Në Bronx të New York-ut, në harkun ku rruga ‘Kingsbridge’ pret Avenynë ‘Grand Concourse’, në një Park të vogël me lisa të lartë, zbardhëllon një shtëpi njëkatëshe e gjysmë. Ajo është e ngjashme me shtëpi të tjera, të cilave, Plani Urbanistik mund t’u kërcënohet me rrënim, por jo kësaj. Atë e mbron një “ligj mbi ligje” – Ligji i Mbrojtjes së Monumenteve Kulturore të New York-ut.
Kjo është Shtëpia – Muze e poetit të madh Edgar Allan Poe.
Këtë shtëpi, të ngritur në vitin 1812, në një truall tjetër, pronë e një pasaniku amerikan, e kishte marrë më qira Poeti Edgar Allan Poe. Ai jetoi në të bashkë me gruan e tij Virginia, e cila vdiq më 1847, kurse Poe, dy vjet mbas saj.
Në vitin 1913, kjo shtëpi u zhvendos që andej dhe, ashtu siç ishte, pa asnjë ndryshim arkitektural, teknik a funksional, zuri vend në Parkun e Vogël, ku është sot.
Bashkia e Qytetit asokohe ia kishte bërë dhuratë Poetit Poe, post mortum, truallin e Shtëpisë, duke e pagëzuar me emrin e tij edhe Parkun – oborr të saj.
“Shtëpia u restaurua nga Shoqata për Art e Shkencë e Bronx-it dhe në vitin 1913 mori statusin “Shtëpi – Muze”, – thotë kustosja, Znj. C. Sadel. Ajo u shpjegon vizitorëve, me një shkathtësi të veçantë, çdo gjë që u intereson, derisa t’i këtë përcjellë ata, – ashtu siç i ka pritur – me buzëqeshje e respekt.
Jam me mikun tim Halil Jahjaga, i cili ka ardhë në New York, dhjetë vjet para meje, në vitin 1982. Mbasi konfirmojmë prezencën tonë edhe në librin e vizitorëve, Znj. Sadel i vjen mirë kur i themi se Poe është një poet shumë i dashur edhe në vendin prej nga vijmë ne.
Në katin përdhes është “dhoma e ndejës” dhe kuzhina me oxhak, një raft librash, një tavolinë pune dhe një karrike – të gjitha këto – autentike. Në këndin e djathtë të dhomës, janë ekspozuar botime veprash të poetit, reproduksione dorëshkrimesh të tij, fotografi e piktura, libri i përshtypjeve të vizitorëve, me nënshkrime e grafi nga më të ndryshmet.
Nga dera e hapur e dhomës së gjumit shihet krevati i Virginia Clemm-it, gruas së Poetit Poe, në të cilin ajo i kishte ngrysur netët e gjata të tuberkulozit, deri në muzgun e jetës së saj.
(Vizitori, – lexues i poemave të mrekullueshme “Annabel Lee” dhe “For Annie”, – domosdo do të përfytyrojë sytë e mbyllur të gruas së Poetit; dorën e tij mbi të sajën, duke u përpjekur ta qetësonte në çaste krizash nga sëmundja që e kishte pushtuar, netëve të gjata të dimrave njujorkezë …)
Ngjitemi shkallëve të ngushta që të çojnë në gjysmëkatin e Shtëpisë. Kalojmë në korridorin e vogël. Nga paradhoma kalohet në studion e punës së Poetit. Nga dritarja e vogël e studios, Edgar Allan Poe do të ketë vështruar atë Shpendin e Zi – Korbin ndjellakeq, – mbi degë të lisit në oborr të Shtëpisë, – krrokama e të cilit u bë metaforë e poezisë melankolike, në shumë gjuhë të botës, për më gjatë se një shekull.
Ndërsa kustosja po përgatiste projektorin për të shfaqur një dokumentar të shkurtër të ilustruar me sllajde nga jeta dhe vepra e Poe-s, nga kërkëllima e një dere që u hap diku poshtë, – në terr të plotë, – miku im bashkëvizitor, më “sugjestionon” me zë të ulët çukatjen e Korbit në derë dhe krrokamën e tij në lis: “Kërr-kërr” (“Nevermore”! – “Kurrë më”-në e famshme, të ri-krijuar nga Noli – përkthyesi ynë i Madh i veprave të mëdha të letërsisë botërore)!
Mbyll-e gojën dreq a shpendë!
Ngrihem dhe thërres më këmbë,
Çporru prapë mun në djall,
Në skëterrë dhe në zall!
Pendë mos më shkunt të zezë
Të më rrej’ e të më ndezë;
Mos lër shenjë të gënjeshtrës,
Që më the, po shko prej derës!
Nxirm’a qipin tënt prej zemrës,
Thyej qafën jashtë derës!
Thotë Korbi: “Kurrë më!”
(“Korbi”)
Zëri melankolik i spikerit kumbon në dhomën e vogël të vizitorëve.
Edgar Allan Poe u lind në Boston më 19 janar 1809. Bir i prindërve aktorë të njohur, Elizabeth Arnold dhe David Poe – Junior, Poeti mbase e trashëgoi prej tyre magjinë e artit, që e bëri të pavdekshëm atë.
Ngaqë mbeti bonjak qëkur ishte fëmij, – e ëma i vdiq, ndërsa babai e braktisi, – për të u kujdes një çift bashkëshortor, që nuk kishin pasur fëmijë. Ata u bënë ‘prindërit e tij të dytë’, duke e marrë me vete Poe-n e vogël ngado që shkonin, në Virginia, Skotlandë, Angli …
Biografët thonë se Poe regjistroi gjuhët antike dhe moderne në Universitetin e Virginia-s, në Charlottesville, kur i kishte mbushur shtatëmbëdhjetë vjet. Edhepse kishte rekord të shkëlqyeshëm në mësime, “i jati” Allan nuk ia shleu borxhet, ndaj Poe i ndërpreu studimet. Një vit më pas (1827), Poe angazhohet në Ushtrinë Amerikane në Boston, ku arrin gradën e oficerit të lartë – Sergent Major. Mbas katër vjetësh shërbimi, e la Armatën dhe, me tërë qenien, iu përkushtua sërish letërsisë. U kthye në New York dhe vazhdoi të botonte vepra letrare. Si shpirt i parehatuar, shpërngulet sërish në Baltimore (Pensillvania), tek gjyshja dhe i vëllai. Vdekjen e të vëllait, në moshën 24 vjeçare, – si dhe të gjyshes, në moshtë të shtyer, – e përjetoi rënd. Në këtë kohë botoi shumë tregime të shkurtëra. Dy vjet më vonë kthehet sërish në New York, bashkë me gruan, me të cilën ishte martuar në Baltimore, si dhe me vjehrrën. Poe vazhdon këtu krijimtarinë letrare. Ai kthehet përsëri në Philadelphia, ku për gjashtë vjet qëndrimi, bëri emër si shkrimtar i madh, duke botuar 34 tregime të shkurtëra, kryesisht të stilit gothik.
Shpirti endacak i Poes dhe ngritja e hovshme kulturore e New York-ut, bënë që ai të kthehet edhe një herë në këtë qytet, në prill të vitit 1844. Dy vjet më vonë, bashkë me gruan Virginia dhe vjehrrën Clemm, vendosen në Fordham të Bronx-it. Këtu gjeti njëfarë qetësie dhe për tri vjet shkroi shumë vepra.
Shtëpia e tij në Fordham ishte një rezidencë e ngrohtë, – për aq sa mund të thuhet, – ku kthehej dhe punonte, me një vrull të çuditshëm, sikur të parandjente vdekjen.
Poeti Poe nuk gjente qetësi!
E la New York-un papritmas dhe vajti sërish në Baltimore, ku, më në fund, e zuri vdekja, më 7 tetor 1849.
Biografët e tij thonë se ajo qe një vdekje tragjike dhe – relativisht misterioze.
Ngado që vajti, Poe la gjurmë të fuqishme – shkroi e shkroi pa pushuar. Por, New York-u ishte “Shtëpia e tij”. Këtu shkroi poemat më të mira “Deep in Earth”, “Alalume”, “The Bells”, “For Annie”, “Annabel Lee”, “To My Mother”, “Eldorado”, etj.
*
Dalim jashtë. Është mbrëmje e vjeshtës së parë. Gjethe të zverdhura të lisave para Shtëpisë, – ndonëse para kohe, – kanë filluar të bien. Në degë të lisave, çuditërisht, ka korba! Krrokamën e tyre e mbyt zhurma e makinave dhe alarmet e autoambulancave.
Krra-krra!
Annabel Lee, Annabel Lee! …
Poe e përjetësoi Lee-n në artin e vet poetik, duke i siguruar edhe vetës pavdekësinë.
Krahas kësaj poeme tmerrësisht të bukur, u përkthyen edhe shumë poema të tjera në gjuhët e mëdha të botës.
“Annabel Lee” dhe “Korbi” – u përkthyen edhe në gjuhën shqipe, – i thamë Znj. Sadel, – në njërën prej gjuhëve më të vjetra të Gadishullit Ilirik – që s’ka motra në Trungun e Gjuhëve Indoevropiane.
Pērkthyesi në gjuhën tonë i dy Poemave të famshme të Poes – i thamë asaj, – ishte një Prift shqiptar që e ka drejtuar një Gazetë Shqiptare me një emër të bukur – DIELLI (THE SUN) – Fan Noli. Ai ka studiuar në Universitetin e Harwardit, ka jetuar gjatë dhe ka vdekur, ku e ka edhe varrin, – në Boston, – pra në vendlindjen e Poetit Edgar Allan Poe.
Znj. Sadel, na u bë se na përshëndeti më ngrohtësisht se dy vizitorë të tjerë para nesh.
Në degë të lisave, në oborr të Shtëpisë – Muze, ka korba.
Nevermore – Kurrë më!
Kurrë më – Nevermore!
Poema ‘Korbi’ , – thonë gati njëzëri kritikët e artit të Poes, – tingëllon më bukur shqip, se anglisht!
——-
