dgreca – Page 1222 – Dielli

Vepra e parë artistike për Heroin Kombëtar

October 23, 2018 by dgreca

Medaljoni varëse kameo me portretin e Skënderbeut, vepra e parë artistike për Heroin Kombëtar /

NGA FOTAQ ANDREA-Strasburg/

– Letër profesor Lutfi Aliajt, Siena, Itali./

I dashur Prof. Luti, i dashur mik,/

Studimi juaj “Medaljoni – varëse (cammeo) me portretin e Gjergj Kastriotit” në British Museum të Londrës”, botuar në VOAL, qershor 2018, sillte të dhëna të reja me mjaft interes për këtë vepër artistike nga më të hershmet e më të bukurat me portretin e Skënderbeut, duke e çuar hapa përpara historinë e artit figurativ kastriotin. Konkluzioni juaj se kjo varëse, me gurë të çmuar e me vlera të rralla, duhet të jetë punuar në Venedik nga artistë me emër dhe mbi të gjitha, duhet të jetë mbajtur në gjoks nga Donika Kastrioti, Zonja e Parë e Madhe e Arbrit, është rrjedhojë e një analize të hollësishme që ju i bëni aq bukur kësaj vepre të mrekullueshme, në rrafsh historik, por edhe artistik. Me të drejtë, ju shtroni një seri pyetjesh që kërkojnë përgjigje, dhe konkretisht: “Kush e porositi këtë medaljon varëse?”; “Kush e skicoi, gravuroi, punoi atë portret?”; “Ku dhe kur u prodhua?”; “Kush ishte pronari i saj?”; e më në fund: “Kush ishte personi që e shiti në shekullin XVI tek koleksionisti i njohur Hans Sloane?”.

Pyetjet tuaja, në rolin e studiuesit serioz e metikuloz, i dashur Prof. Luti, janë me vend dhe tepër të vështira për të marrë përgjigje të saktë pas gati gjashtë shekujsh që nga koha e prodhimit të këtij medaljoni. Por, ne nga ana jonë (“ne” në kuptimin modest kolektiv të studiuesit), do orvatemi paksa të depërtojmë në labirintet e kohës për të parë më nga afër jo vetëm kuadrin historik e artistik të atij Venediku ku gëlonin qindra e mijëra artistë e artizanë, vendas dhe të huaj (e domosdo edhe artizanë arbër të mbledhur në shekujt XIV-XVI në “Calle degli Albanesi”), por edhe për të shqyrtuar disi kuadrin politik e diplomatik të Republikës së Sinjorisë me shtetin e Arbrit dhe me Skënderbeun, që të kuptojmë më mirë e më thellë simbolikën e këtij portreti të Skënderbeut shfaqur në gur oniks.

Për të saktësuar diçka nga historiku që ju i bëni këtij portreti medaljon-varëse, kujtojmë se antikuari i shquar, shqiptaro-kanadezi Dritan Muka hyri në korrespondencë me British Museum Images në dhjetor 2008, pas orvatjeve të para që kishte bërë që në qershor 2007, për të kërkuar të bëhej publike në internet një foto e portretit të Skënderbeut në varësen cammeo, (fig.1) sigurisht kundrejt rregullave në fuqi dhe

Fig. 1

pagesës përkatëse. Synonte në këtë mënyrë të shuante çdo pikëpyetje dhe çdo dyshim që figuronte në katalogimin e këtij portreti ku vihej në dukje konkretisht: “Text from Dalton 1915, Catalogue of Engraved Gems: Burlington Magazine, xxiv, 1913, p. 31. The head resembles that of Scanderbeg (nënvizimi ynë). Cf. Marius Barletius, Historia de vita et Gestis Scanderbegi Epirotarum Principis, Rome, 1501 or 1510, Frontispiece, opp. p. 1. Cf. also British Museum, Catalogue of Early Italian Engravings, by A.M. Hind, Section A. 1; and Stowe MS. 697. fol. 180.” Vetë kartelizimi i kësaj vepre, përmban shenjën (?) pikëpyetje, shfaq dyshim, përderisa nuk ekziston asnjë shënim i shkruar, asnjë provë a tregues kohor se bëhet fjalë këtu për portret të Skënderbeut. Veçse, nga studiuesit e huaj theksohet se Koka i ngjason asaj të Skënderbeut, mbi bazë krahasimore me portretin e Skënderbeut te botimi i parë i Barletit në latinisht.

Ne nga ana jonë, të bindur që kishim të bënim jo vetëm me një portret origjinal të Skënderbeut, por edhe me një portret të ri të tij, nga më të hershmit e të paparë ndonjëherë, nxituam ta paraqesim këtë portret publikisht e gjithë entuziazëm në ekspozitën tonë “Shpirti i arbrit ndër shekuj”, çelur në Muzeun Historik në maj 2012, me rastin e 100 vjetorit të shpalljes së Pavarësisë. Sigurisht, reagimet nuk do të vononin në media, dhe ndonjë studiues do të angazhohej me shkrim kushtuar kameos. Por ju, i dashur prof. Luti, na dhatë kohët e fundit një tablo të plotë të përshkrimit të kësaj kryevepre në kuadrin e studimeve tuaja për medaljonet dhe veprat më të para me portretet e Heroit Kombëtar.

Mjaft studiues të jetës artistike veneciane në shekujt XV-XVI, ndër ta francezi Bertrand Jestaz, mbështetur në punimet e autorëve klasikë si G.Vasari, por edhe të P.G. Moro Lin e Emeric David, kanë vënë në dukje se Venediku i shekullit XV lulëzonte në të gjitha fushat e prodhimit, në të gjitha artet e veçanërisht në artin e gliptikës, në gravurimin e objekteve dhe sidomos të gurëve të çmuar (kameo). Me këtë “zanat” të hershëm merreshin dhe jetonin rreth 600 familje venedikase, ku shkëlqenin artistë me emër, arpunues e argjendpunues. Vetë familja Bellini është marrë edhe me artin e gliptikës e deri te arti i qëndistarisë. “Punë veneciane”, thuhej plot mburrje në oborret mbretërore të Europës, por edhe mes koleksionistësh për objekte luksi me shkëlqim të paparë, tërë ar e vezullim gurësh të vyer, tërë mëndafshe, cohurina e qelqe të Muranos. Prodhohej, shitej, blihej e koleksionohej gjithçka, që nga objektet e kultit (kryqe e ikona shenjtorësh dhe engjëjsh në ar e kristal), deri te veprat e artit, punimet e argjendarisë, zbukurimet nga fauna dhe flora, bizhuteritë, orenditë, madje edhe serviset prej ari të guzhinës. Mbi të gjitha, mbretër, princër, dukë, dozhë, markezë e emra të njohur personazhesh historikë, rendnin kush e kush të kishte jo vetëm portretin e tij nga dorë mjeshtërore, për të lënë gjurmë shkëlqimi në këtë epokë të artë veneciane, por edhe për të zbukuruar kështjellat e tyre mesjetare me koleksione të pasura, deri edhe me statuja mermeri, tryeza tualeti e pasqyra kristali. E njohur kështu për luksin e saj të shfrenuar, për madhështinë, por mbi të gjitha për shpirtin tregtar e fitimprurës, për rol të dorës së parë në marrëdhëniet me Evropën, Sinjoria – kjo Zonjë e Madhe e republikave italiane, “Qytet i pasur në ar, por edhe më shumë në famë”, siç thoshte Petrarka i shekullit XIV, me flotën tregtare e ushtarake më të përparuar të kohës -, po njihte kësisoj gjatë shekullit XV kulmin e lulëzimit, mes entuziazmit e euforisë. Asgjë s’e ndalte në zgjatjen e kthetrave si superfuqi e parë e kohës për të akaparuar tregje, duke ndjekur politikat e veta koloniale pa kurrfarë skrupulli e në dëm të popujve të tjerë, kryesisht të Ilirikumit të lashtë e të Ballkanit. (fig.2 Venediku).

Veçse… ama,… çdo lartësim ka rënie, çdo shkëlqim ka zbehje, dhe shpejt do pasonte një periudhë vështirësish për Republikën e Shën Markut, që do fillonte në prag të shekullit XVI, të njihte lëkundjet, tensionet, tkurrjet, si dhe ciklin e ulje-ngritjeve. Në fund të shekullit XV, prodhimet e luksit njohën krizë të rëndë në Venedik, për shkak të konkurrencës së huaj dhe largimit jashtë të arit, gjë që do të shkaktonte rrënim të prodhimit vendas. Aq sa më 1502, Senati detyrohet të marrë vendim që të mos përdoreshin më metalet e çmuara për zbukurime, sepse po boshatisnin thesaret e Republikës. Tanimë, nga 600 familje arpunuesish në Venedik,

Fig. 2, Venediku, shek. XV.

u lejuan të punojnë vetëm 20 familje. Më 1506, arrin kulmin kriza e objekteve të luksit, dhe më 1509, pas humbjes nga Venediku të betejës së Agnadello-s kundër koalicionit të huaj, Sinjoria veç kur do ta shihte veten në vështirësi të mëdha për të financuar e përballur sidomos luftën kundër turqve osmanë. Për rrjedhojë, plasi kriza financiare dhe Senati mori masa drakoniane që të ndalej me çdo kusht përdorimi i floririt për zbukurime. Po ashtu edhe përdorimi i gurëve të çmuar. Sakaq, epërsinë dhe përparësinë në Itali për prodhimin e objekteve të luksit do ta merrte Republika e Milanit.

E paraqitëm tërë këtë panoramë, prof. Lutfiu, për të konfirmuar përfundimin e rëndësishëm të studiuesve të huaj, po edhe tuajin se kameo me portretin e Skënderbeut ishte pamëdyshje prodhim venedikas luksoz i mesit të shekullit XV, pikërisht në periudhën kur Skënderbeu ishte gjallë, dhe kur kishin filluar të prodhoheshin edhe medaljonet e para me portretin e tij. Por, le të shohim konkretisht nga afër tipologjinë e portreteve të Skënderbeut të asaj periudhe, për të kërkuar mes tyre përafritë, dallimet, stilet dhe vetë synimin e realizimit të këtyre veprave. Konkretisht vëmë re:

Së pari, në tre gjinitë e veprave më të hershme me portretin e Heroit Kombëtar, (në kameo, në medaljon argjendi e bronzi, në miniaturën e kodikut të Fiocco-s, fig. 3, 4, 5), Kastrioti i Madh na shfaqet me profil vetëm nga e majta. Dhe nuk është rastësi: është pozicioni i parapëlqyer e tradicional i dozhëve të Venedikut (e majta e zemrës), po edhe i mbretërve, princërve, etj. Në fakt, edhe vetë portreti i parë i Skënderbeut në vaj, i realizuar mbi bazën e skicimeve të G. Bellini-t (“Skënderbeu” i galerisë Ufizzi të Firencës, – fig. 6), shfaqet gjithashtu me profil nga e majta. Më tej, edhe portreti i Skënderbeut në veprën e parë “Historia e Skënderbeut” e Barletit në latinisht (1502-1508), pozicionohet sërish nga e majta (fig.7).

Së dyti, në tre gjinitë e këtyre veprave, Heroi paraqitet në tre mosha të ndryshme: në moshë të hijshme e hirshme 40-50 vjeçare (kameo); në moshë mbi 50 vjeçare (figurë impozante apo legjendare – medaljonet); në moshë bukurisht e realisht 60 vjeçare (miniatura në kodikun e Fiocco-s, 1465). Domosdo, nga vitet 1450 deri më 1465, Skënderbeu do të lëvizte si fizionomi, dhe s’kish si të shfaqej statik e vetëm një, unikal. Është kjo arsyeja që kemi larmi portretesh të Skënderbeut, në mosha të ndryshme, por edhe në stile të ndryshme, sipas shkollave, epokave dhe vetë individualiteteve artistike, që kanë trajtuar historikisht portretin e Skënderbeut.

Fig. 3, 4, 5

Fig. 6, 7.

Së treti, figura e KryeHeroit sa ishte gjallë, pasqyruar në gjini të ndryshme të artit aplikativ (gur i çmuar, metal, pergamenë) dëshmon për vetë qëllimin e realizimit të tyre me një funksion të caktuar: për t’iu bërë dhuratë e çmuar vetë Heroit.

Së katërti e rrjedhimisht, dhurata merr kësisoj karakter të fuqishëm politik dhe është shprehje e marrëdhënieve të jashtme, në kohë e hapësirë midis shtetit të Arbrit e Shefit të tij dhe republikave të tjera italiane (shteti i Napolit, Republika e Venedikut, Vatikani, etj.).

Ju keni të drejtë, i dashur mik, kur thoni se medaljoni kameo duhet t’i jetë bërë dhuratë Skënderbeut me rastin e martesës së tij. Po. Është një pohim i guximshëm e i fuqishëm, rrjedhojë logjike e analizës suaj në kuadrin kohor të realizimit të kësaj vepre. Dhe ne ju mbështesim në mendimin tuaj se kameo është dhuratë për martesë e Princit të Arbrit. Në këtë rast, ne mund të thellojmë analizën tonë dhe të dalim në disa përfundime:

a) Martesa është ngjarje madhore në jetën e një Princi, e sidomos të një Princi jo dosido, por të një drejtuesi e burrë shteti. Kameo, duke qenë objekt luksi i klasit të parë, merr kuptim të thellë dhe simbolikë të plotë e të fuqishme kur vjen si e porositur nga lart, nga një autoritet madhor, ashtu sikurse do vepronte më pas me dhurata të çmuara për Skënderbeun Alfonsi e Ferdinandi i Aragonës dhe sidomos Papati. Në rastin konkret, më 1451, e interesuar për mbarëvajtje dhe aleancë me KryePrincin Kastriot dhe në vazhdimësinë e politikës së saj të cilësuar “e zhdërvjelltë” (dredharake në fakt), Republika e Venedikut nuk do mungonte të dërgonte në Ardenicë – ku u zhvillua ceremonia e kurorëzimit të Skënderbeut me Donikën më 21 prill 1451 – Proveditorin e saj të përgjithshëm në Shqipëri, përkrah ambasadorëve të Napolit, Vatikanit, Raguzës dhe mjaft princërve të Arbërisë. E domosdo, këta të deleguar nuk kish si të shkonin aty me duar në xhepa, por shkonin me dhurata luksoze (ashtu sikurse princërit arbër dhe mbarë populli dërgonin me këtë rast në Krujë karvanë varganë me gjë të gjallë, drithë, mallra e ndihma financiare – sipas zakonit mesjetar sintetizuar në shprehjen “edhe mbreti e do dhuratën”), për të dëshmuar kështu afrimin dhe afinitetin me Princin e madh shqiptar.

Pra, për mendimin tonë, kameo me portretin e Skënderbeut duhet të jetë dhuratë e drejtpërdrejtë e Republikës së Shën Markut me vendim Senati. A nuk veproi kështu Senati kur dërgoi me vendim të posaçëm më 1479 Gentile Bellini-n në Konstandinopojë për të realizuar mbi gjashtë piktura e medaljone me portretin e Mehmetit II, në kuadrin e politikës së Venedikut për afrim me një tjetër superfuqi të kohës, perandorinë osmane? Nga ana tjetër, dimë që Skënderbeu dhe familja e tij fisnike ishin edhe qytetarë nderi të Venecias. Ky, mendojmë, duhet të jetë kuptimi i dhuratës me kameon luksoze dhe është tjetër punë që këtë dhuratë të çmuar sigurisht do ta mbante në gjoks Donika Kastrioti (krahas kryqit të artë), kur bashkëshorti, sipas shprehjes së bukur frënge “bëhet gjysma tënde” e brendshme, falë dashurisë, besnikërisë bashkëshortore, aleancës familjare fisnikërore, etj. Le të sjellim këtu në kujtesë edhe Faik Konicën kur shkruan prozën e bukur “Martesa e Skënderbeut”, duke theksuar se atë vit, “U dëftua në faqe të gjithë dheut, se Skënderbeu qe më i madhi kapetan i kohës së tija” (nënvizimi ynë).

b) Në fakt, një vëzhgim i vëmendshëm i portretit të kameos na shfaq një Skënderbe yll të bukur 46 vjeçar, dhëndër i denjë plot fisnikëri e me kurorë martesore mbi krye, si një element domethënës për eventin dhe me një këmishë zbukuruar me shtatë pala në qafë (shtata si shifër e shenjtë). Leshrat, balli, syri, hunda, goja, mjekra e dredhur dhe e derdhur paraqesin një profil plot madhështi e dinjitet jetësor, një personalitet të shkallës së epërme, me individualizim e tipizim origjinal, realist, por edhe me lirizëm të theksuar. Jemi ende në profilin “klasik” venecian si stil imitues i medaljoneve dhe monedhave të lashta të botës iliro-greko-romake, por që shpejt do pasohej nga portreti me pamje tre të katërta të stilit flamand, praktikuar në atë kohë nga Jan van Eyck, i cili do ta sillte artin e tij në Venedik vetëm më 1474.
c) Duke pranuar portretin e Skënderbeut në kameo si dhuratë e vitit 1451, kemi të drejtë nga ana tjetër, të pohojmë se ky portret artistik luksoz, i rrafshit sipëror, është dhe duhet të jetë ndër të parët, në mos i pari portret i Heroit Kombëtar që na shfaqet më se real, përderisa vetë Heroi do ta kishte pothuaj përditë përpara syve këtë medaljon varur në gjoksin e Arianitkës së tij nuse 23 vjeçare. Në këtë rast, medaljonet e tjerë të Skënderbeut me portret disi “më të plakur” (fig. 4, 8), dhe të hamendësuar si të Pisanello-s, të vitit 1449, nuk do mund t’i qëndronin arsyetimit që po parashtrojmë, veç në mos ato medaljone të jenë bërë enkas për të shfaqur një portret heroi legjendar – sikurse kemi thënë në….

Fig.8

një shkrim – mbi bazë skicimesh të realizuara ndoshta nga dezinjatorë lokalë (arbër) për t’u dërguar më pas në Raguzë apo Venedik.

d) Po ashtu, jemi të mendimit se nuk do konsiderohej si fort e bazuar hipoteza sipas së cilës Skënderbeu duhet ta ketë porositur vetë këtë portret kameo në Venecie, për t’ia bërë dhuratë nuses së tij me rastin e martesës, në bazë të modës në fuqi, kur gratë mondane të kohës parapëlqenin shumë objektet e luksit në kameo. Teza tingëllon paksa “e tërhequr për flokësh”, siç thotë frëngu, e ndërlikuar, sepse do të na shfaqte në këtë rast një Skënderbe disi “narcisik”, që i bën dhuratë bashkëshortes portretin e vet. Në të vërtetë, Skënderbe Burri kish se ç’t’i bënte dhuratë Donikës: bizhuteri, varëse, byzylykë, unaza, kryqe e shenjtorë, po se po, por edhe servise kristalinë e në ar, etj. për të mos shkuar më tej, tërë ato objekte veneciane luksoze që në fakt, do të rimbarteshin në Itali nga Donika me tre anijata, pas vdekjes së Heroit.
e) Nëse Donika e ka mbajtur në gjoks portretin e TënZot në gjallje të tij, kjo do të thotë se ajo duhet ta ruante këtë medaljon si gjënë më të çmuar shpirtërore gjatë tërë jetës së saj të gjatë, deri ditën e fundit që mbylli sytë si një e ve e ndëshkuar keq nga fati që në moshë të re, pa e shkuar kurrë ndër mend të rimartohej si shoqet e veta princesha të oborreve të Europës, që s’e kishin për gjë të rimartoheshin edhe tre herë a më shumë. Por, përderisa medaljoni është blerë në Itali nga koleksionisti Hans Sloane në shekullin XVI, dhe jo në Spanjë, ku Donika ndërroi jetë, atëherë lindin pikëpyetje të reja për fatin dhe rrugëtimin dorë më dorë të këtij medaljoni, një enigmë më shumë që do mund të vinte në dyshim krejt arsyetimin që parashtruam më lart. Veçse, … fati tragjik e historik i shqiptarit, fati sizifian i mbijetesës, nga ku edhe stoicizmi e epizmi i tij, nuk do të kursente as Mbretëreshën Donika Kastrioti, siç do të shohim në një shkrim të ardhshëm, gjë që do mund të shpjerë në do pista të reja tezash e hipotezash, kur Donika, përpara fatit të keq të sajin, të familjes, të vendit të vet pushtuar egër, ndoshta ka qenë e shtrënguar të shkëputet edhe nga objekti shpirtëror i saj për njëmijë arsye. Sepse, përderisa u detyrua të shkëputet e të lërë trojet amtare, për hir të mbijetesës dhe në emër të fesë së krishterë, nuk përjashtohet as mundësia që këtë kameo me portretin e Skënderbeut – sikurse ndodhi me krejt kancelarinë skënderbejane dhe objektet me vlerë (kodikët, shpatat, helmetat, medaljonet, heraldikat, etj. etj.) – ajo t’ia ketë kaluar me testament për trashëgimi, gjithnjë në emër të vazhdimësisë së kujtimit të Heroit të Madh – djalit, nipërve, nuseve të shumta në Itali (kur vetëm sot numërohen në këtë vend rreth 150 familje Kastrioti), duke qenë e sigurt se në Spanjë, fati i saj mund të njihte të papritura edhe më të këqija e përvoja edhe më të hidhura…

Le të shohim më në fund rrethanat politike, diplomatike e artistike, që bënë të mundur realizimin e dhuratës kameo.

Një vëzhgim i shpejtë i marrëdhënieve të Venedikut me shtetin e Arbrit dhe Skënderbeun, mbi bazën e studimeve të F. Babinger, A. Ducellier, F. Thiriet, G. Valentini dhe kohët e fundit të B. Doumrec, na lejon të vërejmë se kuptimi objektiv i diplomacisë e ndihmonte Skënderbeun të trajtonte realisht qëndrimet dhe synimet dredharake të Venedikut, që veç synonte t’i bënte ballë turqve me sa më pak shpenzime e sakrifica, falë një loje aspak të çiltër, aspak konsekuente dhe gjithnjë akaparuese tregjesh e kolonish. Duke njohur vlerën personale të Skënderbeut të barabartë sa një ushtri, cilësitë e tij si prijës kombëtar me synimin e vetëm fisnik për të udhëhequr luftën çlirimtare, Venediku nuk mungonte t’i lëpihej, gjoja ta ndihmonte herë-herë me fonde a trupa në numër të kufizuar. Por si Papati, si Venediku, nuk mungonin nga ana tjetër të rendnin kush e kush më parë për të bërë dhuratat që dimë, dhe në rastin konkret kameon e famshme. I ndërgjegjshëm për politikat zigzage, gjithë bishta e marifete të Serenisimës, Skënderbeu, ashtu si i ati i tij, Gjoni, do të ndiqte ndaj saj një politikë e diplomaci të zhdërvjelltë, subtile, të nuancuar, sidomos pas marrëveshjes së 4 tetorit 1448, kur Venediku do merrte Danjën, dhe Skënderbeut do t’i rinjiheshin titujt dhe pozicioni i tij në krye të Lidhjes dhe të qëndresës shqiptare, si dhe pensioni vjetor prej 1400 dukatesh ari, shumë kjo me të vërtetë e lartë për kohën. Atmosfera politike e diplomatike ishte pra e tillë që e lejonte Sinjorinë të nxitonte për të bërë dhuratën e shtrenjtë kameo, pasuar me siguri edhe nga një shumë e majme dukatesh ari, etj.

Veç kësaj, lypset të njihet historikisht forca dhe ndikimi që ushtron arti në marrëdhëniet dhe politikat ndërshtetërore (sikurse sot kultura, artet, sporti e turizmi në përgjegjësi). Folëm se Senati venecian nxitoi të dërgonte Bellini-n, portretistin më të mirë të Venedikut në Konstandinopojë më 1479, për të joshur sulltan Mehmetin II, për ta marrë me të mirë e për t’i fërkuar kokën. Dhe në fakt, fuqia e artit është e tillë që pezullon edhe dhunën e luftës, si në rastin klasik të lashtë kur Dhimitri i I-rë Poliorketes, gjenerali maqedon i mbiquajturi “rrëmbyesi i qyteteve”, tek ishte në krye të ushtrisë, gati për të pushtuar, rrënuar e shkrumbuar qytetin e bukur të Rhodit, sheh në rrethinë të pikturonte i qetë gjeniu Protogeni. Dhe në çast burri i luftës dorëzohet përpara forcës së artit, heq dorë nga pushtimi e rrethimi dhe braktis qytetin, pa i vënë flakën. Ashtu si do vepronte shekuj më vonë edhe Omer Pashë Vrioni, kryekomandanti i trupave osmane përqendruar në Akropol, që theu urdhrin e Stambollit për të qëlluar mbi Pire dhe djegur Athinën, tek u tërhoq dhe braktisi kryeqytetin antik me vetëdije të plotë mosshkatërrimi.

Më në fund, nëse shohim kush janë artistët me emër që merreshin sidomos me artin e gliptikut në Venecie në vitet 1450, na bien në sy sigurisht familja Bellini, i ati Jacopo, me dy djemtë e tij Giovanni e Gentile, por edhe motra e tyre artiste Nicolosia; më tej, bibliografi G. Vasari, veçon si portretistë të spikatur, që lanë vepra me bukuri të rrallë Antonello da Messina-n dhe vëllezërit Antonio e Piero del Pollaiuolo. Nga ana tjetër, sipas studiuesit F. Sales shkëlqenin në atë kohë në gliptikë si zoielierë apo arpunues Domenico di Piero e Polo da Monte, të cilët punonin edhe gurët e fortë, agatin, jaspisin, kalcedonitin dhe kristalinën. Bukur. Po kush prej këtyre artistëve të mëdhenj duhet të ketë punuar kameon tonë me portretin e Skënderbeut në oniks të bardhë? Dhe si u realizuan skicat e para? A u dërgua nga Senati ndonjë artist i Venedikut në Arbëri për të portretizuar në natyrë Heroin e Shqipërisë? Pse jo. Ecejaket ishin të shumta mes ambasadorëve, të deleguarve dhe artistëve nga Venecia drejt Europës, Ballkanit, Kostandinopojës, dhe vice-versa. Megjithatë, enigma mbetet, siç mbetet dhe shpresa se një ditë do mund të zbardhen mbi bazë dokumentesh tërë sekretet që mbart me vete kjo kameo e shkëlqyer me portretin e Skënderbeut, si portreti i tij i parë artistik, i njohur deri më sot, që i ka hije Dhëndrit të Arbërisë, portret të cilin, me kërkesën tonë e përfshiu aq bukur në zemër të shqiponjës dykrenore mjeshtri Anastas Shuke në studion Majestic – Tiranë…

(fig. 9).

Dhe në përfundim, për të shtuar inventarin tuaj të medaljeve e medaljoneve me portretin e Skënderbeut, i dashur Luti, po ju dërgoj një “kompozim” të medaljes tashmë të njohur të shekullit XV brenda një kuadër-kornize veneciane në dru të gdhendur, ku shfaqen bukur dy centaurë që rrethojnë portretin e Skënderbeut. Në konsultë me bashkëpunëtorët tanë A. Konstandini, F. Stamati e L. Taçi, duke mos pasur origjinalin në dorë, konkluduam se vepra, përafërsisht me përmasa 120 cm x 40 cm dhe portreti (në metal) me diametër rreth 25-30 cm, edhe pse është realizuar bukur në tërësinë e vet, duhet të jetë një montazh artificial, por që e shfaq KryeHeroin tonë artistikisht hijshëm e madhështor.

(fig.10).

Duke ju njohur, i dashur Prof. Lutfiu, meritën tuaj të madhe që, falë nuhatjes e mendimit tuaj të ndritur, e lidhët organikisht realizimin e veprës kameo me një moment të rëndësishëm në jetën e Heroit tonë Kombëtar, siç është martesa, dhe duke ju falënderuar publikisht që na dhatë mundësi të thellojmë analizën tonë për këtë vepër artistike,

Ju përshëndes,

Fotaq Andrea,

Strasburg, 19.10.2018.

FIGURE E NDRITUR E KULTURES SHQIPTARE

October 23, 2018 by dgreca

Alfred M. Uci

ALFRED M. UÇI (1930-2016)-PERKUSHTIM I THELLE ME RASTIN E DY-VJETORIT TE VDEKJES/

1-spiro-j-shetuni1

Shkruan: Prof. Dr. SPIRO J. SHETUNI-Universiteti Winthrop-Rock Hill, South Carolina- U.S.A./

Filozof, estet, studiues i madh shqiptar!
Autor i një mali me libra akademikë të një niveli teoriko-shkencor të pakrahasueshëm!
Personalitet i mirënjohur shkencor brenda dhe jashtë Shqipërisë!
Figurë e ndritur e historisë, jetës dhe kulturës së kombit shqiptar!

PARASHTRIM

Duke studiuar thellë librat akademikë të Uçit mbi estetikën, folklorin, letërsinë, artin, kulturën, shoqërinë, pa dyshim se, çdo studiues shqiptar i shkencave letrare e artistike, nxitet në punën e tij hulumtuese, frymëzohet në veprmitarinë e tij shkencore, pasurohet ndjeshëm përsa u takon njohurive të tij në tërësi, etj. Nëse më lejoni që të shprehem në mënyrë të figurshme, me entusiazëm mund të them se, brenda veprës teorike të Uçit, idetë, mendimet, analizat, përgjithësismet, lidhen midis tyre ashtu sikurse gurët e mëdhenj të kështjellave mesjetare shqiptare. Duke pasur një peshë kolosale, ata qëndrojnë fort bukur njëri mbi tjetrin. Po ashtu, harmonizohen natyrshëm midis tyre. S’është aspak e nevojshme që, për t’i lidhur gurët e mëdhenj njëri me tjetrin, të përdoren gurë të vegjël: një veprim i tillë vetëm se do të cënonte monumentalitetin e tyre. Pastaj, bari i egër, që mbin vazhdimisht midis gurëve të mëdhenj, sikur i bashkon ata në një mënyrë vërtet të mrekullueshme! Nëse më lejoni që të shprehem në mënyrë realiste, gjithashtu me entusiazëm mund të them se, brenda veprës teorike uçiane, idetë, mendimet, analizat, përgjithësimet, lidhen së brendshmi midis tyre, plotësojnë njëri-tjetrin, shkojnë duke e rritur vazhdimisht ngarkesën logjike intelektuale. Të thellë e të pasur, të bukur e të madhërishëm, parashtrimin e një objekti të caktuar, ata e shoqërojnë gjithmonë me vlerësimin e këtij objekti në plane të ndryshëm, mundësisht në çdo plan.

Sapoqë ke lexuar paragrafin e parë të një artikulli të Uçit, kërkon që të lexosh patjetër tërë artikullin e tij! Sapoqë ke lexuar kapitullin e parë të një libri të Uçit, dëshiron që të lexosh patjetër tërë librin e tij! Sapoqë ke lexuar një libër të Uçit, kërkon që të lexosh patjetër të gjithë librat e tjerë të tij! Një dukuri e tillë vjen thjesht për shkak se, idetë, mendimet, analizat, përgjithësimet, që ata përmbajnë, janë të rëndësishëm. Uçi të mahnit me gjerësinë e informacionit të librave të tij! Uçi të mrekullon me pasurinë e informacionit të librave të tij! Uçi të magjeps me thellësinë e informacionit të librave të tij! Përmes ideve, mendimeve, analizave, përgjithësimeve të librave të Uçit, mendja e lexuesit ndriçohet fort, ndërsa shpirti i tij ngazëllehet pa masë! Uçi është pa dyshim një dijetar i shquar, i madh, i pakrahasueshëm! Brenda rretheve shkencoro-artistikë shqiptarë të çdo epoke historike, vetëm një numër i vogël figurash të tjera diturore mund të qëndrojë përkrah tij!

Formimin tim profesional si studius etnomuzikolog, unë ia detyroj, mbi të gjitha, pikërisht veprës teorike të Uçit. Prandaj jam një ithtar i madh i tij. Uçi ka qenë, është dhe do të jetë gjithmonë modeli im në jetë. Jam i sigurtë se, përkrah meje, qëndrojnë shumë e shumë studiues të tjerë shqiptarë të shkencave letrare e artistike. Sa më shumë që të kalojë koha, aq më tepër do të rritet edhe numri i tyre.

Filozofi, esteti, studiuesi i madh shqiptar, Alfred M. Uçi, mbylli sytë dy vite më parë, më 26 tetor të vitit 2016, në moshën 86-vjeçare. Por, emri, jeta dhe vepra, që ai arriti të krijojë në dobi të kombit shqiptar, do të rrojnë përgjithmonë! Duke qenë plotësisht i ndërgjegjshëm se Uçi është një personalitet i vështirë, kompleks, shumë-dimensional, në këtë artikull, do të përpiqem që të vë në dukje shkurtimisht vetëm disa aspekte të jetës dhe veprimtarisë së tij. Do të përpiqem, gjithashtu, të nxjerr në pah se si e kam njohur unë atë personalisht. Kështu, shpresoj se, gjithsesi, do të hidhet sadopak dritë mbi figurën e tij.

DREJTUESI

Në gjysmën e dytë të shekullit XX, epiqendra e studimeve etnologjiko-folkloristike shqiptare ka qenë Instituti i Kulturës Popullore i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë (Tiranë, Shqipëri) (sot Instituti i Antropologjisë Kulturore dhe i Studimit të Artit). Ky institucion u ngrit në fund të viteve 70-të të shekullit XX si ristrukturim i Institutit të Folklorit, themeluar në vitet 50-të të njëjtit shekull. Një qendër tjetër e rëndësishme kërkimoro-shkencore e historisë, jetës dhe kulturës shqiptare ka qenë Instituti Albanologjik i Prishtinës (Prishtinë, Kosovë), i cili u themelua në fund të viteve 60-të të shekullit XX. Afërsisht, gjatë viteve 1979-87, plotësisht si një domosdoshmëri historike, si drejtor i Institutit të Kulturës Popullore, ka qenë pikërisht Alfred M. Uçi. Drejtues largpamës, atij i detyrohen një radhë meritash historike, përsa i takon studimit të aspekteve të identitetit etnik të kombit shqiptar, gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX. Midis tyre, lejomëni që të përmend:

Së pari, nën udhëheqjen shkencore të Uçit, u arrit që të sigurohet një armatë e tërë punonjësish shkencorë e ndihmës shkencorë. Ai e dyfishoi numrin e punonjësve shkencorë të Institutit të Kulturës Popullore, duke tërhequr pranë këtij institucioni tërë studiuesit etnologë, të cilët më parë e ushtronin veprimtarinë e tyre shkencore pranë Institutit të Historisë. Rrjedhimisht, krahas Sektorit të Folklorit Letrar dhe Sektorit të Muzikës e Koreografisë, të cilët ekzistonin qysh më parë brenda Institutit të Folklorit, tashmë institucionit të ristrukturuar iu shtuan edhe dy sektorë të tjerë: Sektori i Kulturës Materiale dhe Sektori i Kulturës Shpirtërore. Vështirë se mund të imagjinohet një organizim më i mirë i veprimtarisë kërkimoro-shkencore të një institucioni etnologjiko-folkloristik.

Së dyti, nën udhëheqjen shkencore të Uçit, u bënë përpjekje serioze për të përgjithësuar teorikisht dukuri, çështje e aspekte të ndryshëm të kulturës tradicionale shqiptare. Një arritje e tillë u bë e mundur përmes tri rrugësh kryesore: i) shtypit të specializuar në fushën e studimeve të kulturës tradicionale shqiptare; ii) monografive shkencore mbi muzikën tradicionale, vallëzimin tradicional dhe kulturën tradicionale shqiptare në tërësi; iii) veprimtarive shkencore kombëtare e ndërkombëtare, si: takime, simpoziume, konferenca, etj. Në shtypin e specializuar, u botuan sistematikisht artikuj të shumtë studimorë mbi aspekte të muzikës tradicionale, vallëzimit tradicional dhe kulturës tradicionale shqiptare në tërësi. Pa mohuar aspak rëndësinë e artikujve të botuar në shtypin qendror letraro-artistik dhe atë lokal të vendit, janë, në radhë të parë, artikujt e botuar në këtë lloj shtypi—shtypin e specializuar–, ata që i dhanë një shtysë të ndjeshme përparimit të mendimit shkencor folkloristik, etnologjik, etnomuzikologjik, etj. Duke e nisur jetën e tij në vitet 60-të të shekullit XX, shtypi i specializuar në fushën e studimeve të kulturës tradicionale shqiptare, u rivitalizua në vitet 70-të të të njëjtit shekull. Tashmë ai u përfaqësua nga tre organe të rëndësishëm shkencorë, që të tre pronë e Institutit të Kulturës Popullore:

Revista Kultura popullore
Përmbledhësi Çështje të folklorit shqiptar
Përmbledhësi Etnografia shqiptare

Së treti, nën udhëheqjen shkencore të Uçit, dolën në dritë një numër monografish akademike mbi aspekte të muzikës tradicionale, vallëzimit tradicional dhe kulturës tradicionale shqiptare në tërësi. Po ashtu, u bë i mundur botimi i një numri veprash të rëndësishme në fushën e folklorit e të etnografisë shqiptare, brenda serisë Trashëgimi kulturor i popullit shqiptar, si: Epika legjendare, Epika historike, Fjalë të urta të popullit shqiptar, Këngë të Luftës Nacional-çlirimtare dhe të Ndërtimit Socialist, etj.

Së katërti, nën udhëheqjen shkencore të Uçit, s’kanë munguar as veprimtari kombëtare e ndërkombëtare, midis të cilave, kronologjikisht, lejomëni të vë në dukje:

Simpoziumi kombëtar “Festivali Folklorik Kombëtar 1978 dhe problemet aktuale të

shkencave etnografiko-folkloristike” (Tiranë, 1979)

Simpoziumi ndërkombëtar “Epika heroike shqiptare” (Tiranë, 1983)

Së pesti, janë botuar, pastaj, edhe përmbledhje studimesh kushtuar një zone të vetme etnografike, si:

Shpati i Sipërm: Gjurmime rreth kulturës popullore (Tiranë, 1987)

Së gjashti, me aftësitë e tij të shquara shkencore, Uçi i solli Institutit të Kulturës Popullore—tempullit të shkencave etnologjiko-folkloristike shqiptare—autoritetin e dëshiruar dhe të shumë-kërkuar shkencor, si nga rrethet shoqërorë në përgjithësi, ashtu edhe nga rrethet shkencoro-artistikë në veçanti!

STUDIUESI

Brenda fushës së letërsisë e të arteve, autorët e veprave letraro-artistike, nga njëra anë, dhe autorët e veprave teoriko-shkencore, nga ana tjetër, bëhen të njohur duke kaluar përmes një rruge të ndryshme përsa i takon aspektit kohor: moshës së tyre. Një poet mund të bëhet i njohur në një moshë relativisht të re, ose shumë të re, madje përmes librit të tij të parë me poezi e poema! Po kështu, një shkrimtar mund të bëhet i njohur në një moshë relativisht të re, ose shumë të re, madje përmes novelës, dramës, komedisë, romanit të tij të parë! Mirëpo, një studiues vështirë se mund të bëhet i njohur në një moshë relativisht të re, ose shumë të re, përmes monografisë së tij të parë! Si rregull, ajo del në dritë vetëm pas botimit të një numri të ndjeshëm artikujsh e studimesh, pra, në krahasim me librin e parë të një poeti o shkrimtari, nga pikëpamja e kohës, vjen relativisht më vonë, ose shumë më vonë. Shprehje e vetë natyrës së veprimtarisë letraro-artistike, nga njëra anë, dhe asaj teoriko-shkencore, nga ana tjetër, një dukuri e tillë, është me karakter objektiv.

Ndërkohë, mund të pranohet se, shkalla e njohjes së një poeti, shkrimtari, studiuesi, etj., kushtëzohet, midis të tjerash, nga faktorë, si: rrethi i lexuesve dhe koha e shqyrtimit të veprave. Në përgjithësi, rrethi i lexuesve të veprave letraro-artistike, është më i gjerë, ose shumë më i gjerë, sesa rrethi i lexuesve të veprave teoriko-shkencore. Po ashtu, veprat letraro-artistike, zakonisht, mund të shqyrtohen disi më shpejt, ose shumë më shpejt, sesa veprat teoriko-shkencore. Sidoqoftë, kur poeti, shkrimtari, studiuesi, etj., arrijnë që të bëhen të mirënjohur, interesimi i shoqërisë për emrin, jetën dhe veprën e tyre rritet nga dita në ditë.

Gjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, mendimi intelektual shqiptar në fushën e letërsisë e të arteve, u pasurua ndjeshëm në saje të veprimtarisë kërkimoro-shkencore të një plejade të tërë studiuesish të mirënjohur. Midis tyre, alfabetikisht, sipas mbiemrave, lejomëni që të përmend figura, si: Koço Bihiku, Razi Brahimi, Jorgo Bulo, Nasho Jorgaqi, Adriatik Kallulli, Rexhep Qosja, Dalan Shapllo, etj. Në dallim nga studiues të tjerë, brenda kësaj periudhe historike, Alfred M. Uçi u shqua më shumë si studiues i aspekteve estetikë të letërsisë e të artit shqiptar. Në plan të përgjithshëm, përsa i takon përmbajtjes, veprimtaria e tij e pasur kërkimoro-shkencore, ndoshta do të mund të ndahej në katër kategori kryesore:

Kategoria e parë: Libra thjesht teorikë mbi estetikën, folklorin, letërsinë, artin, kulturën, shoqërinë, si: Estetika, jeta arti (Uçi 1970), Probleme të estetikës (Uçi 1976), Labirentet e modernizmit: kritika e estetikës moderniste (Uçi 1978), Mitologjia, folklori, letërsia (Uçi 1982), Çështje teorike të estetikës dhe të kulturës (Uçi 1986), Estetika, vëll. I, vëll. II, vëll. III (Uçi 1986-1988), Estetika e groteskut, vëll. I, vëll. II, vëll. III, vëll. IV (Uçi 2001), Estetika në letërsinë shqipe (Uçi 2001), Paradigma të ndërgjegjes shoqërore bashkëkohore: estetikë filozofike e politike, vëll. I, vëll. II (Uçi 2001), Universi estetik i atnikitetit greko-romak, vëll, I, vëll. II, vëll. III (Uçi 2004-2007), Estetika e folklorit (Uçi 2007), Klasika apo nonklasika, vëll. I, vëll. II (Uçi 2008), Ese dhe etyde filozofiko-estetike (Uçi 2015), etj.

Kategoria e dytë: Libra mbi figura të shquara të historisë, jetës e kulturës së kombit shqiptar, si: Jani Vreto (Uçi 1965), Filozofia e Teodor Kavaliotit (Uçi 2004), Petro Nini Luarasi: mendimtari martir i Rilindjes Kombëtare (Uçi 2012), Jani Vreto dhe Rilindja Kombëtare (Uçi 2015), etj

Kategoria e tretë: Libra mbi figura të shquara të letërsisë e të artit shqiptar, si: Grotesku kadarean: Sprovë estetike për analizë stilistike (Uçi 1999), Parime të estetikës e Jeronim De Radës (Uçi 2003), Pesë të mëdhenjtë e letërsisë shqipe në optikën e një rileximi: Frashëri, Gj. Fishta, F. Konica, M. Kuteli, Migjeni (Uçi 2003), Estetika migjeniane: fryma moderne në letërsinë shqipe (Uçi 2013), etj.

Kategoria e katërt: Libra mbi figura të shquara të letërsisë e të artit ndërkombëtar, si: Shekspiri në botën shqiptare: koncepti shekspirian i tragjikes (Uçi 1996), Dostojevski në kohën tone: shënime kritiko-letrare (Uçi 1997), Ferr-parajsa danteske: Komedia hyjnore (Uçi 1998), Prometeu dhe Hamleti (Uçi 1998, greqisht), Filozofia e “donkishotizmit” (Uçi 2010), etj.

Unë nuk jam aspak në gjendje që të krahasoj librat akademikë të Uçit midis tyre. S’jam kurrsesi në gjendje që të nxjerr në pah se cilët janë librat më të mirë të këtij dijetari. Por, me bindje të plotë, pranoj se, librat akademikë të Uçit, që të gjithë, janë vepra mjeshtërore klasike. Ata qëndrojnë me dinjitet të lartë profesional brenda trashëgimisë më të mirë të kulturës së kombit shqiptar. Librat akademikë të Uçit mbajnë, sigurisht, nënshkrimin e një dijetari me penë të artë, e një dijetari me aftësi hulumtuese që i kalon caqet e çdo lloj imagjinate, e një dijetari me mendje të ndritur!

Një analizë të mrekullueshme të veprës teorike të Uçit, ka bërë, midis të tjerëve, studiuesi i mirënjohur, Josif Papagjoni, në artikullin e tij akademik me titull Alfred Uçi: Eseisti i fundit. I ngazëllyar prej gjerësisë, pasurisë dhe thellësisë së veprës teorike uçiane, ai sjell një karakterizim të mprehtë të figurës së autorit të saj, kur shkruan:

“… në mendjen time, ai [Uçi] ka fjetur përherë në dimensionin më të madh të mundshëm, pa mëdyshje ndër ‘ikonat’ e pakta meritore të asaj çka kanë krijuar me punë akademikët e vërtetë shqiptarë. … Në 60 vjet punë të parreshtur, asnjëherë ‘barka’ e tij prej dijetari nuk lundroi mbi vetëkënaqësitë e mediokritetit, mburrjeve, zhurmës, farfurive dhe gjësendeve të rëndomta, përkundrazi …” (Papagjoni 2016)

Thelbin e veprës teorike të Uçit e përbën, pa dyshim, doktrina e tij estetike. Përmes saj, ai solli një ndihmesë të rëndësishme në një radhë drejtimesh, disa nga të cilët mbase do të mund të formuloheshin si më poshtë: Së pari, përmes doktrinës së tij estetike, Uçi e institucionalizoi estetikën si shkencë në Shqipëri. Rrjedhimisht, në arsimin e lartë shqiptar të gjysmës së dytë të shekullit XX, ndodhi një mrekulli e vërtetë: Nëse, afërsisht para vitit 1960, estetika thuajse nuk njihej fare si shkencë në botën arsimore e diturore shqiptare, pas këtij viti, ajo nis që të jepej si lëndë e veçantë teorike në disa fakultete të Universitetit Shtetëror të Tiranës, në Institutin e Lartë të Arteve të Shqipërisë (sot Universiteti i Arteve), etj. Ndihmesa e Uçit si studiuesi që institucionalizoi estetikën në Shqipëri, është vënë aq bukur në dukje nga studiuesi i mirënjohur, Moikom Zeqo, në artikullin e tij akademik të titulluar Kujtimi i Alfred Uçit, kur shkruan:

“Nëse De Rada në shekullin XIX botoi traktatin e parë për estetikën, duke u bërë kështu një pionier i një hullie dhe mjeshtërie mendore të panjohur më parë për shqiptarët, në shekullin XX, Alfred Uçi u bë në Shqipëri zëri përurues i institucionalizimit të estetikës si shkencë e mëvetësishme. … Të jesh një pasardhës i De Radës nuk është pak, por ajo që bëri Alfred Uçi mund të quhet një vepër pioniere, që i dha qytetarinë përfundimtare estetikës në Shqipëri.” (Zeqo 2016)

Së dyti, përmes doktrinës së tij estetike, Uçi i dha një shtysë të ndjeshme zhvillimit e përparimit të mendimit kritik letrar e artistik shiptar. Vepra teorike uçiane përbën një themel të fortë dituror për veprimtarinë e shkencave letrare e artistike shqiptare. Po ashtu, ajo hap një horzont të madh dituror për veprimtarinë e shkencave të tilla. Roli i veprës teorike të Uçit në veprimtarinë e studiuesve shqiptarë të shkencave letrare e artistike është i shumanshëm. Disa aspekte të këtij roli, ndoshta do të mund të formuloheshin si vijon:

Përmes veprës teorike uçiane, studiuesit shqiptarë të shkencave letrare e artistike, fare mirë, mund të shuajnë etjen e tyre për dituri, sado e madhe qoftë ajo.

Përmes veprës teorike uçiane, studiuesit shqiptarë të shkencave letrare e artistike, mund të formohen më së miri teorikisht, thuajse në çdo drejtim të veprimtarisë së tyre shkencore.

Përmes veprës teorike uçiane, studiuesit shqiptarë të shkencave letrare e artistike, mund të përvetësojnë metodologjinë e nevojshme për shqyrtimin e dukurive të ndryshme të estetikës, folklorit, letërsisë, artit, kulturës, shoqërisë.

Përmes veprës teorike uçiane, studiuesit shqiptarë të shkencave letrare e artistike, mund të njohin nocionet, konceptet, kategoritë estetike, të domosdoshme për veprimtarinë e tyre hulumtuese.

Së treti, përmes veprës së tij teorike, Uçi vlerësoi disa nga figurat më të shquara të historisë, jetës e kulturës së kombit shqiptar, si: Teodor Kavalioti (1718-1789), Jeronim De Rada (1814-1903), Jani Vreto (1822-1900), Naim Bej Frashëri (1846-1900), Petro Nini Luarasi (1864-1911), etj.

Së katërti, përmes veprës së tij teorike, Uçi vlerësoi, gjithashtu, disa nga figurat më të shquara të letërsisë e të artit shqiptar, si: Naim Bej Frashëri (1846-1900), Gjergj Fishta (1871-1940), Faik Konica (1875-1942), Mitrush Kuteli (Dhimitër Pasko) (1907-1967), Migjeni (Millosh Gjergj Nikolla) (1911-1938), Ismail Kadare (1936-), etj.

Më në fund, përmes veprës së tij teorike, Uçi vlerësoi disa nga figurat më të shquara të letërsisë e të artit ndërkombëtar, si: Dante Aligieri (c. 1265-1321), Miguel de Servantes (1547-1616), Uilliam Shekspir (1564-1616), Fjodor Dostojevski (1821-1881), etj. Në këtë aspekt, ai n’a kujton aq shumë figurën e Theofan S. Nolit. Që të dy—Noli dhe Uçi—s’rreshtën që t’u bënin të njohur shqiptarëve dukuri të kulturës së popujve të tjerë. Por, nëse Noli bëri më shumë shqipërime të disa prej kryeveprave të letërsisë ndërkombëtare. Uçi shqyrtoi mendimin teorik e estetik të disa prej figurave më të shquara të kësaj letërsie.

NJERIU

Uçi-studiues dhe Uçi-njeri janë dy aspekte të të njëjtit person, aspekte të cilët plotësojnë njëri-tjetrin. Por, ndërsa Uçi-studiues mund të shqyrtohet duke studiuar veprën e tij teorike, Uçi-njeri nënkupton njohjen e tij nga afër. Duke e pasur Uçin si Drejtor për vite të tërë me radhë (1981-87), kur punova si Punonjës Shkencor pranë Institutit të Kulturës Popullore, m’u dha mundësia që t’a njihja atë edhe si njeri. Natyrën e tij të veçantë, unë do të doja që t’a karakterizoja, shkurtimisht, si më poshtë:

Në paraqitjen tërësore të tij, ai shfaqte një lloj krenarie të veçantë, të hijshme, të pëlqyeshme! (Atë ndoshta e sillte, midis të tjerash, gëzimi i brendshëm që shkaktonte vetë veprimtaria e tij aq e frytshme kërkimoro-shkencore.)
Ai ishte, sa serioz, aq edhe miqësor; sa i përqëndruar, aq edhe i hapur; sa i ditur, aq edhe i thjeshtë!
Ai nuk fliste kurrë për librat e tij akademikë.
Ai kishte një kujtesë të fortë: nuk shfaqte asnjë lloj hutimi (sikurse ndodh, herë-herë, me akademikë të shquar.)
Njeri i jashtzakonshëm, ai udhëhiqte, në radhë të parë, përmes vetë punës së tij të madhe: botimit sistematik të librave akademikë.
Ai i trajtonte vartësit e tij—punonjësit shkencorë ose ndihmës-shkencorë—gjithmonë me drejtësi, me dinjitet dhe me respekt.
Ai i lexonte artikujt tanë, që do të botoheshin në organet shkencorë të Institutit të Kulturës Popullore, –revista Kultara popullore, përmbledhësi Çështje të foklorit shqiptar, përmbledhësi Etnografia shqiptare—me vëmendje të posaçme, duke vënë në dukje objektivisht, si meritat, ashtu edhe mangësitë.
Përgatitja e tij teoriko-estetiko-filozofike ishte, sigurisht, e pakrahasueshme: e gjerë, e pasur, e thellë! Por, ai asnjëherë nuk iu impononte të tjerëve mendimet e tij. Gjatë diskutimeve të ndryshëm, që organizoheshin vazhdimisht në Institut, ne, punonjësit shkencorë, —vartës të tij–vetëm se vlerësonim lart mendimet që ai shprehte: i pranonim ato me bindje të plotë si mendime shkencoro-profesionale objektive.

EPISODE

Kur Uçi u emërua si Drejtor i Institutit të Kulturës Popullore, unë u gëzova pa masë! Mendova se, një njeri i ditur si ai, sidoqoftë, do të simpatizohej me përpjekjet e një studiuesi të ri, që, sa me dëshpërim, aq edhe me entusiazëm, kërkon të gjejë rrugën e tij në jetë. Unë doja të ëndërroja se, një ditë, Uçi, ndoshta do të mund të më tërhiqte me punë në institucionin që ai drejtonte. Por, realizimi i një ëndrre të tillë, kishte përpara pengesa serioze, të cilat i sillte e mallkuara luftë e klasave: parimi që Partia Komuniste e Shqipërisë ndiqte sistematikisht në jetën politiko-shoqërore. Në muajin gusht të vitit 1975, për arsye thjesht politike, mjerisht, mua më kishin shpërngulur nga Tirana, megjithse, para një viti, kisha qenë emëruar zyrtarisht si pedagog, pranë Institutit të Lartë të Arteve të Shqipërisë (sot Universiteti i Arteve)! Uçi e dinte shumë mirë një ngjarje të tillë. Sidoqoftë, në sytë e tij, unë kurrë nuk lexova pesimizëm, por gjthmonë besim se mund të transferohesha vërtet në tempullin e shkencave etnologjiko-folkloristike shqiptare, aq të dëshiruar prej meje. (Endrra ime u bë realitet vetëm në saje të dashamirësisë, fisnikërisë dhe parimësisë së tij të madhe!)

Më lejoni që, në mënyrë kronologjike, të jap shkurtimisht disa episode të marrdhënieve të mia me Uçin. Duke qenë se kanë ndodhur brenda një konteksti jetësor, përmes tyre, dalin qartë në pah, si tipare të Uçit-studiues, ashtu edhe tipare të Uçit-njeri. Tipare të tillë, të cilët, në asnjë rast, nuk mund të ndahen njëri nga tjetri, e tregojnë, si figurën e studiuesit, ashtu edhe atë të njeriut, në një dritë plotësisht të vërtetë.

Episodi i parë: Takimi i ëndërruar prej vitesh

Në muajin shtator të vitit 1973, duke shëtitur nëpër rrugët e Tiranës, unë, një student i Institutit të Lartë të Arteve të Shqipërisë, si rrastësisht, pashë në vitrinat e një librarie të kryeqytetit librin teorik me titull Estetika, jeta, arti. Ai ishte shkruar nga Alfred Uçi. E bleva menjëherë. Për fatin tonë të madh, libri shërbeu si tekst mësimor bazë në lëndën Estetika, e cila jepej në Institutin e Lartë të Arteve.

Pasi bleva librin e titulluar Estetika, jeta, arti, unë doja që patjetër të njihja sa më parë autorin e tij: Uçin. Prandaj, një paradite, vendosa që të shkoj në Sallën Shkencore të Bibliotekës Kombëtare, duke shpresuar se ai do të ndodhej atje. Shkoj drejt tek Përgjegjësja e Sallës Shkencore, prezantohem dhe e pyes atë nëse Uçi ndodhej në Sallë. Pasi i hodhi një vështrim të shpejtë Sallës Shkencore, duke buzëqeshur, ajo më thotë: “Tani për tani, Uçi nuk ndodhet në Sallë. Ejani një ditë tjetër, por mos ejani gjatë orëve të paraditës. Uçi studion vazhdimisht këtu, por, zakonisht, ai vjen gjate orëve të pasdrekës.”

Kur vajta ditën tjetër në Sallën Shkencore të Bibliotekës Kombëtare, Përgjegjësja e Sallës, sa më pa, duke buzëqeshur, më tha: “Ja, ku është Uçi. Ai studion gjithmonë në të njëjtën tavolinë.” Pasi falenderoj Përgjegjësen e Sallës, tërë ndrojtje, bëj disa hapa drejt tavolinës ku studionte Uçi, duke synuar që të prezantohesha. Por, emocionet e forta nuk më lejuan … Do të kalonin gjashtë vite të tjerë që unë të kisha fatin për të zhvilluar bisedën e parë me ‘të.

Në takimin e parë, në muajin mars të vitit 1979, Uçi—tashmë Drejtor i Institutit të Kulturës Popullore–donte të dinte për origjinën, për familjen, për vend-banimin tim. (Kur i thashë: “Unë jam arumun,” ai vazhdoi: “Edhe gruaja ime, Rozeta, është arumune.”) Uçi donte të mësonte, gjithashtu, për shkollimin tim, për artikujt që kisha botuar derimë atëherë, për interesat e mia shkencore në përgjithësi, etj. (Ndërkohë, iu përgjigj negativisht kërkesës sime që të pinim një kafe! Sipas gjykimit tim, një veprim i tillë s’ishte vetëm se një tregues tjetër i personalitetit të tij të veçantë!”)

Episodi i dytë: Diskutimi i kumtesës me titull “Dukuri novatore të këngës shumë-zërëshe labe”

Sapo u emërua si Drejtor i Institutit të Kulturës Popullore, Uç ndërmorri organizimin e simpoziumit kombëtar me temë Festivali Folklorik Kombëtar 1978 dhe problemet aktuale të shkencave etnografiko-folkloristike. Një veprimtari e tillë u mbajt në Pallatin e Kulturës, në Tiranë, në datat 28-29 qershor, 1979. E nënshkruar nga vetë Uçi, ftesa për të marrë pjesë në këtë tubim shkencor të rëndësishëm, më gëzoi shumë! Unë e titullova kumtesën që do të mbaja Dukuri novatore të këngës shumë-zërëshe labe. Gati dy javë përpara Simpoziumit, si çdo kumtesë tjetër, edhe e imja iu nënshtrua një diskutimi të gjerë shkencor. Me këtë rast, dëshiroj që të vë në dukje se, gjatë diskutimit, vlerësimet dhe vërejtjet më me vend, u bënë prej Uçit. Më në fund, në prani të një numri studiuesih folkloristë, etnologë e etnomuzikologë me përvojë, pasi u drejtua ndaj meje, dashamirësisht, ai tha: “Duke gjykuar prej kësaj kumtese, mund të them se, megjithse i ri, ti di sesi t’a mbash penën në dorë!” Sapo dëgjova këto fjalë, u mrekullova! Unë nuk e dija se Uçi e kishte pëlqyer vërtet kumtesën time! Madje, deri atëherë, në përgjithësi, s’isha shumë i sigurtë nëse shkruaja me një nivel të kënaqshëm! Vlerësim më të mirë nuk do të kisha ëndërruar ndonjëherë në jetën time! Isha gati që t’a përshkoja rrugën e kthimit Tiranë-Tepelenë më këmbë!

Episodi i tretë: Rëndësia e formimit teoriko-estetik në veprimtarinë e një etnomuzikologu

Unë nuk mësova vetëm prej librave akademikë të Uçit: mësova, gjithashtu, prej përvojës së tij të madhe si studiues. Gjatë viteve që punova si Punonjës Shkencor pranë Institutit të Kulturës Popullore (1981-92), unë studioja në një dhomë të vogël, brenda së cilës fatmirësisht kishte edhe një piano. Gjatë orëve të punës, si për t’u çlodhur, nuk ngurroja që të ushtrohesha në tastierën e këtij instrumenti me aftësi shprehëse të pakufishme. Luaja me kujdes tepër të madh që të mos shqetësoja punonjësit e tjerë shkencorë. Duke qenë i ri në profesion, unë, në atë kohë, mendoja, pak a shumë, në këtë mënyrë: “Eshtë fat i madh që mund të luaj sadopak në piano! Sa më shumë që të ushtrohem, aq më i përgatitur do të arrij që të bëhem edhe si studiues! Procesi i të ushtruarit në një instrument muzikor e nxit drejtpërsëdrejti procesin e studimit teorik të muzikës tradicionale o profesioniste! S’ka sesi të jetë ndryshe!” Vazhdova të mendoj e veproj kështu për muaj e vite të tërë me radhë. Por, një ditë, si rastësisht, ndodhi diçka që i ndryshoi përgjithmonë idetë dhe veprimet e mia, përsa i takon rolit që luan të ushtruarit në një instrument muzikor në veprimtarinë e një etnomuzikologu ose muzikologu.

Atë ditë, në orën 10:00 të mengjezit, do të organizohej diskutimi i disertacionit të një punonjësi shkencor etnomuzikolog, i cili e paraqiste atë për të mbrojtur gradën shkencore Kandidat i Shkencave. (Sipas sistemit të atëhershëm të kualifikimit shkencor pas-universitar, kjo gradë merrej përpara gradës Doktor i Shkencave. Kështu, ndiqej modeli i vendeve të Europës Lindore dhe Bashkimit të Republikave Socialiste Sovjetike. Në ditët tona, një gradë e tillë, nuk jepet më as në Shqipëri. Sipas modelit të vendeve të Europës Perëndimore dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës, tashmë ajo është zëvendësuar me gradën Doktor i Shkencave.) Siç mund të merret me mend, një diskutim i tillë ishte tepër i rëndësishëm. Ne, punonjësit shkencorë etnomuzikologë, e kishim studiuar disertacionin qysh disa ditë më parë. Filloi diskutimi. Ishte kërkesë e Uçit, si Drejtor i Institutit, që, çdo punonjës shkencor, të diskutonte mbi disertacionin në fjalë: të vinte në dukje meritat, metodologjinë, analizat muzikore, mangësitë e mundshme, etj. Pasi diskutuan të gjithë punonjësit shkencorë me radhë, fjalën e mori vetë ai: Uçi. Përqëndrimi im ishte tepër i madh: doja që të kuptoja se, në çfarë mënyre do të mund t’a vlerësonte ai një vepër etnomuzikologjike. Më tërhoqën vëmendjen sidomos çështje, si: konteksti brenda të cilit ai e përfshiu disertacionin, analizat që bëri, nocionet estetike që përdori, përfundimet në të cilat arriti, etj. Në çast, unë pata një tronditje të madhe psikologjiko-emocionale. Me vete mendova: “Uçi nuk është muzicien! Ai nuk luan në piano! Ai nuk transkripton këngë, pjesë muzikore instrumentore, valle traditionale! Ai madje nuk njeh as shkrimin muzikor! Megjithatë, diskutimi i tij mbi një libër entomuzikologjik, solli, pa dyshim, ide të rëndësishme, që n’a hapën horizont të gjithëve!” Diskutimi i Uçit, ndërsa, nga njëra anë, më frymëzoi pa masë, nga ana tjetër, i përmbysi një herë e mirë mendimet dhe veprimet e mia, përsa i takon rolit që luan të ushtruarit në një instrument muzikor në veprimtarinë e një etnomuzikologu ose muzikologu. Megjithse duket e tepërt, sërish nënvizoj faktin se, në vend që të vazhdoja të humbisja kohë duke luajtur qetësisht në piano, unë tashmë u përqëndrova edhe më shumë në studimin e librave teorikë, një pjesë e mirë e të cilëve qëndronte vazhdimisht aty, mbi tavolinën time të punës. (Sidoqoftë, përmes episodit të mësipërm, në asnjë mënyrë nuk dua që të nënvlerësoj sadopak rolin e rëndësishëm e të pazëvendësueshëm që luan përgatitja thjesht artistiko-muzikore, pra, edhe aftësia për të luajtur në një instrument muzikor, në veprimtarinë e një etnomuzikologu ose muzikologu. Pa një përgatitje të tillë, s’ka sesi të arrihen, midis të tjerash, analizat muzikore, të cilat janë aq të domosdoshme në një studim etnomuzikologjik ose muzikologjik. Përmes episodit të lartpërmendur, doja vetëm që të nënivizoja rëndësinë e madhe të përgatitjes teoriko-estetike në veprimtarinë e një etnomuzikologu ose muzikologu.)

Episodi i katërt: E papritura e simpoziumit “Epika heroike shqiptare”

Simpoziumi ndërkombëtar me temë Epika heroike shqiptare u mbajt në Muzeumin Historik Kombëtar, në Tiranë, në datat 20—22 tetor, 1983. Në këtë tubim të rëndësishëm shkencor morën pjesë studiues shqiptarë të fushave të ndryshme diturore: folkloristë, etnologë, etnomuzikologë, gjuhëtarë, shkrimtarë, etj. Po ashtu, morën pjesë edhe mjaft studiues ndërkombëtarë. Duhet thënë se, Simpoziumi ndiqej nga shumë pjesmarrës, të cilët dukeshin vërtet entusiaztë. Për këtë veprimtari, unë kisha përgatitur kumtesën me titull Përmbajtja ideo-emocionale e muzikës së eposit heroik legjendar. Sipas programit, duhet që t’a mbaja atë gjatë ditës së tretë dhe të fundit të tubimit. Siç mund të merret me mend, mezi e prisja një moment të tillë. Mirëpo, në mbarim të ditës së dytë të Simpoziumit, Uçi zhvillon një mbledhje me të gjithë punonjësit shkencorë, të cilët s’i kishin mbajtur ende kumtesat. Aty ai n’a njoftoi se, gjatë ditës së tretë, Simpoziumi mund t’i kufizonte punimet e tij. Rrjedhimisht, disa kumtesa nuk do të mbaheshin. Unë s’e prita mirë një njoftim të tillë! Sidoqoftë, kumtesa ime nuk u mbajt! Me mbarimin e Simpoziumit, Uçi zhvilloi një mbledhje të shkurtër me të gjithë punonjësit shkencoë të Institutit, duke i falenderuar ata për ndihmesën e tyre në mbarëvajten e kësaj veprimtarie. Përsa më takonte mua, unë nuk meritoja asnjë lloj falenderimi, sepse nuk mbajta kumtesë. Për më tepër, kuptova se, Uçi kishte dashur që unë të kisha shprehur i pari dakortësinë për të mos e mbajtur kumtesën. Kështu, dashur-padashur, përkohësisht, sikur u krijua një lloj ftohjeje në marrdhëniet tona. Për ditë e javë të tëra me radhë, unë e kisha shumë të vështirër të harroja situatën e krijuar gjatë Simpoziumit, çka pasqyrohej drejtpërdrejt në gjendjen time të rënë shpirtërore. Por, ishte Uçi vetë, ai që e ndryshoi një gjendje të tillë: Përmes një bisede që kërkoi të bënte me mua, ai më tha se, tashmë e konsideronte të kapërcyer ndodhinë e Simpoziumit. Kështu, arrita edhe një herë në përfundimin se, ai nuk ishte vetëm një studiues i madh, por edhe një njeri i rrallë! Eshtë fat të kesh eprorë të tillë!

Episodi i pestë: Nxitje e principtë në veprimtarinë time studimore

Një ditë, rreth orës 11 të paraditës, sekretarja e Uçit më njofton se, ai donte të më takonte në zyrën e tij. Vajta menjëherë, pothuajse pa marrë mirë frymë. Fillimisht, ai më pyeti se, si shkonte puna studimore në drejtim të përfundimit të disertacionit me temë Polifonia labe. Por, siç kuptova, qëllimi i tij kryesor në këtë takim ishte një çështje tjetër: nxitja që unë të studioja, shkruaja e botoja sa më shumë. Duke i peshuar fort fjalët, me një ton të ngadalshëm bashkë-bisedues, me një pamje sa serioze, aq edhe miqësore në fytyrë, ai u shpreh: “Studio! Studio! Studio! Studio sa më shumë1 Shkruaj! Shkruaj! Shkruaj! Shkruaj sa më shumë! Boto! Boto! Boto! Boto sa më shumë! Vetëm në këtë mënyrë ti do të bëhesh një autoritet i etnomuzikologjisë shqiptare.” Kështu, takova sërish, sa dijetarin e madh, aq edhe njeriun e rallë! U largova prej tij me një ndjenjë frymëzimi e mirënjohjeje të thellë!

Episodi i gjashtë: Diskutim mbi disertacionin me temë “Polifonia labe”

Në muajin maj të vitit 1988, unë mbrojta gradën shkencore Kandidat i Shkencave, me librin akademik të titulluar Polifonia labe. Gjatë procesit të diskutimit në Këshillin Shkencor të Institutit të Kulturës Popullore, i pari e mori fjalën Uçi–tashmë Ministër i Kulturës i Repulikës së Shqipërisë. Propozimi i tij ishte që disertacioni të kalonte për gradën shkencore Doktor i Shkencave. (Sipas sistemit të atëhershëm të kualifikimit shkencor pas-universitar, kjo gradë, rregullisht, merrej vetëm pas gradës Kandidat i Shkencave.) Një propozim i tillë, siç duket, s’u pëlqeu aq shumë anëtarëve të nderuar të Këshillit Shkencor! (Të mos harrojmë se, asnjëri prej tyre s’kishte gradën Doktor i Shkencave.) Prandaj, ata bënë ç’është e mundur që, pasi e vonuan dramatikisht vendimin, në fund të fundit, disertacioni të kalonte për gradën Kandidat i Shkencave! Sidoqoftë, unë do t’a kujtoj gjithmonë propozimin e Uçit si shprehje të objektivitetit të tij shkencor!

Gjatë viteve të mërgimit tim në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, korrespondenca ime me Uçin ka qenë e vazhdueshme. Studuesi i madh dhe njeriu i thjeshtë iu përgjigjej vazhdimisht në kohë letrave të mia. Duke qenë se, ato, herë-herë, nuk mundnin që të fshihnin, as mallin tim të madh për atdheun e dashur dhe as vështirësitë dramatike, që kaloja për t’u përshtatur në mjedisin e ri shoqëror, ai më jepte zemër në një mënyrë të tillë që vetëm një mendimtar i madh mund t’a bëjë.

EPILOG

Në përfundim të këtij artikulli, më lejoni që të vij me një radhë çështjesh themelore, përsa i takon emrit, jetës dhe veprës së Alfred M. Uçit, si:

Çfarë vendi zë, vallë, Uçi në historinë, jetën dhe kulturën e kombit shqiptar?
Në çfarë kategorie krijuesish e studiuesish mund dhe duhet vendosur, vallë, ai?
Cili është, vallë, grupi i veprave teoriko-shkencore, brenda fushës së letërsisë e të arteve, ku mund dhe duhet të hyjë vepra e tij?
Vallë, ku qëndron, në thelb, ndihmesa e Uçit si filozof, estet, studiues i madh shqiptar?

Çështja e rëndësishme se, çfarë vendi zë Uçi në historinë, jetën dhe kulturën e kombit shqiptar, me siguri që do të vlerësohet nga rrethet shoqërorë në përgjithësi dhe ata shkencoro-artistikë në veçanti. Sigurisht, një çështje e tillë, do të qartësohet edhe më mirë me kalimin e kohës. Por, duke qenë një ithtar entusiast i Uçit, unë dëshiroj që të shpreh mendimin tim, modest e të sinqertë, rreth saj, qysh tani.

Që të arrijmë t’i japim një përgjigje sa më objektive çështjes se, çfarë vendi zë Uçi në historinë, jetën dhe kulturën e kombit shqiptar, mund dhe duhet që t’i drejtohemi, në radhë të parë, pikërisht veprës së studiuesit. E gjerë, e pasur dhe e thellë, në tërësinë e saj, vepra teorike e Uçit është monumentale. Si e tillë, ajo ka rrezatuar, rrezaton dhe do të vazhdojë të rrezatojë ndjeshëm në mendimin teoriko-shkencor shqiptar të shkencave letrare e artistike në përgjithësi dhe atyre të identitetit etnik në veçanti. Vepra teorike uçiane është, pa dyshim, përjetësisht universale! Po ashtu, ajo është, sigurisht, universalisht e përjetshme! Me veprën e tij teorike të pavdekshme, mendoj se, Uçi qëndron fare natyrshëm përkrah një radhë figurash të ndritura të historisë, jetës e kulturës së kombit shqiptar, si: Sami Bej Frashëri, Naim Bej Frashëri, Faik Konica, Gjergj Fishta, Theofan S. Noli, Eqrem Çabej, Rexhep Qosja, Dritëro Agolli, Ismail Kadare, etj. Sa më shumë që të kalojë koha, aq më tepër do të shkëlqejnë edhe emri, jeta dhe vepra e tij. Shqyrtimi i veprës teorike monumentale uçiane mbetet një detyrë e rëndësishme e studiuesve të sotshëm e të ardhshëm shqiptarë të shkencave letrare e artistike.

Peja ’68 dhe 50-vjetori i kërkesave për Republikë…

October 23, 2018 by dgreca

… Kushtetutë e Vetëvendosje/

1 Zymer Neziri

Shkruan: Prof. Dr.Zymer U. Neziri/

Viti 1968, me kërkesat kryesore për Republikë, Kushtetutë e Vetëvendosje u bë pjesë e historisë më të re dhe lidhet edhe me kohën nga Kongresi i Berlinit, 1878, kur Fuqitë e Mëdha e copëtojnë Shqipërinë dhe krimi i tyre vazhdoi me ricopëtimin e Shqipërisë dhe në Konferencën e Ambasadorëve në Londër, më 1913. Viti 1968 ta kujton se sot Republika e Kosovës ka vetëm një pjesë të vogël të territorit të Vilajetit të Kosovës dhe bashkë me Republikën e Shqipërisë kanë vetëm afër gjysmën e viseve shqiptare. Siç e dini, ajo u copëtua edhe sivjet, më 21 mars, kur 80 deputetë ia dhuruan Malit të Zi një të tretën e Rugovës dhe një pjesë të Podgurit. Viti 1968 lidhet me kohën kur tre milionë shqiptarë ishin nën sovranitetin e Serbisë, të Maqedonisë e të Malit të Zi, dhe dolën në demonstrata. Demostratën e parë e organizoi Grupi i studentëve të Shkollës së Lartë Pedagogjike në Prizren. Ky grup, në krye me studentin Meriman Braha, ishte bërthamë e organizimit në Rrafshin e Dukagjinit, në Prizren, më 6 tetor, në Therandë (Suharekë), më 8 tetor, përgjegjës Haxhi Bajraktari, dhe për Pejë, më 19 tetor, përgjegjës Zymer Neziri. Ky grup ishte në lidhje edhe me një grup tjetër, për Rrafshin e Kosovës, në Prishtinë. Lidhjen e mbante studenti Isa Demaj, që veproi edhe në themelimin e Grupit të Pejës, në organizimin e Demonstratës në Pejë dhe mori pjesë edhe në Demonstratën e Prishtinës, ku u plagos.

Grupi i Pejës, ku bënin pjesë edhe Ramadan Blakaj dhe Xhemajl Gashi, organizoi grupe pune në qytet (nxënës, studentë, arsimtarë, zejtarë, fshatarë) dhe veproi në ilegalitet të thellë. Nga grupet në qytet, kryesori ishte ai i Shkollës Normale: Miftar Tishuku, Demë Mulliqi, Rexhep Ferizi, Sylë Kuçi, Sadik Binaku. Xhemajli e koordinonte punën me këtë grup dhe veproi me shumë përkushtim. Edhe Ramadani veproi me kujdes dhe guximshëm me grupin thetër, të Shkollës Ekonomike. Organizime u bënë edhe në Gjimnaz dhe pjesërisht në Shkollën e Lartë Komerciale.

Zejtarët Rexhep Berisha e Ali Azem Lajçi, me nx. Emine Neziri kanë përgatitur tërë natën shenja identifikuese kuq e zi për demonstrantë, kurse studenti Murat Gorani e pranoi detyrën dhe e solli në Pejë flamurin nga Prizreni. Dua të shtoj se për flamurin kishim më shumë frikë nga ndonjë sulm i popullsisë malazeze sesa nga policia, prandaj u krijua edhe njësiti i mbrojtjes së tij dhe ai ishte shumë i suksesshëm para rrezikut te St. i Trenit. Fatkeqesisht, ai u dogj në pranverën 1999.

Peja dukej madhështore më 19 tetor 1968, nga brohotitjet e rreth 7000 demonstruesve për Republikë, për Flamur, për Kushtetutë e për Vetëvendosje. Peja nuk ka qenë asjnëherë më e gjallë se atë ditë nga këngët atdhetare, që ushtonin deri në Zatra e në Tabje dhe deri në Grykë të Rugovës. Peja i shtroi edhe me shkrim kërkesat e veta, që u lexuan në shesh, dhe ia lëshoi radhën Prishtinës. Ndihmuan në organizim edhe Sadri Kelmendi, arsimtar, Riza Smaka, student, Tafë Shala, bujk, nx. Hatmane Selmanaj, Shahë Fetaj, Shpend Blakaj, Sadik Gashi e shumë e shumë të tjerë. Sa do të doja t’i përmend të gjithë, por kjo sot nuk është e mundur. Ndihmë dha edhe brezi tjetër: Ramadan Shala, Remzi Baloku, Neziri Gashi, Murteza Nura, Avni Lama, Ymer Neziri etj., si dhe brezi para tyre: Sylë Mehmeti, Mulla Zekë Bërdynaj, Sami Peja, Hajrullah Gorani etj.

Sot, përulemi para pjesëmarrësve të 19 tetorit ‘68, që nuk jetojnë më. I kujtojmë me respekt mbrojtësit tanë nga sulmet politike dhe akuzat, në tubimet e bashkësive lokale, kurse Kapeshnicën e trimërisë e kujtojmë me krenari, ku u mbajt edhe takimi i parë i Grupit të Pejës, te Mullini i Bekës. Brezi ‘68 bën të quhet hallkë historike e bashkimit të kombit të ndarë shqiptar, që i hapi derën Brezit ‘81 dhe shënon fillimin e shpërbërjes së Federatës jugosllave, që tash nuk ekziston, pas luftës fitimtare të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës.

Mos i hani paret e krajlit se shenjë të zezë po i leni djalit

October 23, 2018 by dgreca

1 Nua Oroshi

(turk e shka janë bërë vëlla kundër Gjergj Kastriotit tonë të madh-Nue Oroshi)/

Trojet shqiptare gjatë historisë së përgjakur shumë shekullore e perveç shumë atdhetarëve që u munduan ta bëjnë Shqipërinë dhe që i falën çdo gjë që patën nga pasuria ekonomike, si dhe pasuria mendore dhe fizike e me në fund dhanë edhe jetën , pati edhe shumë prej xuxarëve apo tradhtarëve që përfituan financiarisht në dëmë të popullit dhe shtetit shqiptarë.Në popull nuk është dalur rastësisht shprehja “Mos i hani paret e Krajlit se shenjë të zezë po i lëni djalit!” Kohë më parë nëpër mediumet e shkruara dhe elektronike është përhapur një lajm për financimin e Ministrisë së jashtme greke duke i paguar disa shpirtshitur shqiptarë që të luajnë lojën politike dhe mediatike të Greqisë në Shqipëri. Fatkeqësisht vargu ishte i gjatë i këtyre shpirtshiturve që u shitën tek krajli i Greqisë.Por kjo nuk është e tëra. Situata edhe më keq qëndron në Republikën e Kosovës ku aty janë përzi e po bëjnë kerdi shumë krajli.Edhe me trishtues është fakti se në mesin e këtyre xuxarëve që ishin shitur tek Greku, ishte edhe një Parti e ashtuqujatura Parti që mirret me mbrojtjën e të drejtave të Çamëve duke mos e pranuar këtë fakt me doli përpara Gjin Bua Shpata dhe Pjetër Losha, dy princerit Arbërorë të Principatës së Artës dhe më qortuan shumë rëndë se si është katandisur kështu Çameria, dhe papritmas mu kujtuanë disa vargje të një miku tim poet ku thoshte:”Varret Çameri Varret, duan jetë liri, uratën ,këngën edhe vajin thuaje shqip Çamëri.” Kanë harruar këta xuxarë-tradhëtar eshtrat e çamëve që u masakruan dhe u debuan nga trojet e tyre. Situatë aspak më e mirë nuk qëndron as në Republikën e Kosovës dhe tek shqiptarët e Maqedonisë, ku dikush po i hanë parët e krajlit të Serbisë, dikush po i hanë parët e sulltanit të Turqisë dhe dikush parët e Carit të Rusisë. E disa fatkeqësisht po hanë në të gjithë këta vegsha duke u bërë pjesë e shkatrrimitë të Kosovës dhe Maqedonisë shqiptare.Nuk është e rastësishme se në Kosovë kemi milonerë që u pasuruan aq shpejtë sa qelë e mbyllë sytë. Dihet mirfilli se në shtetet perëndimore duhet punuar shumë gjatë një firmë private për të ardhur deri tek kapitali i madh, madje ato edhe trashëgohen nga babai tek djali, dhe çdo njëri e jep nga një kontribut të madh që ta bën rritjen e firmës me këtë të ndërtohen edhe mirëqenien familjare dhe shoqërore, ku paralelisht pasurohet edhe shteti me tatimet që merr nga këto firma.Meqë jemi në vitin jubilarë të Gjergj Kastriotit tonë të madh këtu dëshiroj ta potencoj edhe një fakt .Janë miljona euro që Turqia dhe Serbia kanë futur në qarkullim duke u munduar që ta denigrojnë dhe ti hupin qëndresën heroike të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut,e para nga inatet dhe mllefi që eshtrat e sulltaneve,jeniçerëve e pashallarëve të vrarë mbetën në Trojet Arberore dhe e dyta nga gjelozia dhe urrejtja patologjike kundër shqiptarëve, si dhe për faktin se nuk ka arritur asnjëherë ta ketë në mesin e tyre një hero të permasave Evropiane që njihet ndërkombëtarisht por vetëm ka pjellur mite dhe mitologji pa asnjë efekt konkret. Ku turk e shka janë bërë vëlla kundër Gjergj Kastriotit tonë të madh. Fatkeqësisht edhe këtu një pjesë bukur e mirë e shqiptarëve kanë ra pre duke marrë mjete të mëdha nga Turqia dhe Serbia për ta denigruar heroin më të madh shqiptarë të të gjitha kohërave Gjergj Kastriotin. E poeti do të shkruante: “Krujë o qytet i bekuar-Prite ,prite Skënderbeun po vjen si pëllumb i shkruar ta shpëtoj mëmëdheun!”E unë do të thoja:”Lezhë o qytet i bekuar, prite prite Kastriotin-se shumë shpejtë do të pretë edhe Prizreni-për ta lutur dhe falur shqip edhe Zotin.”

ÇFAR NDODHI NË KANALIN E KORFUZIT MË 22 TETOR 1946 DHE PSE

October 23, 2018 by dgreca

2 ok DRagamina 1 Libri Saimir 1 Libri_Receta Pa Komb_2018

NGA SAIMIR LOLJA/*

…… Mbyllja e zgavrës në cepin më jugor të Perdes së Hekurt kishte nevojë për një saldim. Në fund të 1944 dhe gjatë vitit 1945, flota mbretërore britanike pastroi minat në Korridorin Medri në Kanalin e Korfuzit edhe në ujërat territoriale shqiptare. Në vitin 1945 ajo i pastroi edhe të gjitha minat detare që flota luftarake gjermane i kishte hedhur me mijëra në ujërat e bregdetit dalmat dhe në veri të Detit Adriatik. Flota jugosllave nuk mund ta bënte vetë atë operacion. Një pjesë e minave, me shumë gjasa 103 prej tyre, u ripërtërinë dhe u lanë në portin jugosllav të Shibenikut nën ruajtjen e flotës jugosllave me dijeninë vazhdueshme të flotës mbretërore britanike dhe Shërbimit të Fshehtë Britanik të Zgjuarsisë.

Misioni ushtarak britanik u largua nga Shqipëria në Prill të vitit 1946 dhe Misioni i Shteteve të Bashkuara u largua nëpërmjet Durrësit më 14 Nëntor 1946. Nuk kishte çfarë të bëhej më shumë brenda një zgavre të mbyllur dhe të lënë nën ndriçimin sovjetik dhe mirëmbajtjen jugosllave.

Shkolla e Kodit dhe Shifrës e Qeverisë Britanike mori emrin Selia Qëndrore e Ndërlidhjeve e Qeverisë Britanike (The British Government Communications Headquarters) në Qershor të vitit 1946. Ajo zbërthente të gjitha mesazhet e shifruara që vinin nga Jugosllavia Nr. 3 e Shqipëria dhe në veçanti shkëmbimet e mesazheve që lidheshin me ngrehjen e skenarit për Ngjarjen e Kanalit të Korfuzit në vitin 1946 dhe më pas. Josip Broz Tito ishte një vegël britanike nën kontrollin e imët të Shërbimit të Fshehtë Britanik të Zgjuarsisë. Është e pamundur që ai të ketë hyrë në lojë spiunazhi me Drejtorinë Ruse të Zgjuarsisë Ushtarake për të ngrehur ngjarjen e Kanalit të Korfuzit e të mos dihej nga agjentët e Shërbimit të Fshehtë Britanik të Zgjuarsisë në Beograd dhe të mos përgjohej nga Selia Qendrore e Ndërlidhjeve e Qeverisë Britanike.

Më 15 Maj 1946, me urdhër të këshilltarëve jugosllavë, artileria bregdetare shqiptare gjuajti kryqëzorët britanikë HMS Orion dhe HMS Superb. Qeveria britanike lajmëroi se priste t’i kërkohej falje dhe paralajmëroi qeverinë shqiptare se anijet e flotës mbretërore britanike do të kundërpërgjigjeshin me zjarr në një rast tjetër të ngjashëm. Si përgjigje, qeveria shqiptare lëshoi një shënim më 21 Maj 1946 se anijet luftarake të huaja nuk mund të kalonin pa leje në ujërat e saja territoriale.

Kryeministri jugosllav Josip Broz Tito pat marrë kukullën Enver Hoxha për vizitë në Jugosllavi në periudhën 23 Qershor – 2 Korrik 1946 dhe më 19 Gusht 1946. I udhëzuar, ai i këshilloi Enver Hoxhës minimin e ujërave shqiptare në Kanalin e Korfuzit. Më 10 Shtator 1946, Shtabi i Përgjithshëm i ushtrisë jugosllave dërgoi një mesazh radiotelegrafik në Misionin Ushtarak jugosllav në Tiranë duke i pohuar gadishmërinë e 103 minave detare për operacionin.

Më 21 Shtator 1946, komanda e flotës mbretërore britanike pyeti Krye-Komandantin e Flotës Mbretërore Luftarake në Detin Mesdhe Admiralin Sir Algernon Usborne Willis nëse ndonjë anije britanike e flotës së tij kishte kaluar përmes Kanalit të Korfuzit që nga Gushti i vitit 1946. Përgjigjja e menjëhershme ishte se ajo nuk kishte ndodhur ende, por ishte planifikuar të zbatohej me kryqëzorët HMS Mauritius dhe HMS Leander më 22 Tetor 1946.

Më 5 Tetor 1946, oficeri komandues i skuadronit të parë të kryqzorëve të flotës mbretërore luftarake në Detin Mesdhe, Ndihmës-Admirali Harold Richard George Kinahan, lëshoi Urdhrin Operativ XCU (Exercise Corfu) për oficerët komandues të kryqëzorëve HMS Mauritius, HMS Leander, HMS Ocean dhe komandantit të flotiles së tretë të anijeve mbrojtëse-shkatërruese. Më 13 Tetor 1946, ai lëshoi Urdhrin Operativ Shtesë XCU ONE. Urdhri Operacional XCU pasoi një vendim politik për të provuar kundërveprimin e qeverisë shqiptare që ishte njoftuar nëpërmjet shënimeve diplomatike se kryqëzorët e flotës mbretërore britanike HMS Mauritius dhe HMS Leander si dhe anijet mbrojtëse-shkatërruese HMS Saumarez dhe HMS Volage do të kalonin nëpër Korridorin Medri të Kanalit të Korfuzit në 22 Tetor 1946.

Urdhri Operativ XCU urdhëronte anijet, të cilat do të lundronin në Kanalin e Korfuzit, të përgatiteshin për luftim dhe kthim zjarri për një orë nëse artileria bregdetare shqiptare gjuante e para. Aeroplanmbajtësja HMS Ocean dhe anija mbrojtëse-shkatërruese HMS Raider do të ishin në mbështetje të tyre në perëndim të ishulli të Korfuzit. Urdhri Operativ XCU e gjykonte zonën e Gjirit të Sarandës pa mina detare. Urdhri Operativ XCU ishte tepër i fshehtë dhe paralajmëronte në mënyrë të veçantë se qeveria greke nuk duhej të kishte ndonjë dijeni për të.

Më 15 Tetor 1946 përfundoi Konferenca III e Paqes në Paris. Pa vonesë, më 18 Tetor 1946, dy peshkarexha jugosllave të quajtura Mljet dhe Meljine, të përshtatura si minapastruese luftarake të llojit Malinska, lanë portin e Shibenikut në Dalmacinë qendrore, në Jugosllavinë Nr. 3, me drejtimin jug. Ato kishin në ngarkesë secila 15 mina gjermane të llojit “EMC”, ose me emërtesën britanike “GY”. Të dy peshkarexhat luftarake ngase ishin mjaft të vogla nuk do tërhiqnin vëmendje e mund ta kryenin shpejt detyrën e shtrimit të minave dhe të ktheheshin vrulltazi mëpas. Ato u ndalën në ishullin shqiptar të Sazanit ku morën në bord Kapitenin e Parë të flotës luftarake shqiptare Abdi Matin dhe komandantin e ishullit të Sazanit Mevlan Dervishin.

Pasi peshkarexhat luftarake jugosllave Mljet dhe Meljine arritën jugun e Kanalit të Korfuzit, ato u kthyen. Dhe duke lundruar për në veri e duke qenë në ujërat territoriale shqiptare, shtruan qilimin e minave nën sipërfaqen e ujit në Korridorin Medri përballë Gjirit të Sarandës brenda 5 orëve gjatë natës mes 21 dhe 22 Tetorit 1946. Qilimi, në ujrat territoriale shqiptare, kishte saktësisht gjerësinë e Korridorit Medri dhe një gjatësi të madhe në të.

Shtrati i detit në Korridorin Medri ishte (dhe është) me baltë dhe ngecja e minave takim-shpërthyese EMC në shtratin e detit bëhej thjesht prej peshës që ishte në fund të kabllit. Si të atilla dhe në një shtrat deti me baltë, ato mund të largoheshin nga vend-hedhja fillestare prej rrymave detare për pak kohë. Antenat përgjuese dhe radar-zbuluese të ushtrisë britanike e amerikane dhe postat e tyre të vëzhgimit ishin pikërisht në brigjet e Korfuzit, drejtpërsëdrejti përballë Gjirit shqiptar të Sarandës. Shërbimi i Fshehtë Britanik i Zgjuarsisë kishte edhe postat e veta. Ata regjistronin dhe vëzhgonin drejtpërsëdrejti çdo barkë ose anije në Kanalin e Korfuzit edhe natën duke përdorur pajisjet e vëzhgimit për natën.

Më 22 Tetor 1946, vargani i anijeve të flotës mbretërore britanike filloi lundrimin drejt veriut në Kanalin e Korfuzit sipas Urdhrave Operacionalë XCU dhe XCU ONE. Pasdite, duke lundruar sipas planit qëllimisht në ujrat territoriale shqiptare, anijet mbrojtëse-shkatërruese HMS Saumarez dhe HMS Volage prekën minat aty. Si pasojë, anija HMS Volage u dëmtua rëndë kurse anija HMS Saumarez u dëmtua në mënyrë të pariparueshme. Artileria bregdetare shqiptare nuk gjuajti gjatë ndodhisë dhe flotilja u kthye në portin e Korfuzit. Për keqardhje dhe pa qenë e nevojshme, 44 marinarë të flotës mbretërore britanike vdiqën dhe 42 të tjerë u plagosën ose ngelën të paaftë.

Më 12-13 Nëntor 1946, flota mbretërore britanike ndërmori operacionin “Retail” (Pakica) për pastrimin e minave në Korridorin Medri pa lejen e qeverisë shqiptare. Operacioni “Retail” nxorri 22 mina takim-shpërthyese “GY”. Shuma e atyre 22 minave me dy minat që goditën dy anijet e flotës mbretërore britanike, plus katër minat që i pastroi flota luftarake shqiptare në vitin 1958, plus dy të tjera të gjendura ende në det në Korridorin Medri në veri të Gjirit të Sarandës dhe zbuluar nga një ekspeditë arkeologjike amerikane në vitin 2008, të tëra shkojnë gjithsej 30 mina takim-shpërthyese “GY”. Ky numër është i barabartë me numrin e përgjithshëm të minave që dy peshkarexhat luftarake jugosllave hodhën në ujrat territoriale shqiptare gjatë natës së 21/22 Tetorit 1946.

Afër kapitullimit të saj më 8 Shtator 1943, ushtria italiane pat lëvizur nga Banka Kombëtare Shqiptare në Tiranë në Bankën e Italisë në Romë një ngarkesë të çmuar me vlerën e rreth 3000 kg ar. Më 11 Shtator 1943, ushtria gjermane mori kontrollin e Romës. Më 17 Shtator 1943, administrata gjermane në Romë për arësye sigurie e pat lëvizur arin shqiptar në Berlin, pa i humbur përkatësinë. Nga atje, ari shqiptar ishte dërguar në galeritë e minierës së kripës Merkers në Gjermani. Pas përfundimit të Luftës II Botërore, Aleatët gjetën atje 2721 kg ar shqiptar, për të cilën Komisioni Trepalësh Britani-ShBA-Francë për Rikthimin e Arit Monetar pas Luftës II Botërore përcaktoi se vetëm 65% e tij, domethënë 1768.65 kg, do t’i kthehej Shqipërisë.

Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësië (The International Court of Justice) në Hagë të Hollandës u muar me rastin e Kanalit të Korfuzit të paraqitur nga Mbretëria e Bashkuar kundër Shqipërisë ndërmjet datave 22 Maj 1947 dhe 9 Prill 1949. Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë nuk i zgjidhi nyjet se kush i vendosi minat, pse, kur dhe si. Megjithatë, Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë pohoi se minat nuk mund të vendoseshin pa bashkëpunimin e heshtur nga ana e qeverisë shqiptare. Prandaj Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë urdhëroi Shqipërinë të paguante 843’947 Stërlina paund britanike si zhdëmtim për humbjet britanike. Qeveria shqiptare nuk e pranoi vendimin e Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë. Si përgjigje, qeveria britanike mbajti peng sasinë prej 1121.5 kg ar, me vlerë prej 630’000 Stërlinash paund britanike, nga sasia e arit të cilën Komisioni për arin i përbërë nga Britania-ShBA-Franca pas Luftës II Botërore kishte vendosur që i përkiste Shqipërisë.

Për shkak të vonesave në proçesin e shpërndarjes, Shqipëria mori nga Banka e Anglisë 1549 kg ar më 29 Tetor 1996, që përbënte pjesët paraprake dhe pothuaj përfundimtare të arit të kthyer. Më 13 Korrik 1998, Shqipëria mori edhe pjesën përfundimtare prej 219.65 kg të arit të kthyer…….

*Kjo pjesë është shkëputur nga libri “Saimir A. Lolja, Receta Pa Komb, Sh. B. Helga’s Secrets, Tiranë, 2018”, i botuar edhe në anglisht në www.amazon.com “Saimir A. Lolja, The Nation-Free Recipe, Tellwell, Vancouver, 2018”./