krenaria e shqiptarëve”. Ai e njihte rolin e tij në reformimin e administratës osmane, në mbrojtjen e gjuhës shqipe dhe në organizimin e çështjes kombëtare.
Ky kthim i beftë në qëndrim nga ana e Konicës ldhet më shumë me pakënaqësinë e tij personale, fillimisht për çështjet e financimit të gazetës “Albania”, dhe më pas me mungesën e protagonizmit vetjak pas vitit 1912, sesa me një rivlerësim objektiv të trashëgimisë së Ismail Qemalit. Sulmet e mbrapshta të Konicës, sidomos ndaj dy simboleve të Pavarësisë, Ismail Qemalit dhe Luigj Gurakuqit, si edhe bashkëpunimi i tij me Esat Toptanin, flasin shumë për karakterin dhe integritetin e tij personal.
Një njollë e zezë në jetën politike të Faik Konicës mbetet mbështetja që ai i dha Pleqësisë së Shqipniës Mesme. Ai drejtoi në vitin 1913, edhe organin e shtypit “Ushtimi i Krojës”, së “Pleqësisë Antishqiptare të Esat Toptanit”. Ishte pikërisht kjo paburrëri, kjo luftë e ndyrë për pushtet mbi një foshnje që lindi e sëmurë, që bënin Esat Toptani dhe pasvajtësit e tij si Faik Konica, Syrja dhe Eqrem Vlora, Hasan Prishtina, Myfid Libohova etj., që e “fëlliqi flamurin t’onë në sy të botës”, jo shenjtëria e Ismail Qemal Vlorës dhe Luigj Gurakuqit, Aqif Elbasanit e Isa Boletinit, dhe shumë patriotëve të tjerë që e valvitën flamurin e Skënderbeut, atëherë kur nuk kujtohej kurrkush.
Në një relacion konsulli austro-hungarez në Durrës, më 26 korrik 1913, tregon tensionet e rënda politike mes elitës shqiptare: “Faik bej Konica, Fadil pashë Toptani dhe Dervish Hima kritikojnë ashpër despotizmin e Ismail Qemalit, duke e konsideruar veprim ilegal (unë besoj të drejtë – nënvizimi i konsullit austro-hungarez lidhur me gjykimin e tij për veprimet e Ismail Qemalit) akordimin e koncesioneve dhe sidomos qëllimin e tij për të shitur pasuritë vakëfnore në Myzeqe. Me rastin e një gostie te Murat Toptani, Faik Konica më tha se ai dhe Toptanët kanë për të rrëzuar Ismail Qemalin dhe se duan të bindin Esat Pashën për formimin e kabinetit. Ky plan për kabinetin austrofil u mbajt sekret përpara kolegut tim italian. Ky plan më duket i zbatueshëm…”
Konica i parë ishte admiruesi i Ismail Qemalit. Ai bën një vlerësim publik, të sinqertë. Sepse ishte i vetëdijshëm për rolin që Ismail Qemali kishte luajtur në administratën osmane, në mbrojtjen e gjuhës shqipe, në përkrahjen e alfabetit dhe në përpjekjet për autonomi.
Po çfarë ndryshoi?! Më 28 nëntor 1912, Ismail Qemali shpalli Pavarësinë e Shqipërisë në Vlorë dhe formoi qeverinë e parë. Në këtë proces, Faik Konica nuk luajti asnjë rol. Kjo xhelozi e përzier me dritëshkurtësi ishte arsyeja pse Konica kaloi në një sulm personal ndaj Ismail Qemalit. Pas organizimit të Kongresit të Triestes (27 shkurt-6 mars 1913), Konica u hodh në krahët e Esat Toptanit. Por, le ti analizojmë me kujdes akuzat pathemel ndaj Ismail Qemalit.
Së pari, historia nuk shkruhet me fyerje të çastit, por me vepra të qëndrueshme. Dhe Ismail Qemali, me të gjitha të metat e tij, bëri më shumë për Shqipërinë sesa të gjithë kritikët e tij bashkë. Sepse siç shkruante Aubrey Herbert, “Plaku i shkretë mund t’ia ketë hedhur kujtdo dhe kurdo, por ai ka më shumë burrështetësi në një gisht sesa të gjithë të tjerët së bashku.” Ismail Qemali ishte i vetmi që mund ta shpaloste flamurin e Skënderbeut dhe që kishte besueshmëri brenda e jashtë vendit.
Nuk ekziston asnjë dokument serioz që tregon se Ismail Qemali ka përfituar personalisht nga pushteti. As kur shërbeu në pozita të larta në Perandorinë Osmane, as kur shërbeu si kryeministri i parë i Shqipërisë. Përkundrazi, ka shumë dokumente dhe dëshmi të besueshme që e përshkruajnë atë si një njeri të drejtë e të pakorruptueshëm.
Ismail Qemali shpesh e financoi vetë veprimtarinë politike dhe jetoi në kushte modeste në vitet e fundit. Ai sakrifikoi pasurinë personale, pushtetin në Perandorinë Osmane dhe jetoi shpesh në varfëri në shërbim të çështjes shqiptare. Ismail Qemali nuk përfitoi nga flamuri, siç kanë bërë shumë të tjerë pas tij. Ai si askush tjetër, e mbajti atë lart në mes të stuhisë.
Nga letrat e tij, ku ju bënte thirrje shqiptarëve për të shpëtuar kombin nga katastrofa, e deri tek përpjekjet për të themeluar shkolla shqipe në vitet ’870, Ismail Qemali dëshmon një përkushtim emocional dhe racional të pashoq. Në fakt, kontributi i tij është i matshëm: që te diskutimet për alfabetin shqip në Stamboll në vitet në vitet ’860, e deri tek krijimi i qeverisë së parë dhe përballja me presionin diplomatik të Fuqive të Mëdha.
Qoftë për Janinën, qoftë për çështjen e kufirit me Greqinë, faktet historike dhe dokumentet arkivore flasin krejt të kundërtën. Nuk ka pasur ndonjëherë oficer holandez, as turk, as grek, as serb dhe as shqiptar, që ti ketë hedhur hekurat në dorë Ismail Qemalit duke e dëbuar, siç gënjen Konica. Ismail Qemali u rikthye në Vlorë dhe në Durrës në maj 1914. Ai luftoi me nder për Shqipërinë, deri ditën që mbylli sytë.
Sot të vjen shumë keq kur shikon se si një personazh që ka lenë gjurmë të mëdha në kulturën tonë, e ka përdorur penën pa kurrfarë skrupulli. Por, mëkatarë është edhe kush i paraqet letrat pa kontekstualitet, kinse si zbulime të mëdha historike. Trashëgiminë madhështore nuk e fshin dot një shkrim inatçor. Ismail Qemali nuk ishte i pagabueshëm, por ai ishte burri i vetëm që kishte aftësinë dhe autoritetin të valviste flamurin e Skënderbeut. Dhe dihet se, “flamuri po u valvit, nuk bie më kurrë”.
Konica e mbyll shkrimin me një kontradiktë: “Po me gjith’ këto turpe, dora e Ismail Qemalit do t’kujtohet për jetë në histori, se ngrijti e para flamurin e unjur katër shekuj më parë. Me këtë veprë Vlora u bë më tepër se një qytet historik: u bën simboll i pavdekur dhe një copë e pandarë e shpirti shqiptar.” Patrioti i shquar Namik Delvina shkruan: “Ismail Qemali për shqiptarët është një lëndë kimike e shkrirë ndër ta. Mund të thonë mbase shumë njerëz se: “Ç’bëri Ismail Qemali? Çdo njeri mund ta kishte bërë, por edhe Kristofor Kolombi që vendosi të qëndroj një ve mbi tryezë tue e thyer atë, gjithë kundërshtarët e tij i thanë se këtë gjë mund ta bëjmë edhe neve…Atëhere pra, besojmë se popullit shqiptarë i aprovohet kryesisht respekti kundrejt rilindasit të vet, që i ka falur një nyje të flamurit, ku prehet gjithë shpirti kombëtar.” Ismail Qemal Vlora dhe Vlora do të mbeten përjetësisht thelp në shpirtin e shqiptarit. Çdo 28 nëntor, zemra e gjithë shqiptarisë anembanë globit, rreh fort në Vlorën e Flamurit, sipas vargjeve të Lasgushit të madh:
“…kush i lum e kush i gjorë
Kanë zbritur mun në Vlorë,
Mun në Vlorën e lirisë,
N’atë thelb të Shqipërisë…”
Shkrimet e Konicës apo kujtdo tjetër, plotë mllef dhe urrejtje, nuk duhen përdorur si “provë” për të cenuar figurën e Ismail Qemalit, por duhen parë si një mësim për rrezikun e përzierjes së krenarisë personale dhe dashaligësisë me fatin e kombit. Shqipëria e ka sot më shumë se kurrë të nevojshme për të kuptuar dallimin midis kritikës së sinqertë dhe sulmit të hidhur, që dëmton interesin kombëtar.
- 1
- 2
- 3
- …
- 51
- Next Page »