60 vjet mё parё ndёrroi jetё MUSTAFA MERLIKA – KRUJA/
(Krujё 1887 – Niagara Falls 1958)
nga Karl Gurakuqi/ Shejezat/
Me 20 shtatuer 1958 Mustafa Merlika Kruja, mbas radhitjes së titujvet të dorshkrimevet të veta të pabotueme, më shkruente, ndërmjet tjeravet, edhè këto fjalë… “kaq, e mbas këtyne mos të presë mà Shqipnija shkrime prej meje!… unë kam dekun tashmâ e asaj Zotynë i lashtë bijt e tjerë…” Parandiesí e idhtë! Mbas tre muejsh, me 27 dhetuer t’atij vjeti, i ndiemi i la lamtumirën për gjithmonë kësaj bote në Niagara Falls n’Amerikë.
Nuk duhej të vdiste, pse Shqipnija kishte ende nevojë për pendën e tij. E ndryshme dhe e dendun ka qênë veprimtarija e Mustafa Krujës, thuej në pikpamje politike, thuej edhé në fushën e letrave shqipe.
Historija e kohёs sё rè shqiptare, sidomos ajo e prej vjetit 1921, datё e nji kthese nё jetёn kombtare, pikёnisje e nji perjudhe qi do t’i hudhte themelet nji shteti kushtetues, nuk âsht shkrue endè, as nuk mund tё shkruhet ashtu nё kambё e nё dorё. Janё endè gjallё njerz, qi , mirё a keq, e kanё dhânё ndihmesёn e vet nё themelimin e kёsaj shoqnije shqiptare, dikush me pjesёmarrje tё drejtpёrdrejtёshme nё jetёn politike, dikush me armё e dikush me pendё.
Nё çdo ndёrmarrje, nё fillimin e punvet, ngjajnё gabime, po thuej se janё tё pashtёmangёshme. Shpesh herё rrethanat e kohёs e shtrёngojnё njerín tё marrё nji rrugё, qi ndoshta pёrfundon keq; rryma e ngjarjeve e merr rrёshqanthi dhe e shpjen aty ku ai nuk kishte pasё mend me dalё; janё disá rasa nё jetёn e njeriut qi e shtŷjnё me bâ ndonji hap tё gabuem; nga ndonji herё hŷn padashtas nё valle dhe âsht i shtrёnguem tё kёrcejё kundra vullnetit tё vet.
Të shumta e të ndryshme kanë qênë peripetít nëpër të cilat âsht përshkue kjo Shqipnija e jonë e mjerë; të mëdhaja kanë qênë rreziqet qi e kanë ndjekë.; lojna tё papёlqyeshme janё luejtё mbí kurriz tё saj; ferra nepёr kâmbё i kanё qitё anmiqt, qi dojshin me i a zânё frymёn nё ditёt e para tё jetёs. Shqiptarёt, tё parysun, pse tё dalun nga nji zgjedhё shumvjeçare, shum herё, padashtas, u bânё veglat e atyne qi kёrkojshin me zânё peshk n’új turbull. Mjerisht ká pasё edhè asish qi qёllimisht kanё bâ lojёn e anmikut, por kёta numurohen ndёr gishta. Pyll pá derr nuk ká, i thonё njaj fjale.
Por të gjitha këto i a lamë kohës t’i gjykojë, atëherë kúr të jenë mbledhë provat pro e contra, kúr të jenë shue pasjonet, kúr të jenë hapë fletët e dokumentavet, kúr do të mund të flitet me gjak të ftoftë, larg nga interesat vetanake e nga partizanít, me nji fjalë, kúr të shkruhet historija e vërtetë.
Mustafa Merlika Kruja ká qenë nji personalitet shqiptar i radhës së parë: ká marrë pjesë aktive në jetën kombtare qyshë prej krijimit të shtetit në Vlonë në Kongresin e vjetit 1912 si përfaqësues i qytetit të vet. Qeverija e Ismail Qemalit e emnoi si závendës-prefekt në qytetin e shpalljes së vetëqeverimit, por nuk vonoi shum e i u ngarkue sekretarija e kryesís së Këshillit të Ministravet. Nolens volens prá ká qênë i detyruem të ndiqte rrugën e jetës politike shqiptare deri në mbarimin e vjetit 1944. Sot për sot âsht punë e vështirë të jipet nji gjykim krej i pa-anshëm i veprimit të tij në këtë lâmë kaq të përshtjellueme. Tue i a lânë prandej historís të gjykojë veprën e tij si burr shteti, po shёnojmë vetëm ndihmesën qi i ká dhânë lavrimit të gjuhës shqipe.
Ndonëse i diplomuem në shkencat politike (në Instambul në vjetin 1910), mori rrugёn e mësuesís. Kishte nji shpírt arsimtari. Natyra e tij e pat shtŷ qyshë në riní me u marrë me arsimin e popullit, pse prej arsimit Shqipnija priste zhvillim e përparim sidomos n’atë kohë kúr duhej me i vû themelet shtetit të ri, të dalun nga errsina shekullore. Auktoritetet shtetnore, tue vrejtё prirjen e tij e tue i ardhё dishirit tё çfaqun prej si, e panё tё rrugёs me i ngarkue drejtorín e arsimit nё prefekturёn e Elbasanit. Kёtu u tregue nё naltёsín e misjonit tё rrokun, tue punue me ndёrgjegje e me at zellin e madh, qi e ka shque gjithmonё sá qe gjallё. Kúr nё vjetin 1914 diplomatija evropjane zgjodhi pёr mbret tё Shqipnís Princ Wilhelm Wiedi-in, u hodh nё Durrёs pёr tё dhânё ndihmёn e vet n’organizimin e arsimit si kёshilltar nё ministrín.
Edhè atëherë kúr rrethanat e shtynë të ndiqte rrugën e politikës vepruese, nuk e la mbas dore lavrimin e gjuhës. I fali kësaj studime të matuna e të frytshme gramatikore e sintaksore. Mjafton të përmendim Fjalorin e madh të shqipes, rreth të cilit ká punue gadi krejt jetën, pá u lodhë, tue mbledhë visarin gjuhësuer të malit e të fushës. Ky fjaluer, i pajuem me shembuj e fraza tё nxjerruna nga goja e gjallё e popullit, me sinonime tё qemtueme me nji zéll tё mrekullueshёm, pat qênё miratue nga Instituti i Studimeve Shqiptare tё Tiranёs, i cili pat vendosё tё shtypej, por qi mjerisht u pengue nga gjendja e kapёrdîme. Fjalori ká qênё 2400 faqesh formati tё madh me 30.000 fjalё, tё spjegueme shqip. Nuk dijmё nё se dorёshkrimi ká shpёtue nga rebeshi i kohёs.
Shkrimet e Mustafёs janё tё shumta e tё ndryshme; janё tё shpёrdamё andej e kёndej nёpёr fletore e revista: pat nisё tё shkruente nё moshё shum tё ré mâ sё pari turqisht me pseudonimin A.XH. (Asim Xhenan). Mâ vonё e vijoi veprimin fletorár nё vjetin 1914 nё fletoren e Barit “Il Corriere delle Puglie”, e cila botonte trí herё nё javё nji faqe nё gjuhёn shqipe nёn redaksín e Sotir Gjikёs. Ky pat themelue nё vjetin 1918 nё Romё tё pёrjavёshmen politike “Kuvêndi”, e cila e vijoi botimin deri nё numurin 81 tё 3 korrikut 1920. Mustafa Kruja gjatё gjithё kёsaj kohe punoi nё shtyllat e saja me shkrime tё ndryshme me pseudonimin Mak , por edhè pá tê. Rreth kёsaj reviste ishin mbledhё pendat mâ tё mira: Luigj Gurakuqi, Gjergj Fishta, Kolё Kamsi, Kostandin Cipo, Milto Sotir Gurra, Faik Konica, Dhimitёr Berati, Visarjon Dodani, Mehdi Frashёri, Aleksandёr Stavri Drenova (Asdreni), etj.
Prej vjetit 1920 deri mё 31 maj 1923 pat dalё nё Vlonё fletorja “Mbrojtja Kombёtare”; drejtori i kёsaj tribune luftarake, Don Mark Vasa, e ftoi Mustafёn pёr bashkёpunim. Edhè kёtu penda e tij e vlefshme dha nji ndihmesё tё çmueshme me artikuj gjithfarё ngjyre.
Mustafa Kruja bashkёpunoi gadi nё tё gjitha fletoret dhe tё pёrkohёshmet shqipe mbrendё dhe jashtё Atdheut deri nё ditёt e fundit tё jetёs. Gjatё mёrgimit, nё kohёn e regjimit tё Zogut, kur gjindej nё Zara, tue mos lânё nё njênё anё vijimin e pёrpilimit tё Fjalorit, qi ishte qёllimi i jetёs sё tij, e vijoi luftёn e vet politike me artikujt e botuem nё fletoren “Lirija Kombtare” tё Gjenevёs nёn drejtimin e Omer Nishanit dhe ne fletoren “Shqipёrija e Ré” tё Kostancёs nё Rumaní.
Por prodhimi i tij mâ frytdhânёs gjindet nё studimet gjuhёsore qi pat botue nё tё pёrkohёshmet “Hylli i Dritёs” t’Etёnvet Françeskanё tё Shkodrёs, “Leka” t’Etёnvet Jezuitё tё Shqipnís, “Illyria” tё Tiranёs, “Shêjzat” tё prof. Koliqit nё Romё, etj.Tё gjitha kёto studime i ndiemi i ká mbledhё nё nji vёllim tё vetёm me titullin “Kritiqizёm gjuhёsore” me qёllim botimi. Janё kёto nji kritikё ndёrtimtare qi u bâhet shtrêmbnimeve gjuhёsore t’ Aleksandёr Xhuvanit, Mati Logorecit, Koço Tasit, etj. I nёnshkruente gjithnji me pseudonimin Shpend Bardhi. Nё krejt ketё kritikё frŷn nji frymё e pastёr, pá pasjone, pá mёní, themelue vetёm nё shkencё, sikursè i ka hije nji studimtari.
Si libra tё botuem, po pёrmendim pёrkthimin nga serbishtja tё librit tё Vladan Djordjeviq-it “Shqiptarёt dhe Fuqít e Mёdhá” (Zara 1928), ashtu edhè “Abetari-n e tё Mёrguemit” (Aleksandrí 1952).
Pyetjes s’eme, se shka po i lînte Shqipnís, i përgjegji tre muej para se të vdiste tue më dërgue listën e dorëshkrimeve gatí për shtyp. Po i rradhis kёtu qi tё njifen prej publikut shqiptár me shpresë se mund të dalë ndonji Mecenat, i cili tue u a çmue vleftën, t’i a japë shtypit.
Dorёshkrimet prá janё kёto simbas radhitjes sё vetё auktorit: “…. E tash, lum Karl’ i im, mё ká mbetun me tё kallzuem edhè ç’punё kam mujtun me bâmё gjatё kёtij mёrgimi deri ditёn qi u nisa prej France pёr kёtu (Niagara Falls). Qe prá me rend kronologjik se ç’ká shkarravitun vllai i yt”:
- Mёsim i gjermanishtes pâ mundim (mbas methodёs Assimil).
- Kritiqizёm gjuhёsore (kritikё shtrêmbnimesh gjuhёsore ndёr artikuj tё botuem nepёr revista tё ndryshme e tё mbledhun nё nji volum pёr t’i ribotuem).
- Ludwig von Thallòczy, Illyrische – albanische Forschungen pёrkthyem shqip (Vёzhgime iliro-shqiptare) Vetёm volum’i I (pjesa historike).
- Historija e Monarqís Maqedone.
- Aleksandri i Madh.
- Pyrri prej Plutarkut, pёrkthyem nga frêngjishtja me komentime tё gjâna.
- Ilirёt e Indogjermanizimi i Evropёs, vepёr e prof. Hans Krahe, pёrkthyem nga gjermanishtja nё bashkёpunim me zotin Ago Agaj.
- Pelasgjit e Shqiptarёt (pёr t’u botuem nё nji revistё asè broshurё mbё vete)
- Emni dhe origjina e jonё (themelisht nji studim qi kam pasё botuem nё “Albanie Libre”)
- Monarqít Ilirjane e Epirote – Aventurat madhёshtore tё Pyrrit.
- Kronologji Ballkanike.
- Introdukte ndёr Studime Historike.
- Historija e Faraonёvet.
- Sprovё pёr nji fjaluer kritik (vetёm A e B).
- Fjalor’ i Frangut tё Bardhё: monografi kritike (veçanё nga sá ká botuem revista “Shêjzat”).
Mustafa e pёrfundon letrёn me kёto fjalё testamentare: “Tё tâna kёto shkrime, mbas dekёs s’eme, i dashuni Karl, mbesin nё dorё tё Xhires (motrёs) dhe pronё e saj absolute: i djeg, i fal, bân ç’ti detё kokrra e qejfit me to, por jam tue i a lânё me porosí testamentare qi personalisht asnji sakrificё nuk do tё bâjё pёr botimin e tyne”.
I ndiemi ká mbajtë nji korrespondencë të papreme me eksponentat e politikës e të letërsis shqiptare. Letrat e tija janë nji burim i mirë për historin e vjetvet të fundit të Shqipnís. Po të mblidheshin, do të sajojshin nji gurrë të vlefshme për të qitë në shesh disá anë të panjoftuna të jetës shqiptare, në të cilat ai ká luejtë nji rrol me randësi.
Marrё nga “Shêjzat”, Vjeti i III, N. 11 – 12, Nanduer- Dhetuer 1959
Pronar Ernest Koliqi, Kryeredaktor Martin Camaj
