Archives for July 2025

NGA ERRËSIRA TE NGJYRAT…

July 22, 2025 by s p

Zija Vukaj/

Qenia njerëzore ka pasur gjithmonë frikë nga errësira. Njeriu nuk është kafshë nate; nuk ka qenë kurrë, edhe pse përgjatë shekujve e ka zbutur pak a shumë natën dhe errësirën, ka mbetur një qenie dite, i siguruar nga drita, ndriçimi dhe ngjyrat e gjalla. Qysh në lashtësi poetët, duke ndjekur shembullin e Orfeut, i kanë kënduar natës “nënë e zotave dhe e njerëzve, zanafillë e të gjitha gjërave të krijuara”, por vdekatarët e zakonshëm kanë pasur prej saj shumë kohë frikë: frikë nga errësira e nga rreziqet që fshihen në të, frikë nga qeniet që jetojnë e veprojnë në errësirë, frikë nga kafshët dhe shpendët që e kanë trupin të mbuluar me lëkurë ose pupla me ngjyrën e errësisrës, frikë nga nata, burim ankthesh e humbjesh. Nuk është nevoja të kërkojmë arketipe për të kuptuar se këto frikëra vijnë nga larg, nga shumë larg, nga epokat kur njeriu nuk dinte akoma si ta adminstronte zjarrin dhe me të, dritën.

Përgjithësisht nuk i kam dhënë kurrë rëndësi idesë së një simbolizmi universal të ngjyrave, pavarësisht nga koha dhe hapësira e të gjitha qytetërimeve. Përkundrazi, kam nënvizuar gjithmonë aspektin ngushtësisht kulturor të problemeve që lidhen me ngjyrën e, për pasojë, pamundësinë e historianëve për të luajtur me epokat dhe hapësirat gjeografike. Megjithatë ekzistojnë- jam i detyruar t’i njoh- disa pika referimi kromatike që takohen pothuajse në të gjitha shoqëritë. Janë shembuj të paktë në numër: zjarri dhe gjaku për të kuqen, vegjetacioni për të gjelbrën, drita për të bardhën, nata për të zezën. Një natë e dyvlershme, madje e dykuptimtë, por gjithmonë dhe gjithkund shqetësuese e shkatërruese mbarsëse dhe inkurajuese.

Nuk do të nënvizohet kurrë mjaftueshëm deri në ç’pikë pasja dhe administrimi i zjarrit, duke filluar rreth 500 000 vjet para Krishtit, ka krijuar një kthesë themelore për historinë e njerëzimit. Është kontrolli i zjarrit nga ana e “Homo erectus-it”, që ka bërë dallimin e qenies njerëzore nga kafsha. I vënë nën zgjedhë, i zbutur, i prodhuar sipas vullnetit, zjarri jo vetëm ka shërbyer për të ngrohur njeriun, për të gatuar ushqimet e për të ndërtuar altarët e parë të tij, por ka përftuar mbi të gjitha, burimin e dritës. Frika e madhe nga errësirat ka filluar të fashitet e bashkë me të tmerri i natës dhe nga ajo çfarë lidhet me vendet e errëta apo nëntokësore. E zeza nuk ishte më krejtësisht e zezë.

Më vonë, duke filluar nga paleoliti i epërm, kur përdorimi i zjarrit ndryshon, bëhet edhe mundësi, për të bërë pigmente artificiale duke shkrumbuar bimë apo minerale. Më i lashti i këtyre pigmenteve me sa duket është e zeza e karbonit, e arritur përmes djegies së llojeve të ndryshme të drurit, lëvore, rrënjë, lëvozhga apo boçe. Sipas lëndës dhe të shkallës së shkrumbimit, ngyresa e të zezës së arritur është pak a shumë e ndritshme, pak a shumë e fortë. Veprime të ngjashme u lejuan artistëve të paleolitit të pasuronin paletën, të kufizuar deri në atë moment vetëm me ngjyrat e marra nga natyra. Në gamën e të zezave, këta artistë dinë tashmë të prodhojnë vetë pigmente e tyre dhe të ndryshojnë ngjyresat. Më vonë mësojnë të djegin kockën, fildishin e bririn e kaprojve për të arritur të zeza më të bukura. Pastaj përqendrohen mbi mineralet: të kruara, të thërrmuara, të oksiduara, të përziera me lëndë lidhëse, ata përdorin lëndë të reja ngjyrosëse, më të qëndrueshme dhe jo më të ndritshme. Për të zezat oksidi i manganezit ka prirje të zëvendësojë apo të përfshihet në karbonet bimorë. Është përdorur me shumicë në Lasco (Lascaux) rreth 15.000 vjet para Krishtit për të pikturuar pjesën më të madhe të kafshëve të bestiareve pjellore të shpellave, ku spikat demi i famshëm i zi. Por të zezat e karbonit jo për këtë u zhdukën. Kështu ndonja një mijë vjet më pas, në shpellën Niaux (Ariège), i famshmi “sallon i zi”, i shtrirë më shumë se 700 m nga hyrja, tregon piktura murale në një gjendje të shkëlqyer ruajtjeje që paraqesin tipa të ndryshëm kafshësh të zeza (bizonë, kuaj, stambekë, kaproj, madje edhe peshq) dhe pigmenti i përdorur është vetëm karboni i drurit, megjithëse këto piktura, më të vona se ato të Laskosë, janë të 12.000 apo të 13.000 vjet para Krishtit.

Përgjatë mijëvjeçarëve, skaleta e ngjyrave dhe numri i pigmenteve vazhdon të pasurohet.

Qytetërimi egjiptian prodhon një numër të madh dhe shumë janë të reja. Për sa i përket të zezave, gjithsesi oksidi i manganezit e sidomos e zeza e karbonit zënë gjithnjë vendin e parë. Edhe boja, e shpikur më parë, përdor të zezën e karbonit apo ajo e llambës (e zezë e tymtë) përzier me ujë që i shtohet ngjitësi shtazor ose goma arabike. Përsa u përket ngjyrave gri, deri atëherë praktikisht të panjohura, shfaqen në Egjipt, ku zënë një vend të rëndësishëm në pikturën e përmortshme. U ralizuan përmes një përzierjeje karboni bimor dhe të bardhës së plumbit.

Në disa rajone të Lindjes së Afërme këtyre materialeve të ndryshme u shtohet e zeza e bitumit, pigment shumë i fortë që shfaqet në tokat e pasura me naftë. Më në perëndim, në Greqi e në Romë, piktorët përdorin me bollëk të zezën e tymtë, sidomos për sipërfaqet e vogla dhe mxorën nga disa karbone ca të zeza të mahnitshme. Më e kërkuara ishte e zeza e hardhive, realizuar duke karbonizuar shermendet e hardhive shumë të thata që i japin ngjyrës një aspekt të thellë dhe reflekse të kaltëreme, sidomos të dashura për romanët. Natyrisht e zeza e fildishit ka famën e të qenit akoma më e bukur, por çmimi i saj i lartë e kufizon përdorimin e saj. Për sa u përket pastaj tokave natyralisht të zeza apo të errëta, të pasura me oksid manganezi, vazhdojnë t’u japin piktorëve pjesën më të madhe të pigmenteve në përdorim në gamën e të zezave dhe të ngjyrave errëta. Kushtojnë relativisht shtrenjtë, sepse shpesh vijnë nga larg (nga Spanja apo Galia, për shembull) dhe efektet kromatike që prodhojnë janë më të errëta se ato të të zezave bimore dhe të zezave të llambës.

Teknikat janë më pak të zhvilluara kur është fjala për ngjyrosjet. Megjithëse shfaqen shumë shpejt, bëhen një veprimtari shoqërore vetëm në neolit, kur njeriu bëhet sedentar dhe zhvillon në shkallë të madhe prodhimin e tekstilit. Ngjyrosja kërkon një njohje të specializuar: lëndët ngjyruese të nxjerra nga bimët apo nga kafshët nuk mund të përdoren më njëlloj, duhen veçuar, çliruar nga papastërtitë, duhen bërë kimikisht vepruese, pastaj duhen depërtuar në fibrat e endjeve e të tentohet të nguliten fort. Të gjitha këto veprime janë të gjata e të ndërlikuara. Është gama e të kuqeve (garancë, e kermeztë, mureks), në të cilat ngjyrosjet kanë arritur më parë se në të tjerat rezultatet më të mira. Dhe kështu ka qenë për disa mijëra vjeçarë. Përkundrazi, ngjyrosaj me të zezë ka qenë për shumë kohë një ushtrim i vështirë, së paku në Perëndim.

Frikëshmërisht i vërtetë dhe frikëshmërisht i bukur

July 22, 2025 by s p

“Arratisje” , një roman nga Mirela Kanini me 9 shtete dhe 99 mijë kilometra udhëtim

Nga Bejdo Malo

Tiranë më 19 korrik 2025

Një risi, një roman atipik, që thyen shumë tabu, shkrin shumë kufinj shtetërorë njerëzorë dhe shpirtërorë. Një roman i guximshëm, frikëmërisht interesant dhe me fabul tej të paimagjinushmes. Një udhëtim në vendet me dhimbje shumë të mëdha dhe në vendet që janë tokë e bekuar. Një arratisje e madhe, një apokalips që po ndodh me globalizmin. Arratisjen më të madhe, të shqiptarëve vetëm Mirela Kanini ka arritur ta lexojë realisht, saktësisht ta vendosë në kohën e vendin e caktuar. Një autore e palodhur që grumbullon në magazinën e trurit të saj tërë fatet e shqiptare pas arratisjes së madhe të viteve 90-të dhe që s’po ndalet. Kjo arratisje dhe plagët e saj të mëdha i dhëmbin Mirela Kaninit dhe i ka gdhendur karakteret dhe fatin e tyre realisht, pa lajle e lule. Fati i heroit të saj të romanit Mario dhe i tërë shokëve të fëmijërisë është fati i mbi 70 përqind të shqiptarëve të arratisjes së madhe.

Askush si priti me lule, përkundrazi ata deshën të shpëtonin nga ferri por ranë në një ferr tjetër. Integrimi është një kafshitë e madhe djegëse dhe toksike që duhet një jetë e tërë ta arrish. Shumë pakë e arrijnë të tjerët janë produkt i fatit. Jo më kot Çurçill, kur të uronte me gotën e xhinit, nuk thoshte as gëzuar e as shëndet dhe as pasuri por, të uroj fat. Kur e pyetën ai u përgjegj. Para shëndet pasuri kishin më shumë se cilido nga ne 3500 pasagjerët e anijes Titanik por fat patën vetëm ata që arritën të hipnin në ato pak gomone shpëtimi. Kështu dhe heroi i Mirela Kaninit është si ai lisi i madh në anë të lumit që sa herë rrrbeshi stuhia e jetës e hedhin mbi dallgët e lumit dhe fati i tij është vetë rrjedha në dallgët e turbullta të jetës. Personazhin e Mirelës e ka marrë lumi i madh dhe i turbullt i jetës, e ka degdisur në Itali, aty ç’nuk gjen, ç’nuk përjeton dhe trasformohet nga një njeri normal në një kukull memece e hajdutëve të bankave e trafikantëve të ardhur nga stepat e largëta të përgjakur nga luftrat.

Vorbulla e mbështjell Marjon dhe fati i jetës me anë të Andreas një pesonazh nga Kirkev i Ukrainës, e degdis në cepin perndimor të stepave “ruse” që quhet Ukranië e lakmuar nga një tiran modern me mentalitet stalianan. Ç’ fat i lodhur, fat “qeni”, fal mysybet, fat i poshtër në emigracion në Itali, fat vuajtjesh në Ukrainë, dhe në këtë vend të varfër të quajtur Ukrani me trazicion të njejtë me Shqipëri, detyrohet të jetojë me mish të egër dreri dhe kafshë të pyjeve të Dombasit. Svjetllana një grua e përvuajtur nga fati i keq i bashkëshortësisë së saj me një burrë nga ata pijanecët zevzekë të vodkës, e trajton këtë djalë të arratisur nga fati dhe i strehuar me porosi të djalit të saj si mos më keq. Arratisjet e tij janë shumë prekse të dhimbshme të brengosura deri në kufijtë maksimalë të mbijetesës. Por në këtë arratisje vrastare fati i tij si me magji bashkohet me fatin e krijesës Ollga ukrainase e shkolluar në Angli por me atë mentalitetin patriakal të tërë ne lindorëve harron atë postulatin e famshëm të etërve amerikanë : “Atdheu im është atje ku jeton e lumtur familja ime”. Megjithatë ky fat e gjen falë një përbindëshi si Putini Rusisë. Ajo dashurohet me Marion dhe udhëtojnë nëpër ferr për të mbrritur në tokën e shenjtë në SHBA. Një udhëtim biblik nga ferri në Ukrainë, në Poloni, dhe pas shumë e shumë peripecish mbrrin në destinacion e duhur, atje ku arratisja s’quhet më arratisje po fillon nkë jetë nga e para, pa asnjë peng nga kalvari i vujatjeve.

Të gjitha vuajtijet i mblodhën në një vaëiçe e i hodhën në oqean. Fatin e tyre Mirela e kalkulon aqë bukur me fatin e doktorit ukrainas dhe Tatjanës së dashurës së tij ruse. Arratisje rastësi dhe fat. Këto ka bashkuar Mirela në këtë arratisje të madhe. Ska kursyer askënd, as dhimbjen as vujatjen as dashurinë as urretjen as persekiconin, as përndjekjen as martesën, as lindjen e fëmijës, i ka bashkuar të tëra me shumicë, me vërtetësi i ka sjellur në funksion të njera tjetrës ashtu siç bashkëjetojnë e besueshja me të pabesueshmen. Mirela në këtë roman është plotësisht e pjekur si shkrimtare, është e formuar si nkë autore me përmasa ndërkombëtare, duke realizuar një libër që lexohet dhe në Shqipëri me një frymë, në Itali me kënaqësi e endje, në Ukrainë me vërtetësi se duket sikur libri i saj ka pasaportizimin në SHBA, se ajo është shteti i tërë shteteve të botës. Cekën vetëm makën e aizbergut, sepse romani Arratisje i Mireka Kaninit është një aizberg shumë i madh i sapo shkëputur nga Poli Veriut. Romani sapo është botuar. Ai pret gjykimin jo vetëm të lexuesit të Mirela Kaninit, por këtë herë të gjithë përmasave dhe ngjarjeve botërore.

Monumenti i një krimineli në vendin e krimit

July 22, 2025 by s p

Luan Rama/

(Memorialit të viktimave në Distomo u mungon memoriali i viktimave çame në Çamëri)

Ka një “non-sens” të madh sot në Greqinë republikane dhe demokratike: si mund të qëndrojë ende në këmbë permendorja e një krimineli të madh si e Napoleon Zervës në Igumenicë dhe për më tepër pikërisht në vendin e krimit? Si mund të qëndrojnë vrasësit në sheshet dhe parqet e jetës publike sikur të duan të thonë se ne jemi mbrojtësit e lirisë dhe lumturisë tuaj? Është e habitshme që shteti grek e ka nderuar kaq shumë ketë kriminel te popullsisë çame, këtë bashkëpuntor të ngushtë të nazizmit që në periudhën qershor 1944-mars 1945 kreu një nga krimet më barbare që mund t’i bëhet një populli? Si mund ta durojnë sot pushtetarët e Greqisë së Demokracisë këtë spektër të krimit të qëndroj si paralajmërues i ndonjë krimi të ri? Shteti grek e di mirë kush ishte Napoleon Zerva, i di mirë krimet e tij gjatë Luftës Civile ndaj ushtrisë së ELAS; di mirë që në kohën e pushtimit nazist ai e braktisi Rezistencën greke kundër pushtuesit nazist dhe me formacionin e tij ushtarak u bashkua me ushtrinë naziste, e megjithatë qeveritarët grekë e kanë lënë atë përmendore të qëndrojë me dekada e ndoshta për shekuj. Mjerisht krimineli i madh qëndron kështu i patundur e stoik edhe sot për historiografinë zyrtare greke.

Memoriali i viktimave greke në Distamo duhet të ngrihet dhe në Çamëri!

—–

Kur Greqia u pushtua nga Gjermania gjatë Luftës së Dytë Botërore, më pas, më 10 qershor të vitit 1944 ushtria e Wermaht-it dogji për hakmarrje fshatin grek Distomo ku vdiqën rreth 270 viktima të pafajshme mes te cilëve foshnja, fëmijë, gra shtatzëna, gra të përdhunuara e pastaj të vrara, burra me koka të prera, pleq. Dhe është e habitshme se pikërisht në qershor të vitit 1944, dy javë më vonë, në Çamëri u bë një nga masakrat më të mëdha historike, por jo nga nazistët por nga ushtria nacionaliste e Zervës, masakra që do të vazhdonin dhe në pranverën e vitit 1944 duke përfunduar me një spastrim etnik të shqiptarëve nga trojet e tyre. Dhe kjo u krye nga kolonel Zerva dhe formacioni ushtarak që drejtonte. Rreth 3000 shqiptarë çamë u vranë dhe u prenë në të njëjën mënyrë ç’njerëzore si në Distomo: gra të përdhunuara e të vrara, fëmijë të vrarë me bajoneta, të varur në degët e pemëve, njerëz me koka të prera apo të djegur me benzinë. E njëjta barbari dhe urrejtje si nazistët në Distomo. Në nëntor të vitit 1944, revista amerikane “Life” botonte një shkrim mbi viktimat në Distomo bashkë me fotografinë e një vajze të re që qëndron në murin e shtëpisë duke parë e habitur dhe e tmerruar njëkohësisht barbarinë e vrasjes së familjes së saj. Quhej Maria Padiska. Në Çamëri askush nuk erdhi nga agjencitë e huaja atë kohë. “Life” nuk do të botonte si-motrat shqiptare të Maria Padiska-s. Dhe ato ishin shumë. Asnjë gazetë angleze apo greke nuk e relatoi këtë barbari të kolonelit Zerva i cili më vonë do na bëhej dhe gjeneral e ministër i Brendshëm, duke vazhduar vrasjet e tij ndaj armiqve te kampit të majtë si në kohën e Luftës Civile. Napoleon Zerva ishte bërë një mjeshtër i vrasjeve masive sepse ai e dinte që nesër, Greqia e madhe do t’i ngrinte një përmendore lavdisë së tij. Dhe ashtu do të ndodhte.

Pas çlirimit të Greqisë, analistët dhe historianët grekë iu referuan gjerësisht tragjedisë në Distomo dhe atëherë u përdor termi në greqisht “olokaftoma”, ekuivalenti i fjalës “holokaust” që do të përdorej thuajse 30 vjet më pas nga intelektuali francez Claude Lanzman kur ai nisi të regjistronte nëpër botë dëshmitë e të mbijetuarve nga kampet naziste të shfarosjes që për më shumë se tri dekada nuk kishin mundur të flisnin për tragjedinë e tyre dhe tmerret që kishin përjetuar. Për ngjarjen në Distomo, poeti i madh Janis Ricos do të botonte poezinë “Epigram për Distomo-n” ku ai shkrunte:

“Ti kalimtar aty ku po ecën bëj kujdes / këtu është heshtja që fryn/ gjithçka fryn në kalldrëmin e çdo rruge / sakrifica dhe durimi i qenies njerëzore /gdhendur me emra të thjesht që nderi i lartëson /nga ngashërimi në ngashërim / shkallë më shkallë/ në këtë shkallare gjignde”.

Por intelektualët dhe historianët grekë nuk do të thonin asgjë për tragjedinë e ndodhur në Çamëri, gazetat nuk do të shkruanin asgjë për “Distoma-t” shqiptare në Çamëri. Gjithçka u mbajt në heshtje, u fsheh dhe nuk do të përmendej më dhe Lanzman nuk mundi të dëgjonte për këtë masakër të jashtzakonshme që të fillonte të regjistronte dëshmitë shqiptare. Edhe pse një tragjedi dhe shfarosje më e madhe se në Distomo, tragjeditë njerëzore në masë të shkaktuara nga urrejtja, pavarësisht nga numri, janë të njëjta. Për viktimat e Distoma-s do të shkruhej gjithnjë edhe nga mediat e huaja. Në vitin 2007 regjisori Stefan Haup realizoi filmin dokumentar per jetën dhe historinë e një fëmije që pa vdekjen e prindërve para syve të tij dhe që më pas përfundoi në një jetimore të Zvicrës. Ishte Argjiri Sfunturis të cilin e shohim në filmin “Ein Lied fûr Argyris” (“Një këngë për Argjirin”) dhe që pas lufte nuk i shpëtoi imazheve të barbarisë naziste. Fëmijë si Argjiri, kohët e fundit i kam takuar disa në Shqipëri. Madje një të tillë e takova dhe në Boston para tre javësh dhe që kujtonte barbarinë ndaj familjes së tij. Vetëm tani, kujtesa shqiptare po zgjohet dhe disa filma po tregojnë dëshmitë e atyre që u mbijetuan masakrave kur ata ishin fëmijë, pasi të tjerë tashmë nuk jetojnë më. Ata janë gjenerata e fundit e kujtesës vizive, dëshmitarë okularë dhe të pakundërshtueshëm edhe pse arkivat i mbajnë ende të fshehura fotografitë dhe dëshmitë e një progromi të tillë.

Në vitin 1970, eshtrat e të vrarëve dhe të masakruarve në Distomo u zhvarrosën dhe u vendosën me ceremoni në memorialin që u ngrit në homazh të kujtimit të tyre, por të vrarët e kolonel Zervës vështirë t’i mbledhësh për t’i vendosur në këmbë të memorialit për të masakruarit e Çamërisë. E megjithatë varret janë aty ku kanë qenë, por si mund të nderoheshin kur qeveria greke e pas luftës, qeveria e të famshmit Ligji i Luftës me Shqipërinë qëndron akoma dhe që është absurditeti më i madh në marrëdhëniet ndërkombëtare. Qeveritë e njëpasnjëshme greke nuk i lanë çamët e ikur nga tmerri që të ktheheshin dhe të nderonin prindërit dhe familjarët e tyre. Nuk i la që të ngrinin një memorial në emër të tyre dhe të mos-harrimit.

Viktimat e Distoma-ve shqiptare nuk e kishin privilegjin të preheshin bashkë, në paqe dhe të ishin në prehrin e një memoriali. Në vitin 1998, presidenca greke nxorri dekretin presidencial duke njohur Distomo-n dhe disa vende të tjera të viktimave në masë, për t’i konsideruar si vende të kujtesës, si homazh i viktimave të luftës, siç ishin dhe emrat e fshatrave Doxato, (në Drama); Kleisura (Kstoria); Nea Anchialos (Manjesia), Anogeia ( Rethimnon), Ipati (Ftiotide), Kandanos (Kane), Kalavrita (Akaia). Presidenca greke “harroi” të vinte dhe emrat e dhjetra fshatrave e qyteteve të Çamërisë në këtë listë. Jo, mesa duket, për presidencën greke, viktimat greke që vriten nga të huaj nuk kanë të njëjtin çmim nga ata të popujve të tjerë të vrarë barbarisht nga grekët. Ja pse qeveritarët grekë e shqiptarë duhet të ulen dhe ta korigjojnë këtë “non-sens” historik. Ata duhet të kenë kurajo dhe të kthejnë kokën e ta shohin drejt e në sy atë çka ndodhur në Çamëri për të vënë në vend nderin e viktimave dhe për t’i bërë homazh familjeve të tyre. Dhe së fundi, ja pse duhet të shkulet permendorja e një krimineli si Napoleon Zerva në Igumenica, një fyerje kjo e tmerrshme për historinë dhe që aty të ngrihet një memorial për tragjedinë çame. Në muzeun e Distomo-s janë fotografitë e kafkave të viktimave të nazistëve. Të pakën në muzeun e memorialit të Çamërisë të vihen fotografitë e të vrarëve në jetën e tyre të dikurshme: fëmijë, vajza, gra e nëna, foto të martesave që nuk u jetuan gjer në fund. Vetëm kështu, përmes pardonit dhe homazhit plagët mund të mbyllen dhe t’i shërbejnë miqësisë sonë të hershme, por të tronditur nga ngjarje të tilla. Po, përmendorja e kriminelit Zerva duhet të shkulet nga ai shesh i Igumenicës, duhet të hiqet zvarrë siç janë hequr statujat e perandorëve vrasës, që të mos qëndrojë më në vendin ku kreu krimet. Nëse ju nuk e hiqni, do të jenë të tjerë pas jush që do ta heqin, por pasardhësit tuaj do të kenë turp për qendrimin tuaj ndaj viktimave të pafajshme. Dhe atëherë ata do të kujtojnë përsëri atë që thuhej për Distomo-n: “Olokaftoma”!

𝐌𝐄̈𝐒𝐈𝐌𝐄 𝐀𝐑𝐓𝐈 – “𝐴𝑀𝐵𝐴𝑆𝐴𝐷𝑂𝑅𝐸̈𝑇” – nga Hans Holbein i Riu

July 22, 2025 by s p

Dr. Bledar Kurti

Vepra Ambasadorët (1533) nga artisti gjerman Hans Holbein i Riu është një nga tablotë më të ndërthurura me simbolika dhe mesazhe të mprehta. Kjo tablo është një portret i dyfishtë i dy ambasadorëve francezë në oborrin e mbretit të Anglisë, Henry VIII. Në të majtë është Jean de Dinteville, ambasador francez në Angli në vitin 1533. Në të djathtë qëndron miku i tij, Georges de Selve, peshkop i Lavaur, i cili vihej shpeshherë në shërbim si ambasador për Perandorin, Republikën e Venedikut dhe Selinë e Shenjtë. Kjo tablo paraqet dy burra të rinj, të edukuar dhe të fuqishëm, por të cilët nuk donin të ishin aty dhe nuk do preferonin aspak të gjendeshin në kontekstin historik që po kalonte Anglia, Franca, Vatikani, e mbarë Evropa.

Jean de Dinteville, figura kryesore, në të majtë, shpaloset plot fisnikëri, me një veshje aristokrate të zezë e të kuqe, e me një gëzof të bardhë mbi rrobën e tij, duke imponuar autoritet, force e pushtet. Supet dhe busti i tij duken më të mëdha sesa duhet dhe kjo është bërë e qëllimshme, pasi ishte ai që e porositi këtë vepër, dhe roli i tij në tablo është të transmetojë mesazhin e njeriut të aksionit. Ai mban në dorën e djathtë një thikë të artë, në të cilën është gdhendur AET. SV Æ/ 29 (ai është 29), duke na treguar moshën e ambasadorit kur u realizua kjo tablo. Mëndafshi i kuq i këmishës dhe gëzofi i bardhë janë pikturuar me një delikatesëdhe mjeshtëri të rrallë. Në kapelen e tij të zezë gjendet një spilë me imazhin e njëkafke, dhe në hijen e këmbës së tij të djathtë dallohet, me vështirësi për shkak tëzbehjes së kohës, edhe firma e artistit.

E gjithë ana e majtë e tablosë simbolizon vita activa, jetën aktive, e shpalosur me Jean de Dinteville, i cili me këmbën përpara, supet e zgjeruara dhe me thikën në dorë tregon aksion, ndërsa në të djathtë vërejmë vita contemplativa, jetën medituese, peshkopin Georges de Selve, i cili në një pozë të tërhequr, me veshje të shtrenjtë por të thjeshtë, ka mbështetur krahun mbi libër, në faqet e së cilit dallohet AETAT/IS SV Æ 25 (mosha e tij është 25) duke dokumentuar kështu edhe moshën e peshkopit.

Por pëveç ndarjes vertikale në dy aspekte e natyra, tabloja është e ndarë në katër nivele horizontale. Dy prej tyre janë në qendër të veprës të shpalosura qartë tek rafti mbi të cilin janë mbështetur dy figurat, e ku gjenden një seri objektesh që na tregojnë për kontekstin historik por edhe qëllimin e misionit të dy ambasadorëve francezë në Londër. Në raftin e poshtëm dallohen objekte të cilat mund të çkodohen si tokësore ndërsa në raftin e sipërm janë objektet qiellore.

Niveli tokësor nis me dyshemenë e vazhdon të shtjellohet me objektet e globit tokësor, një kompast, një mandolinë, çantë fyelli, dhe libri i hapur i himneve. Dyshemeja në pikturë është e përshkruar me saktësi dhe ajo është qendra e dyshemesë që gjendet në kishën e Westminster Abbey, në abacinë ku Kryepeshkopi kurorëzon Mbretin apo Mbretëreshën. Në dyshemenë e kishës shkruhej Spericus archetypum, globus hic monstrat macrocosmum (Ky top sferik tregon makrokozmosin).

Por dyshemeja e Westminster Abbey luan edhe një rol tjetër në tablo. Ajo na tregon se dy ambasadorët, kundër dëshirës së tyre ishin dërguar në Angli për shkak të martesës së mbretit anglez, Henry VIII me Anne Boleyn të zhvilluar në fshehtësi e jo në Westminster Abbey siç i takonte. Dhe ajo nuk ishte një martesë e zakontë, por një lidhje që do ndryshonte përgjithmonë historinë e botës.

Martesa e Henry VIII me Anne Boleyn ishte martesa e tij e dytë. Gruaja e tij e parë Catherine e Aragon-it, nuk i kishte lindur dot një fëmijë mashkull mbretit, ndaj Henry VIII kërkonte ta divorconte. Catherine kishte qenë gruaja e vëllait tëHenry, dhe pasi ai vdiq, Henry duhej të martohej me të siç ishte tradita, por i shtyrënga paranoja se ai nuk kishte djalë pasi ishte nën mallkimin e faktit që ishte martuar me gruan e të vëllait, për më tepër, shtyrë edhe nga lidhjet e shumta dashurore që kishte me femra të tjera, ndër të cilat edhe Anne Boleyn, ai kërkonte të martohej sërish. Por, për ta bërë këtë atij i duhej që të merrte lejen e anullimit të martesës nga Papa Clement VII. Papa e refuzoi anullimin dhe Henry kokëshkretë vendosi të shkëputej nga autoriteti i Papës dhe e shpalli veten si kreu i Kishës së Anglisë. Ndarja nga Roma do sillte pasoja të jashtëzakonshme politike e fetare, dhe për ironi, Henry jo vetëm nuk bëri dot djalë me Anne Boleyn, por vajza që lindi me të ishte Elizabeta I, mbretëresha më e shquar në historinë e Anglisë e cila do ishte monarke e një Anglie protestante, dhe në pagëzimin e saj mori pjesë edhe Dinteville, ambasadori në tablo, i cili kishte shkuar në oborrin e Henry, me misionin për ta ndaluar atë të shkëputej nga Kisha Katolike, e t’i rezistonte valës së Protestantizmit që kishte përshkruar të gjithë Evropën.

Gjatë krijimit të kësaj tabloje, vetë Holbein njihej nga afër me Anne Boleyn, pasi Henry e kishte punësuar atë të krijonte bizhuteri për gruan e tij të ardhshme. Fati i Anne ishte tragjik pasi tri vite pas martesës Henry e dënoi atë me vdekje me prerje koke.

Holbein e kuptonte fare mirë realitetin e vështirë politik dhe fetar në të cilin gjendej kontinenti, dhe situatën në të cilën ndodheshin dy ambasadorët, ndaj edhe ai e shprehu atë përmes simbolikave tek objektet tokësore në raftin e poshtëm. Mandolina ka një tel të këputur, e cila nënkupton shkëputjen e Anglisë dhe prishjen e harmonisë evropiane. Ndërsa fyellit i mungon një tub. Muzika është simbol i harmonisë. Harmonia, është etimologjikisht një “bashkim” i elementëve të ndryshëm. Ajo përdoret për të treguar një lidhje midis elementeve të një sistemi dhe kësisoj është në të njëjtën kohë një koncept ontologjik që përshkruan strukturat e qenieve dhe të universit, por edhe një koncept politiko-etik që përfaqëson rendin e një bashkimi, strukture apo shoqërie ideale. Dhe rendi kishtar e bashkë me tëedhe shoqëria ideale evropiane sipas katolikëve tashmë po prishej, dhe me shkëputjen e Henry VIII nga Roma, Protestantizmi po depërtonte edhe në Angli e madje po zgjerohej në pjesën më të madhe të Evropës. Ndaj, edhe poshtë mandolinës Holbein ka pikturuar librin luterian tëhimneve në të cilin shkruhet Veni Sancte Spiritus, një himn i Shpirtit të Shenjtë, i cili tradicionalisht përdorej si një thirrje e fortë për bashkimin e kishave. Ëndrra e pajtimit të shprehur në këtë hollësi të vogël nga dora e Holbein, sigurisht, nuk do të materializohej kurrë.

Në të majtë dallohet një libër tjetër. Ai është libri i Petrus Apianus, humanistit gjerman, i shquar për studimet e tij në matematikë. Libri është paksa i hapur nga një vizore e në faqe arrihet të lexohet fjala dividirt, që do të thotë “le të bëhet ndarja,” një referencë e qartë për ndasinë fetare që kishte zaptuar Evropën. Mbi librin e përllogaritjeve gjendet globi tokësor, ku dallohet Anglia dhe Franca, por për çudi, Holbein, duke qenë se ishte gjerman, me sa duket nuk dinte mirë anglisht, ose ndoshta aspak, kështu që emrat Paris dhe Britania i ka shkruar sipas dëgjimit, ndaj në glob ai ka shkruar Baris dhe Pritannia.

Në raftin e sipërm gjendet globi qiellor, i cili simbolizon inteligjencën dhe natyrën intelektuale të dy personazheve të tablosë. Krahas globit qiellor janë të pikturuara me saktësinë më të madhe disa mjete matëse si ora diellore e barinjve; ora diellore e ekuinokseve; një lartësimatës; një orë diellore polihedrale; dhe, turkuetë e cila përdorej për matjen e koordinatave të horizontit, ekuatorit, dhe eklipsit. Një nga orët diellore tregon datën 11 prill, e cila korrespondon me Ditën e Pashkës për vitin 1533.

Trajtimi delikat që artisti i bëri veshjeve dhe detajet e përpikta në çdo objekt të tablosë bëjnë kontrast me trajtimin e shpejtë dhe të shkujdesshëm që vërehet tek perdja jeshile në sfond. Motivet e saj janë të thjeshta dhe perdja duket e sheshtë. Hijet duket se janë shtuar në fund për të treguar palat, megjithatë ky trajtim mund të ketë qenë i qëllimshëm në mënyrë që shikuesi të përqendrohej më shumë tek detajet e objekteve dhe figurave parësore. Dhe, në fakt, e kuptojmë që ka funksionuar më së miri.

Tani vijmë tek kafka që gjendet në plan të parë të tablosë.

Ajo është e pikturuar për t’u parë nga ana e djathtë e tablosë. Dhe kjo na le të kuptojmë se vepra ishte caktuar të varej në një mur përbri shkallëve, dhe u konceptua që teksa shikuesi të ngjiste shkallët ai të përballej me imazhin e vdekjes. Kafka është e pikturuar sipas perspektivës anamorfike, kjo një shpikje e Rilindjes. Imazhet anamorfike shërbenin si gjëza dhe lojra për ta përfshirë shikuesin në njëvepër arti e për të përthithur më mirë mesazhin që jep ajo. Kafka shërben si një momento mori, që do të thotë “mos harro se një ditë do të vdesësh.” Momento mori ishte një koncept mesjetar. Për shkak të sëmundjeve të mëdha dhe murtajës që pllakoste vazhdimisht popujt e Evropës dhe më gjerë, vdekja ishte reale dhe e prekshme ngado. Njerëzit e përdornin kafkën si kujtesë se vdekja ishte shumë pranë tyre, ndaj ata nuk duhet të jepeshin pa fre ndaj kënaqësive tokësore por të luftonin për shpëtimin e tyre, duke besuar tek Perëndia, pasi mund të përballeshin me të në jetën e përtejme nga momenti në moment.

Por pas mesazhit të vdekjes, tokës, dhe qiellit, ai shpalos edhe një nivel tjetër në tablo. Niveli i katërt gjendet në këndin e sipërm në të majtë të tablosë. Pas perdes jeshile fshihet një kryq i argjentë. Ai është niveli i shpëtimit. Si një mesazh për shikuesin, ambasadorët, mbretërit, dhe popujt evropianë të përfshirë nëkonflikte fetare, përmes atij kryqi të fshehur pas perdes ai tregon se shpëtimi gjendet tek Jezus Krishti. Ai e ka pikturuar Krishtin në kryq, me kurorën me gjemba në kokë dhe këmbët e duart e gozhduara, por vetëm gjysma e trupit arrin tëshihet ndërsa pjesa tjetër fshihet pas perdes, si një ftesë e nxitje për katolikë e protestantë, mbretër e intelektualë, të shikojnë përtej perdes së dijes dhe ndasive tokësore, dhe të hedhin sytë për nga kryqi, e ta shohin Krishtin e plotë si rruga e vetme e shpëtimit të kontinentit, e globit dhe e çdo njeriu.

VEPRA E PJETËR BOGDANIT, NJË MONUMENT LETRAR

July 21, 2025 by s p

Prof. Ymer Çiraku/

Pjetër Bogdani është i lindur në Gur të Hasit, sanxhaku i Dukagjinit, dioqeza e Prizrenit. Megjithë dilemave mes studiuesve – për vitin e lindjes, si më pranë së vërtetës, duket se mbetet viti 1625. Pra, ka lindur këtu e 400 vjet më parë. Të dhënat dëshmojnë se mësimet e para i mori nga i ungji Andre Bogdani, i cili, arriti të ishte deri arqipeshkëv i Shkupit. Pas studimeve të larta teologjike e filozofike në Romë, P. Bogdani merr titullin doktor dhe shërbeu si famullitar në Pult e Prizren e më pas ipeshkëv në Shkodër, deri sa e zëvendëson të ungjin në Shkup si arqipeshkëv. Ka marrë pjesë aktive në lëvizjet çlirimtare antiosmane, duke u detyruar prej përndjekjeve të pushtuesit, që të strehohej për disa kohë maleve. Është i njohur misioni i klerikëve shqiptarë nëpër shekuj, që të përkushtoheshin e punonin me moton “Për fe e atdhe”.

Në studimin e thelluar kritik kushtuar veprës së Bogdanit “Cuneus Prophetarum” (Çeta e Profetëve), botuar më 2015, studiuesja Anila Omari thekson se kjo vepër zë një vend të veçantë, si nga shkalla e përpunimit gjuhësor, ashtu edhe nga përmbajtja e larmishme dhe karakteri origjinal i saj. Prandaj gjykon se “…ajo është mbajtur, me të drejtë, si e para vepër origjinale, që shënoi fillimet e prozës letrare shqipe dhe që luajti rol parësor edhe në formimin e prozës shkencore shqipe.”

Me vlerat letrare që krijoi, P. Bogdani arriti nivelin më të lartë të kohës së vet – pikërisht në fazat më të hershme, atëhere kur nis të krijojë gradualisht profilin e saj letërsia shqipe. Pra, me krijimet e këtij personaliteti, letërsia shqipe arrin që të fitojë “statusin letrar”, e për pasojë, të fitojë edhe ritmin dhe modelin referencial të autoritetshëm për procesin letrar të mëpasëm/pritshëm. Që ai proces letrar të ndiqte e të përcillej pastaj dora–dorës në rrjedhat e kërkimit e zhvillimeve drejt hapësirave të reja. Kjo prirje inaguruese e çelur prej veprës së Bogdanit, sigurisht, që vlerësohet si një meritë e çmuar e këtij autori, megjithë modestinë aq prekëse, që ai vet e dëshmonte, kur i drejtohej lexuesit, qysh në hyrjen e veprës “Cuneus Prophetarum” : ”… që të më ndiejsh, nde gjeç fjalë, qi të trazon veshët. Por as dielli pa hije, as hâna pa tallaze mbë faqe nuk ânshtë…”

Kjo vepër është e përbërë nga dy pjesë. Pjesa e parë, përmban 182 faqe, kurse pjesa e dytë 162 faqe. Rëndësia e madhe që ky libër shfaq për botën shkencore e më gjerë, duket edhe nga fakti se deri më sot, si rrallë të ketë ndodhur në raste të tjera, ajo ka njohur gjashtë botime, të bëra këto kronologjikisht në rrjedhë të 3-4 shekujve, si dhe në disa vende si:: Itali, Shqipëri, Gjermani. Këto botime, kanë ngjallur interes të gjerë dhe janë përcjellë me interpretime të shumta në rrafshin letrar e gjuhësor – nga jo pak studiues të njohur, qofshin këta të huaj, por edhe ata shqiptarë si: Ndre Mjedja, Justin Rrota, Luigj Marlekaj, Ibrahim Rugova, Arshi Pipa, Injac Zamputi, Martin Camaj, Selman Riza, Rexhep Ismajli, Sabri Hamiti, Engjëll Sedaj, Anila Omari, Seit Mansaku etj.

Nga të dhënat e letërkëmbimeve të Bogdanit, dëshmohet se vepra ka qëndruar plot 10 vjet në dorëshkrim, deri në momentin e botimit të saj. Kjo erdhi për shkak të pritjes së lëshimit të lejes përkatëse dhe të sigurimit të fondeve financiare për ta realizuar/finalizuar botimin e saj. Duket qartazi se autori e ka mbartur në vete për detyrë të rëndësishme dhe imediate përgatitjen dhe publikimin e një vepre të tillë. Vlerësuar si një mundësi kjo, për ta lëvruar dhe për ta mbajtur gjallë dhe të dokumentuar gjuhën shqipe, e cila, përndryshe – do të vihej rrezikshëm në pozita asimilimi, pasi ishte e rrezikuar jo pak kësaj kohe prej ushtrimit të ndikimit mbi të të gjuhëve të shkruara – qoftë të pushtuesit, apo qoftë atyre të fqinjëve. Pra, që shqiptari “…të marrë vesht dijenë mbë giuhë të vet”, sikundër shkruan Bogdani në parathënien e librit…

Sidomos cikli i poezive të “Sibilave”, arrin që ta shfaqë në mënyrën më të spikatur aktin krijues letrar të P. Bogdanit. Këtu përfshihen njëmbëdhjetë krijime dhe seicili prej tyre, përmban një kallëzim më vete, të cilat krijojnë së toku një lloj tematike si prej mozaiku.

Poezia dystrofëshe mbi krijimin e botës, është pikërisht ajo, e cila do ta mrekullonte aq shumë edhe Lasgush Poradecin, kur ky do të njihej sëpari me të, pikërisht asaj kohe, kur ishte ende student i ri në Vjenë. Në një nga bibliotekat e saj, do ta shihte për herë të parë dhe do ta vlerësonte atë gjithë entusiazëm, madje si të krahasuar denjësisht e pa mëdyshje deri me krijimet e njohura kozmogonike hindase dhe hebraike. “Tekstin e Bogdanit e citova pas disa shënimesh që kam marrë në Vienë, vjeshtën e 1924–ës, kur pata gëzimin t`ia shëkoj me sy … t`ia çik me dorë… t`ia studioj dhe t`ia përpij “Cuneusin”-in në shpirtin tim për herë të parë. Përveç shënimesh të tjera gjuhësore, që më qëndruan për zemre, kam kopjuar një poezi kozmogonike, e cila, nga pikëpamja e koncepsionit origjinal, e idesë së fuqishme dhe e formës së veçantë të saj, jam i mendimit se duhet të konsiderohet si një monument letrar, jo vetëm i gjuhës shqipe, por i republikës së letrarëve përgjithësisht…, do të shkruajë L. Poradeci”. (Revista “Shkëndija”, 1942)

Përmes kësaj poezie, krijimi i botës përcillet nëpër shtjella dhe kontraste të përmasave kozmike, duke krijuar një tension e dramë të thellë – rreth raporteve të nënkuptuara të njeriut me gjithësinë, e cila, ka një pushtet të pazotërueshëm e të paparashikueshëm dot për të. Dhe kjo situatë, krijon atë gjendje të angësht, ku njeriu, me sa duket e ka pastaj fort të nevojshme që të ndërtojë lidhjet dhe referencat e tij me komunikime e besime të caktuara religjioze (apo dhe të tjera përtej tyre), aq të domosdoshme për të. Me qëllim, që ai pastaj të mund që të gjejë dhe të vendosë brenda vetes, paqen dhe ekuilibrin.

Át Justin Rrota, është ndër studiuesit e parë, që i është drejtuar shqyrtimit filologjik të veprës së Bogdanit, duke filluar qysh te një nga manualet më të hershme mbi historinë e letërsisë shqipe të hartuar prej tij. (Át J. Rrota “Letratyra Shqype”, Shkodër, 1925). Si latinist dhe si njohës i thellë i teologjisë dhe i autorëve të vjetër, duke u marrë kohë pas kohe me botimin kritik dhe duke i shoqëruar me komente tekstet e tyre, ai ka meritën edhe për faktin se ka gjurmuar e ka sjellë për herë të parë në Shqipëri, më 1929, tri kopje fotografike të “Mesharit” të Gjon Buzukut. Ndërkohë, ka botuar mjaft studime mbi vlerat e kësaj vepre, si e para vepër e zbuluar deri më sot, shkruar në gjuhën shqipe.

Po ashtu, studiuesi Eqrem Çabej e ka vlerësuar lart figurën e P. Bogdanit, e cila, sipas tij, qëndronte jo vetëm në lartësinë e kulturës teologjike të kohës, por që ai arrin të shfaqet edhe si shkrimtari shqiptar më i rëndësishëm, si nga madhëria e veprës që shkroi, si nga mendimet e thella derdhur në të, si nga gjuha e bukur e përdorur me mjeshtëri të madhe stilistike. E pikërisht prej këtyre vlerave: “…vepra e tij ka siguruar një vend të pavdekur në literaturën t`onë…”, do ta formulojë sintezën e tij Çabej (“Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe”, 1936, f. 29). Pra, e vlerëson këtë kontribut bogdanian në dimensionin e shumëfishtë që shfaq, si një aktivitet i pandalur intelektual, që rrezaton njëherazi: dije fetare e filozofike, art, atdhetari, humanizëm dhe vyrtute të larta e të përkora njerëzore.

Shtjefën Gjeçovi do ta dallojë mes të tjerëve, duke e shpallur me entusiazëm dhe metaforikisht veprën bogdaniane si: “dritë të litëratyrës shqiptare…”, “vepër që ia zbardhi faqen atdheut” (HD, 1930/12)…

Por studimi i gjerë monografik “Vepra e Bogdanit 1675-1685” i Ibrahim Rugovës, besojmë se mbetet nga studimet mjaft të sintetizuar – në qasjen ndaj kësaj figure dhe përcaktimit të rolit dhe të vendit që ai meriton, në panteonin e botës letrare dhe intelektuale shqiptare.

Duhet kujtuar se në kritikën letrare shqiptare, I. Rugova është nga zërat më të shquar. Këtë e dëshmon përballimi prej tij i disa prej temave kyçe në studimin e letërsisë shqipe, e dëshmon po ashtu thellësia, njohja dhe zbatimi i metodave interpretuese më të reja/më bashkëkohëse, si dhe ndjekja sistematike, me shije dhe intuitë selektimi të proceseve letrare. Është nga ata studiues, që tashmë mbetet i shenjuar me disa arritje antologjike në korpusin e studimeve letrare shqiptare.

Studimi i tij monografik mbi veprën e Bogdanit do të vinte pra, pas disa botimeve të mëparshme historiko-letrare dhe objekt hulumtimi këtu, bëhet vepra e këtij autori të hershëm, e cila, në botimin e saj të parë u shtyp në Padova të Italisë, më 1685. Për nga struktura, studimi ndahet në dy pjesë: I. “Gjenetika e veprës” dhe II. “Analitika e veprës”.

Duke e cilësuar këtë vepër si bërthamë të romanit të parë shqiptar, I. Rugova nxjerr në pah edhe dritën dhe shkëlqimin që shpaloset në të, duke arritur në bindjen se, shikuar në këtë plan, e gjithë vepra duket sëbrendshmi si një metaforë solare (diellore), ku çdo fenomen e gjykim, kërkohet dhe vendoset brenda refleksit të dritës, të burimit të saj, diellit.

Dhe pikërisht libri “Çeta e profetëve”, klasifikohet prej tij si vepra, që dëshmohet sot për sot si: “themeli i humanizmit shqiptar”, “i modernitetit intelektual”, madje, si ”bërthama e romanit të parë shqiptar”. Apo të vlerësuar edhe deri si varianti me referenca prej kryeveprash botërore. Prandaj e pati titulluar dhe shpallur jo pak guximshëm atë, si: “Komedia hyjnore shqiptare”…

Këto janë teza doemos të mprehta dhe sigurisht intriguese, të cilat, studiuesi arriti që t`ì përballojë me një metodikë dhe pasion të ngulët hulumtues dhe interpretues.

Kanë kaluar katër shekuj dhe Pjetër Bogdani me krijimet e tij, vazhdon që ta ruajë denjësisht figurën e prijësit të letërsisë shqipe. Që me tekstet e tij poetike, synoi dhe ia arriti që t`i sjellë ato në nivele mirëfilli estetike. Ai do të kujtohet edhe për koncepsionin metaforik nga më të hirshmit në meset tona letrare, madje dhe ato të përbotshme, për skalitjen e figurës së Jezu Krishtit:

“Nji bir të vetemë, qi Ama pat për mall…

Me Diell veshun`, e mbathunë me Hanë”