Nga Frederik Stamati/*
Kisha dhe Sopiku/
Kisha “Fjetja e Shën Mërisë” në Sopik ka një histori të veçantë, plot kuriozitete të ndezura, nga ato që të ngrënë mendjen për gjithmonë. Lidhen me Ali Pashë Tepelenën, jo me kohën kur ai ishte kaçak, por me kohën kur u bë pashë. Edhe kaçaku, edhe pasha, sado të ndryshëm, bashkohen pazgjidhshmërisht me Sopikun: i pari i dedikon jetën, i dyti, me madhështi, mirënjohjen.
Sado e çuditëshme që të duket, ngjarjet që do të tregojmë në vazhdim nuk do të ekzistonin pa shansin që natyra i dha Sopikut, kështu që duam ne apo jo, do të detyrohemi të shohim edhe atë që gjeografët e quajn pozicioni gjeografik. Sopiku është fshati më i lartë i malit të Nëmërçkës. Është atje ku mbarojnë pemët. Mbi të nuk ka pyll, por një lartësim shkëmbor me ndonjë shkurre, e më lart akoma kullotat alpine, ku deri tridhjet, apo dyzet vjet më parë zbardhonte diku-diku bora e përjetëshme. Lart ka qiell, poshtë është xhungël. Të shkosh atje edhe sot nuk ka rrugë të mirë. Dikur do të ketë patur ndonjë shteg ku ecnin karvanet. Për kaçakët, apo hajdutët pylli është ideal; atje ke të bësh ose me ujqit, ose me arijtë. Mbi fshat, je plotësisht i zbuluar, je pre.
Ali Pashë Tepelena dhe Sopiku
Ngjarjet, e bazuara në kujtime dhe vetëm në kujtime të trashëguara, fillojnë me kohën kur Ali Pasha ishte akoma hajdut, apo kaçak. Historia thotë se ai u bë i tmerrshëm. Turqit e ruanin. Erdhi një ditë shansi kur ata e pikasën dhe u sulën për ta kapur. Kjo ka ndodhur në vitin 1778, ose në 1779. Turqit i u vunë nga mbrapa me ushtri. Kjo duket ca si e ekzagjeruar, por megjithatë unë nuk do të ndërhyj me vërejtjet e mija për të imponuar opinione.
Sado që ta parafytyrojmë ndryshe, kaçaku e ka banesën e tij në vendet më të humbura dhe më të fshehura. Atje ai ka aleat besnik të egrën dhe të panjohurën. Vetë është zot dhe mik i humbëtirës. Zorr se mund ta gjesh dhe ta kapësh në ato anë që ai i njeh aq mirë. Në ato anë iku Aliu për t’i shpëtuar ndjekjes së ushtrisë turke. Ai u fut në luginën midis malit të Buretos dhe Lunxhërisë ku harbon lumi i Susë. Nuk e kuptoj se përse i thonë lumë dhe jo përrua. Ai rrokulliset nga lart midis gurëve dhe shkëmbijve, dredhon në ngushtica, zgjerohet, ka edhe bimësi të rrëgjuar aty këtu, derisa zbret në fushë. Ai ka gjithmonë ujë dhe gjithmonë blerimi anash tij është blerim. Nëse do të ngjitemi drejt krahinës së Pogonit, nga ana e djathtë e Susë mali është i prerë thikë, e megjiithatë aty-këtu ka edhe pemë. Po të hedhësh një gur nga lart ai bie drejt e në lumë. Nuk e besoj se mund të ketë alpinist që të jetë ngjitur ndonjëherë në atë faqe mali ku nuk rri dot as shqiponja. Djathtas kaçaku nuk kishte se ku të fshihej. Ana e majtë, ajo e Lunxhërisë, është më pak e thepisur, por e mbushur me pemë të mëdha dhe shkurre të dendura. Është ndoshta pëfyryrimi i xhunglës. Të futesh në të nuk ka zot që të gjen. Mirëpo ajo është aq e dendur, sa duhet ta çash. Kjo punë do kohë. Aliu e kishte nga mbrapa ushtrinë turke që e ndiqte dhe nuk mund të fshihej as në anën e majtë të Susë. Prandaj ai u dha këmbëve drejt Nëmërçkës. Në Skore nuk mund të qëndronte, është shumë poshtë dhe do ta zinin. Kur e ndjekin njeriu do vetëm të iki. Po shtigjet i njihte, se andej vërdallosej dhe ja, arriti në Sopik. Turqit nga mbrapa. Ku do të shkonte më tej?
Aliu fshihet në Sopik
Atëhere Aliu u kërkoi sopiqiotëve që ta shpëtonin nga ndjekësit. Se si vazhdoi më tej historia, koha e ka ndarë në disa variante. Përderi sa nuk ka dokumente të shkruar ajo kthehet në legjendë. Kështu e quan edhe Theofan Popa kur flet për ngjarjen tek botimi për mbishkrimet në kishat e Shqipërisë.
Thotë pak a shumë se ata e futën Aliun në një vozë të madhe dhe kaluan rojet turke, duke e mbajtur me tezgë. Dhe për ata që duan më shumë kuriozitete mund të përmendim shkrimin mbi portën e hyrjes së kishës, ku lexohet: “Filloi të suvatohet kjo kishë e mrekullueshme më 11 janar. U përfundua më 4 maj me kontributin e priftërinjve të shumënderuar Papa Konstandinit, Papa Panajotit dhe Papa Janit, të cilët i vrau Ali Toska, në Kakollako, maj 14, 1778. Ky mbishkrim gjendet i pikturuar mbi portën jugore të kishës “Fjetja e Shën Mërisë” në Sopik të Pogonit. Sipas gojëdhënës të tre priftërijtë u vranë nga Ali Toska për shkak se kishin strehuar në kishë Ali Pashë Tepelenën dhe e kanë shpëtuar duke e nxjerrë jashtë rrethimit, brenda në një vozë”.
Duke gjurmuar për të vërtetën e kësaj historie lexojmë diçka më ndryshe në botimet e Dhimitër Bedulit për kishën e Sopikut. Ai thotë se: “Sipër hyrjes, nga ana e brendëshme është një mbishkrim, ku tregohet se suvatimi i kishës është bërë me shpenzimet e tre priftërijve, që u vranë në fshatin Kakollakos dhe mban datën 14 maj 1779. Të tre priftërijtë janë vrarë me urdhër të Ahmet Kurt Pashës së Beratit, pasi kundërshtuan që fshati i tyre të bëhej çiflik”.
Kur flet për kishën e Taksiharëve, që gjithashtu është në Sopik., Beduli citon veprën e S. Aravantinoj “Historia e Ali Pashë Tepelenës”, ku thotë se kjo kishë ka qenë më parë manastir dhe se aty është rrethuar një herë Ali Pasha prej ushtrisë së Ahmet Kurt Pashës dhe ka shpëtuar vetëm në sajë të ndihmës së Papa Janit”.
Një variant tjetër më ka treguar i ndjeri Abaz Dojaka dhe është më interesanti nga të gjithë. Aliu hyri në Sopik dhe u kërkoi fshatarëve që ta fshihnin. Në Sopik ishte edhe një si mejhane. Qëlloi që i zoti i mejhanes të ishte qejfli dhe prodhues vere. Ai ruante në qilar disa voza të mëdha prej lisi, të mbushura dëng me verë të kuqe. Njërën vozë e kishte ndarë në tresh, duke sajuar një dhomëz të ndërmjetme. Aty e futi ai Aliun. Ushtarët turq filluan të kërkonin mbarë fshatin. Hynë edhe në qilar. Ngritën kapakët e vozave: verë! Hapën duqet, prapë verë! Ç’u bë Aliu, ç’u bë Aliu, panë ç’panë turqit dhe ikën.
Mirnjohja e Ali Pashë Tepelenës
Kur u bë Pashë, ai u tha fshatarëve të Sopikut: Ju më keni shpëtuar jetën, çfarë doni nga unë?
Edhe sot dhe jo më dyqint vjet më parë, që njerëzit e kishin mëndjen tek Zoti! Apo Sopiku! Ai fshat kishte atëhere disa kisha të mëdha dhe të vogla dhe shumë paraklise. Merreni me mend se si binin kambanat në ditët e kremte! Në atë kohë kisha Fjetja e Shën Mërisë, më e madhja dhe më e bekuara nga Zoti ishte shëmbur deri në themele. Dhe ata menduan që të mirën që i bënë dikur Aliut t’i a blatonin perëndisë dhe kështu i kërkuan që t’i ndihmonte për ngritjen e kishës së re.
Më ndryshe e tregon historinë e ndërtimit të kishës Dhimitër Beduli në studimin e tij për kishat dhe manastiret e Pogonit. Është një fanepsje, por jo e Bedulit, nga ato që krijon besimi dhe që vulosin frymën e Zotit. Duke shpjeguar për ikonën e Shën Mërisë që është e veshur me argjrend, ai thotë: “Për ikonën e Shën Marisë, e cila është e veshur e tëra me argjend, gojëdhënat thonë se është gjetur në një vend pyjor, pak më larg se kisha, në këto rrethana: Një njeri nga Sopiku i Delvinës, që mbante bagëti dhe që për behar i sillte në këto vise malore, kur po kthehej në tetor për në fshatin e tij, humbi pelën. E kërkoi mjaft, por nuk e gjeti. Kur u kthye vitin tjetër e pa pelën me mëzin e saj duke kullotur në afërsi ku është sot kisha dhe në atë kohë ishte pyll. Pikërisht në vendin ku ishte pela u gjet edhe ikona. Një ditë, tek po kalonte në atë vend Ali Pashë Tepelena, vuri re sikur Shën Maria nga ikona e shikonte atë ngado që ai shkonte. Atëhere pyeti Jani Konomin, po nga fshati, që e shoqëronte duke i thënë: “Pse, or bir, më shikon kështu kjo zonjë e juaj?”. Dhe Jani Konomi, njeri me kulturë duke përfituar nga rasti i tha: “Diçka kërkon nga ti!” dhe Ali Pasha pyeti: “Ç’farë kërkon nga unë?” Jani iu përgjegj: “Kërkon t’i bësh shtëpinë sepse është pa shtëpi!” Dhe atëhere Ali Pashai dha urdhër që të ndërtohej kisha qendrore e fshatit”.
Ndërsa gojdhënat zhvillohen duke u formësuar si degët e pemës, kontrata origjinale e ndërtimit të kishës ruhej e pandryshuar në Mitropolinë e Gjirokastrës, të paktën deri në vitin 1956.
Kështu, Aliu u dha paret, kurse mjeshtrit i gjetën vetë. Të paktën unë nuk e di se kush punoi dhe se sa vjet u deshën për ta ndërtuar kishën: ndoshta ndokush tjetër, njohës i dokumentacioneve kishëtare të kohës mund ta sqarojë këtë çështje që gjithsesi nuk lidhet me temën, të cilën po mundohem ta trajtoj. Ajo ka të bëjë me ikonostasin, prandaj do të përqëndrohem pikërisht tek gdhendjet.
Ikonostasi i kishës
E gjitha çfarë do të paraqes nuk do të jetë rrjedhojë e studimeve të mija, por e huazuar nga mendimi i specialistëve të fushës së artit, apo të historisë kishtare.
Gjithmonë kam menduar se kishat kanë qenë jo vetëm urat e lidhjes së bindjes me qiellin, por edhe muzeume të vërteta, apo galeri arti. E kam këtë një koncept timin, apo të krijuar nga formësimi i ideve të lexuara? Nuk ka rëndësi, mendimet krijohen njëlloj dhe njëkohësisht në shumë njerëz. Pra kishat ishin njëkohësisht edhe muze edhe galeri arti. Veç respektit frymëzues për perëndinë artistët aty do të derdhnin të gjithë mjeshtërinë e tyre. Unë nuk mund ta quaj këtë art të aplikuar, por art të mirfilltë. Dhe vërtet, shkoni dhe shikoni kishat: gdhendjet e shekujve të kaluar janë vepra të përsosura arti! Të konceptuara në natyrën e tyre ato qëndrojnë përbri Onufrit, Qipriotit, Shpatarakut dhe të shumë piktorëve të tjerë me emër të shquar në historinë e artit bizantin. Madje mund të thomi se ka patur edhe një harmoni midis artit të pikturës dhe nivelit të artit të gdhendjes, ku qëndronte e trupëzuar piktura-ikonë.
Ata që gdhendnin drurin e arrës për të realizuar ikonambajtësin duhej të ishin mjeshtra të nivelit të krahasueshëm me piktorin, por në gjininë e vet të artit. Duheshin zgjedhur. Edhe për gdhendjen e të gjithë ansamblit të brendshëm të kishës së Sopikut u përzgjodhën mjeshtra të vërtetë. Dhe e realizuan. Kaq i lartë ishte niveli artistik dhe kaq imponues në vlerësim, sa u bë simbol identifikues dhe është fare e natyrshme që kur flitet për kishën e Sopikut gjithmonë dhe duke i rënë shkurt, nënkuptohet kisha “Fjetja e Shën Mërisë”.
Gjithmonë është thënë në fshat se për gdhendjen e ikonostasit, amvonit dhe proskinitarit punuan babë e bir. Babai ishte më mjeshtër. Ai vdiq akoma pa përfunduar vepra e mrekullueshme që po krijonin. Punën e vazhdoi i biri. Ajo mbaroi mbas tridhjetë vjetëve. Po ta shikosh me kujdes të gjithë atë çka ata krijuan, dallohet menjëherë ndryshimi në nivelin artistik. Për herë të parë këtë e kam ndëgjuar në vitin 1981, për herë të fundit në Sopik nga një banor i vjetër përpara disa muajve.
Fatbardha Shkupi, historiane e artit, e ka trajtuar këtë temë në studimin “Mjeshtër shqipëtarë, dekoratorë që kanë punuar në Bullgari, Maqedoni dhe në Shqipëri”, të botuar në revistën “Monumentet”, viti 2002. Po e citojmë:
“Do të përpiqemi të nxjerrim në pah njërin nga artistët Nikolla Dibranin e ardhur nga Magarova, pranë Manastirit dhe (që) u vendos në familjen e vet në fshatin Lashovë, pranë Leskovikut, gjatë mbretërimit të Ali Pashë Tepelenës.
Ai kishte dy djem Dhimitrin dhe Vasilin që u bënë edhe ata skulptorë. Ai ka punuar me arkitektin Petro Korçari.
Ali Pasha u kishte premtuar fshatarëve të Sopikut që tu bënte një kishë me një ikonabartës madhështor për nder të tre priftërinjëve martirë: Kostandini, Panajoti dhe Joani të vrarë nga pushtuesit. Në të njëjtën kohë ky fshat kishte mbajtur anën e tij gjatë luftës kundra suliotëve.
Mjeshtri Nikolla në këtë kishë të “Fjetjes së Shën Mërisë” kompozoi një ikonabartës të madhërishëm me pjesë të daltuara rreth dy shtyllave dhe gjysëmhënza të ngarkuar mjaft me lule, helika e fazanë. Madhështia është paraqitur nga shqiponjat kartiatide me fletë të shpalosura që bartin baldakinin e Atikës, një thesar i vërtetë lulëzor dhe fantastik, ku profilohen dragonj dhe shumë kafshë të tjera mitologjike, të rrethuara prej helika trëndafilash, gjethe lisi dhe metope me nga tri lule. Shumë nga këto simbole e motive tradicionale përsëriten në repertorin shqiptar të dekoracionit të epokës iliriane. Të tjerët janë me origjinë mesopotamjane.
Bie në sy amvoni, katedra dhe kurora e baldakinit (Skorza) të altarit të cilët janë zbukuruar në mënyrë të fuqishme dhe të lëvizshme. Ky ikonabartës ka përfunduar në 1832 sipas një shkrimi mbi fronin e Peshkopit”.
Do t’i kthehemi edhe një herë Dhimitër Bedulit në citimin që përmendëm më lart, të botuar në “Kishë dhe kulturë”. Mbasi tregon historinë e vrasjes së tre priftërijve me urdhër të Ahmet Kurt Pashës së Beratit, ai vazhdon kështu:
“…ajo që është më interesante në këtë kishë është templloja, (ikonostasi, F. S.), për të cilën mund të thomi se është një nga veprat më të rralla të skulptures në dru në vendin tonë; punim i hollë, kombinime të bukura, pamje madhështore. Është 13 m e gjatë. Çdo shtyllë fillon me një vazo, nga e cila del një degë peme në formë rrushi. Mbi disa nga pemët janë skalitur zogj që i çukisin pemët; mbi shtyllat pëllumba me rrush e degë në gojë. Bukur paraqiten dragonjtë nën kryqin, darka mistike në miniaturë mbi ikonën e Krishtit etj. Si është një pjesë nuk është tjetra. Mbi derën e bukur dy engjëj mbajnë mitrën episkopale, ndërsa dy të tjerë janë duke shikuar me gëzim. Të njëjtën punë ka edhe froni episkopal edhe amvona. Të gjitha janë punuar në dru arre. Nga sa mban mend prifti 80-vjeçar Atë Doko, të tre këto objekte janë punuar prej një skulptori të quajtur Nikolla nga fshati Megaroro i Maqedonisë afër Bitolit dhe janë pëfunduar e vendosur më 1 janar 1836. Meqë skulptori ishte plak dhe nuk udhëtonte, të tre këta objekte janë punuar në Megaroro dhe janë sjellur me kafshë pjesë pjesë në Sopik dhe janë montuar prej të birit të skulptorit, i cili ka qenë gjithashtu skulptor, madje ka punuar dhe prosqinitarin e kishës”.
Sadoqë të mundohemi t’i njësojmë këto të dhëna, është e pamundur. Në se do të shprehemi me gjuhën e fotografit ato janë “flu”. Ato janë zhvilluar dhe transformuar në ligjishmërinë e legjendës. Por kanë të njëjtat rrënjë: Ali Pashë Tepelenën dhe ikonostasin e famshëm. Ky ikonostas është po aq i famshëm, sa edhe ai i kishës së Leusës. Të dy këta i a bëjnë ferk njeri tjetrit për nga bukurija. Dhe pikërisht pse është i bukur vendosën ta merrnin dhe ta ekspozonin në Muzeun Historik Kombëtar. Kjo ndodhi në vitin njëmijë nëntëqint e tetëdhjetë e nji, në muain korrik.
Vizita në kishë
Shkuam grup, pesë vetë, për të menduar se çfarë do të bënim për smontimin dhe transportin në Tiranë. Ishte hera e parë që e shikoja atë kishë. Ndërtesa e saj nuk të bënte asnjë përshtypje. Do të thoja më tepër një ngrehinë thuajse katrore me gurë dhe e mbuluar me rrasa guri, ashtu siç janë të gjitha kishat e vjetra ortodokse. Nuk kishte as mur rrethues, as qiparisa, as varre, asgjë! Thuhej se ishte monument kulture. Më ngjante më tepër me një depo.
Hymë brenda nga deriçka anësore… dhe shtanga! Edhe tani, mbas kaq e kaq viteve të kaluara me përshtypje impresionuese dhe të paharruara, ndjej emocionet e atij çasti të parë! Përpara kisha një madhështi imponuese deri në dërmim. Kisha pritur platformën e Balzakut që hedh shpirtin në hapësirë, por ndjeva rëndesën e Rembrandit!
Oh, jo! Duhej shpëtuar!
Është jashtë dijeve dhe mundësive të mija të komentoj artin, nuk do ta bëj një përpjekje të tillë. Aq më tepër që nuk dua të marr përsipër rolin e keqinformuesit, prandaj do të kufizohem vetëm me atë që paraqita nga të tjerët, si e mjaftueshme për qëllimin e këtij shkrimi. Fillova ta vëzhgoj gdhendjen vigane me vëmendjen e specialistit të konservimit. Çfarë do të ndodhte me këtë delikatesë të përkryer jo vetëm nga konceptimi fillestar, por të brishtëzuar edhe nga mundimet e kohës? Pjesa fundore vuante nga një sfungjerosje e pamëshirëshme, e shkaktuar nga insektet brejtës. Çudi! Bukuria është një koncept i njeriut. Jeta nuk e njeh bukurinë, ndryshe do ta kursente!
Vende-vende ikonostasi ishte dëmtuar nga thyerjet e ndodhura gjatë viteve të shërbesës. Më vinte keq tek e shikoja ashtu të gjymtuar! Nuk përthithet dot një bukuri në nivelin e përsosmërisë me bllanga shëmtije! Ndikonin keq edhe ca penelata jeshile të cilat, për mua, nuk mund të përfshihen në konstatimet e T. Siulis në veprimtarinë e gdhëndasve të drurit të atyre kohërave.
Konstruksioni dukej solid në tërëinë e tij. Por kjo ishte vetëm në pamje. Gozhda të mëdha si pykë lidhnin dhe mbanin të lidhura fort për njëqint e pesëdhjetë vjet të gjitha panelet përbërëse te ikonostasit. Me kalimin e kohës dhe tharjes së drurit, aty-këtu ishin krijuar plasaritje të tkurrjes. E di që druri në këto vende është tepër delikat. Shto pastaj edhe shpërbërjen natyrore, që nëpërmjet të krijimit të acideve dhe alkoleve e “avullon” drurin, duke e lehtësuar dhe dobësuar dhe ja ku je aleat i dëmtimeve të pashmangëshmne gjatë smontimeve.
U largova deri tek narteksi për ta konceptuar në tërësinë e tij. Dritë-hija e futur shkarazi nga dritaret anëore lexonte më fuqishëm altoreliefin e realizuar me një ritmikë të lirë dhe të pamërzitshme. Punë dore, që ka brenda shpirt! Por e çuditshme, ky bllok solid prej druri të gdhendur, nga larg pësonte metamorfozën e shndrrimit në tantellë. Një bukuri imponuese!
Trembëdhjetë metra i gjatë dhe ndonja tetë i lartë. Nuk kishte salla me lartësi të tillë në ndërtesën e Muzeut Historik Kombëtar. U a thashë këtë pjestarëve të grupit. Me sa duket ata ishin të rrahur me të tilla vështirësi dhe u përgjigjën thjeshtë se nuk ishte e domosdoshme që të ekspozohej kryqi dy metrosh, aq më tepër një kryq në kohë ateizmi. Mund të liheshin të paekspozuara edhe fragmente të tjerë. E rëndësishme ishte që nëpërmjet të pjesëve të gdhendura që do të merreshin nga ikonostasi, të paraqitej arti popullor. Përshembull, mund të merrej pjesa e poshtme e ikonostasit ku zënë vend ikonat apostolike, gjithashtu edhe baldakini dhe këto pastaj të ekspozoheshin veçmas, në mënyrë që të mos krijohej ideja se po ndërtonim një kishë brenda Muzeut Historik Kombëtar. Pyeta se çfarë do të bëhej me pjesët e tjera. “ Ato,- më thanë,- mund të sistemoheshin në një depo”. Kisha patur fatin e dhimbshëm të shikoja ndonjë depo të tillë, një depo kapice! Kisha patur rastin të shikoja se si kishin katandisur me fatin e mizerjes ikonostaset e smontuar, apo pjesët e tyre! Kështu do ta pësonte edhe ikonostasi i Sopikut, herë-herë i quajtur edhe mrekullia ballkanase e gdhendjes në dru!
Oh, jo! Duhej shpëtuar!
Situata komplikoihet
Kur u ktheva në Tiranë takova menjëherë Enver Fajen. Ai ishte kryearkitekti në projektimin e muzeut. Biseduam për rastin. Ai mbeti i habitur. Në platformën e paraqitur nuk përfshihej ekspozimi i ikonostasit, ndryshe do të ishte parashikuar hapësira e nevojshme, një si ballkonatë midis dy kateve, nga ku do të mund të kundroje të gjithë objektin gjigand. Dhe në të tashmen nuk mund të bëhej asgjë, nuk e lejonte konstruksioni. “Të ma kishin thënë mor vlla, të ma kishin thënë!” E qartë, kjo ishte ide e hedhur nga dëshira e mirë në rrugëtimin e linjës së përmbajtjes. Por ishte shumë, shumë vonë! Nuk e kam marrë vesh kurrë se kush e hodhi këtë ide, por e di mirë se thuajse gjithmonë kur ka qenë puna e ndërtimit të një muzeumi, ka ekzistuar një mosrakordim në kohë midis platformës dhe projektuesve.
E keqja ishte se ideatorët nuk tërhiqeshin. Ata ishin dy herë fajtorë. E para, se në kundërshtim me parimet e trashëgimisë së vlerave kulturore një monument nuk mund të çvendoset pa u detyruar nga forca madhore dhe e dyta, një monument nuk mund të cungohet.
Të nesërmen u mblodhëm për të diskutuar. Lashë të tjerët të flisnin në fillim. Ata më kryesorët e kishin ndarë mëdjen: ikonostasi do të smontohej dhe do të vinte në Tiranë, një pjesë për Muzeun Historik dhe një pjesë për në depo. Erdhi rradha ime. Fjala ime do të ishte vendimtare. Vetëm ajo do të mund ta shpëtonte ikonostasin. Thashë shkurt se ishte shumë e vështirë për ta smontuar pa dëmtim dhe se nuk e përballonte dot rrugën e keqe. Ata: “Nuk e përballon dot rrugën e keqe?”. Unë: “Madje edhe bëhet cope-copë nga tronditjet!”. Ata: “Atëhere le të bëhet konsolidimi në Sopik dhe pastaj të transportohet”. Unë: “Nuk mund të organizohet në Sopik një laborator për të përballuar atë punë që siguron ikonostasin nga troshitjet, madje nuk ka as kohë”. Ata: “Atëhere ta smontojmë, të marrim kamionë të mëdhej, të shtrojmë rërë, e mbi rërë ikonostasin”. Unë: “Nuk ka siguri, është një rrugë gjithë gropa”. Ata: “Atëhere të shtrojmë kashtë, e mbi kashtë të shtrijmë ikonostasin”. E pashë që biseda po shkonte gjithnjë e më tepër duke u mbledhur. “Mos ta marrin për sabotim?”. U përqëndrova vetëm në anën teknike. “ Të përgatiten arka të mëdha , e të forta prej druri, të shtrohet kashtë në to, të vendoset pjesë-pjesë ikostasi i smontuar dhe transporti të bëhet me helikopterët e ushtrisë”. U ra dakort. U lehtësova. Ushtria nuk e mori përsipër transportin. Ndërkohë sopiqotët i dërguan një letër Komitetit të Partisë të rrethit të Gjirokastrës, me anë të së cilës kërkonin që të mos merrej ikonostasi, por të qëndronte në vendin e vet, ashtu si edhe e parashikojnë ligjet.
Epilogu
Kështu u mbyll kjo histori, por jo pa lënë mbresa. Për tridhjetë e dy vjet nuk i a kam treguar njeriu se çfarë bëra. Vjet, duke diskutuar me disa shokë të grupit të restaurimit pranë Institutit të Monumenteve lidhur me problemet e trashëgimisë, konceptet, etj., ra fjala edhe për ikonostasin e Sopikut. Njëri tha: “Pa le, deshën edhe ta merrnin për Muzeun Historik Kombëtar dhe ta linin magazinave gjysmën e tij! Si kanë pësuar ata që kemi parë! Vërtet, mbeti enigmë puna se si shpëtoi ai”. Dhe atëhere u tregova ngjarjen e mësipërme. Më shtrënguan dorën dhe më thanë vetëm dy fjalë: Të lumtë!
Sidoqoftë u muarën dyert e bukura dhe mbas një ndërhyrje te shpejtë dhe jo të plotë restauruese, u ekspozuan në Muzeun Historik Kombëtar, ku ruhen edhe sot. Vitet e fundit Muzeu Historik Kombëtar mori për Pavionin e etnografisë edhe proskinitarin e Leusës, një mrekulli tjetër e gdhendjes në dru. Të jetë për mua proskinitari i Leusës duhet të ekspozohet në Pavionin e ikonave. Kështu, të dyja kryeveprat e gdhendjes në dru do t’i a bëjnë ferk njera tjetrës në të njëjtin vend.
Gati kater muaj më parë rivizitova kishën e Sopikut. Atje m’u kujtua historia e mësipërme dhe më lindi ideja ta tregoj.
* Falenderojme studuesin dhe restauruesin e njohur, i cili shume prej studimeve i ka ndare me lexuesit e Gazetes Dielli
DEGA E VATRES NE DETROI URON VATRANIN NIKOLLE QAFA
Duke falenderuar Zotin dhe mjeksinë e sotme ,mësojmë lajmin e gëzuar se anëtari i Degës sonë , Nikollë Qafa ,është shëruar nga një sëmundje e rëndë. Vlera e ketij njeriu nacionalist dhe antikomunist ka qenë dhe është gjithnjë një frymezim për patriotët e vërtete në diasporë…Eshtë një ndër njerëzit më me vlera që ka Vatra.
Nikolla lindi dhe u rrit në nje familje patriotike dhe kombetare. Babai i tij ,Pjeter Qyp Qafa ishte nje antikomunist dhe patriot aktiv .Ai që një tmerr për komunistet shqipëtar,derisa ata realizuan dhe filmin “Operacioni i Zjarrit”, ku në qendër ishte kjo figure ,por e tjetersuar nga rregjimi sipas interresave të rregjimit diktatorial,qe gjithnjë nacionalistet i bënin gogole të së keqes.
Shoqeria i është mirnjohes familjes Qafa , që shquhen për kontribut nacinonalist për çeshtjen e madhe të lirisë …
Kujtim Qafa ,një nga aktivistet me të shquar të diaspores ,mund të rrallitet me figurat me të spikatura në emigracion dhe më gjerë ,jo vetëm për kontributin sistematik ,por dhe pozicionimin e tij .Ai është antarë i Këshillit Drejtues të Vatres. Gjithashtu dhe Simon Qafa ,po ai nuk ngelet prapa vellezerve te e tij …Ai njihet për seriozitetin në trajtimin e çështjeve kombetare dhe problemeve të Vatres.Eshtë shumë i qartë dhe i pakompromentuar në çështjen e vlerave demokratike.
Familja Qafa ,ka pesë antarë të Vatres , duke përfshirë dhe të shoqen e Kujtimit, Shaqen dhe kushëririn ,Dodë Qafa ,i cili sipas traditës rreshtohet me Qafajt e tjerë…
Gezimin e familjes Qafa e përcjell dhe Dega e Vatres Michigan me, një urim per Nikollën që të bëhet 100 Vjeç,për hire të familjes ,Vatres dhe kombit!
Dega e Vatres Michigan
AGIM HUSHI, ZERI I MREKULLUESHEM QE MAGJEPS SKENAT BOTERORE
Intervistë me Artistin e Shquar shqiptar me famë botërore Agim HUSHI/
Bisedoi Raimonda MOISIU/
Muzika ka qenë pjesa më integrale e jetës njerëzore që në kohët e herëshme. Në Egjyptin e lashtë muzika është e njohur si “mjekësia e shpirtit”. Kur këndon zëri del i gjallëruar, sepse është ai që jep fuqinë për të lëvizur dhe gjallëron në të njëjtën kohë jetënnjerëzore. Ndjenjat dhe mesazhi me zë hyn përmes veshëve, që janë “portat e shpirtit njerëzor”, udhëton thellë në zemër, zgjon atë dhe stimulon reagime, të cilat më pas manifestohen me veprime. Botës së magjishme të muzikës, pa e ditur se cfarë talenti fshihej pas kordave të zërit të tij, ju bashkua që në moshë fare të re edhe tenor i shquar me përmasa kombëtare e famë botërore, Agim Hushi. Me një zë të bukur, ndjenjë ritmi muzikor të përsosur, cilësia dhe fuqia e tingullit me influencë burrërore dhe entusiazëm, melodinë elegante dhe dramatike, emocionante me talent, mjeshtëri artistike dhe mendim të thellë filozofik, duke përballuar parte vokale të diciturave të ndryshme, të interpretuara këto, nga Tenori i shquar Agim Hushi gjatë gjithë këtyre viteve na kanë dëshmuar se ai i ka të gjitha cilësitë, që ëndrrat e karrierës së tij, t’i bëjë realitete të prekëshme të jetës së një artisti famoz.
Artisti i shquar shqiptar ka shkëlqyer në gamën e gjerë të roleve të lëvruara dhe interpretuara prej tij, nga skena e TOB-it në Shqipëri dhe më pas në Teatrot nga më prestigjiozet dhe me emër në botë, në Europë, SHBA, Azia dhe Australia e Largët. Duke i hedhur sytë te karriera e tij artistike madhështore dhe e magjishme, që ka pushtuar tashmë skenat botërore dhe vetë tenori i shquar shqiptar Agim Hushi shprehet se është një ndryshim i madh në jetën e karrierën time: “Është një ëndërra ime e madhe që në ato ditë të largëta të fëminisë time të varfër, tek dëgjoja i mahnitur atje në shtëpinë time përdhese, në Kavajë, mrekullinë e zërit të Di Stefanos, Tito Skipos, Ferrucio Tagliavinit”. Kur e pyet artistin shqiptar për rolin e tij më të dashur ai të përgjigjet se CD-ia “Amore Grande” është jo vetëm një nga sukseset e tij triumfuese në botë, por edhe një nga ngjarjet më të bukura të jetës së tij. Në këtë intervistë, Artisti Shqiptar me famë botërore Agim Hushi, na rrëfen se si ndodhi që nga studimet për gjuhë letërsi, ai arriti të bëhej një nga tenorët më të shquar në botë, atë ëndërr që shumë këngëtarë në botë e kanë, por pak e realizojnë. Me ndjenjë admirimi dhe mirënjohje ai falenderon të gjitha ata që e kanë mbështetur këtë talent shqiptar me emër në botë –sikundër edhe e kanë vlerësuar kritikët e artit botëror që;-Botës njëherë në 50 vjet i vjen ky zë i rrallë! Për të mësuar më shumë ndiqni intervistën.
Bisedoi:Raimonda MOISIU
-Kini studiuar për letërsi e psikollogji në Tiranë. Por më pas u zbuluat për zërin e jashtëzakonshëm prej tenori. Na tregoni dicka për historinë e zërit tuaj dhe kush mendoni se një tenor e bën të jetë i vetëdijshëm, se si ka qenë zëri i tij, dhe kur keni filluar të këndoni?
Pas mbarimit të gjimnazit, duke qenë se librat dhe letërsia ishin dashuria ime e parë, pa e ditur as vetë se cfarë talenti fshihej pas kordave të mia vokale dhe duke qenë se kisha shkruar plot vjersha, tregime apo dhe drama në shtypin e asaj kohe, bile isha vlersuar edhe me cmime kombëtare, vazhdova studimet e larta universitare për letërsi. Studime, që më vonë jo vetëm patën atë vlerën dhe rëndësinë e tyre formale, por ato do të ktheheshin në themel të artiti tim vokal duke i dhënë një permasë të vecantë interpretimit tim si tenor operatik në karrierën time. Pas mbarimit të studimeve kuptova, se nuk mund të jetoja dot pa kënduar, jo vetëm zëri im, por dhe pasioni për të kënduar po i kalonin kufijtë e vetpërmbajtjes. Më duhej te sfidoja gjithashtu idenë një ankthi të frikshëm; Të jesh një këngëtar opera është gati e pamundur, është një ëndërr shumë e madhe. Por dirigjenti i famshëm, drejtori i parë i Operas shqiptare, Mustafa Krantja pasi më dëgjoi bëri një vlersim përtej imagjinatës time.
Ai deklaroi me një kurajo që edhe sot e kësaj dite mua më ushton në veshë:- se një zë i tillë një kombi i duhet 50-ë vite t’i vijë. Filluan të më dëgjonin të gjithë ekspertët shqiptarë të vokalit, legjendat e operas shqiptare sikundër; Marije Kraja, Ramiz Kovaci, Avni Mula, Edit Mihali, Nina Mula, Simon Gjoni,Feim Ibrahimi. Ministri i Kulturës i asaj kohe, profesori i famshëm i estetikës, Alfred Uci mori vendimin më të jashtëzakonshëm në historinë e Operas Shqiptare.Unë u emërova solist në Operan Shqiptare, pa asnjë ditë arsimim muzikor. Ishte një ndryshim i madh, i paparë në jetën time dhe tashmë me duhej të tregoja përvec zërit edhe mjeshtërinë time interpretative përkrah yjeve të operas shqiptare sic ishin tenorët; Ibrahim Tukici, Hysen Kocia, Tatjana Kora, Shqipe Zani, Rozmari Jorganxhi, Mentor Xhemali, Petrika Rambeci, etj. Për këtë arsye kërkova studime të plota të rregullta në Konservatorin e muzikës në Tiranë, sot Universiteti Shtetëror i Muzikës, studime që i kreva me rezultate të shkëlqyera në vitin 1991-ë.
– Ju keni bërë debutimin e rolit kryesor të një prej operave më të famshme, -Tosca, Cavalleria Rusticana and Il Trovatore, në Tetarin e Operas e Baletit, në Shqipëri, në vitin 1991-1992. Më pas ju debutuat në role kryesore e të rëndësishme në Hungarian State Opera, duke përfshirë Manon Lescaut, Turandot, Il Tabarro, Il Lombardi dhe Amel. Si do t’i krahasonit këto eksperienca të jetës suaj? Besoj se nuk ishte e lehtë kjo shkëputje?
Pas një viti. pas premierës të operas Toska dhe pergatitjes së roleve kryesore nga Opera Trovatore dhe Cavaleria Rusticana, fitova të drejtën e specializimit të plotë pasuniversitar në Akademin e Muzikës -Ferenz Liszt- në Budapest. Qysh në provimet e vitit të parë komisioni vendosi që unë të ushtroja kanton si solist në Teatrin e Operas të Budapestiti dhe pas tre vitesh studimi, në vitin 1995 unë u emërova si solist me kontratë të plotë në Teatrin Kombëtar të Operas në Hungari.
Këtu filloj karriera ime ndërkombëtare ku pas interpretimit në kryerolet e operave; Toska, Manon Lescout të Pucinit, Il Tabarros, I Lombardi etj, me ftesë të Tetrit të Operas së Australisë së Jugut unë udhëtova drejt kontinentit të largët. Sapo kisha vënë këmbët në një skenë prestigjoze dhe me një familje te re nga pas, me djalin e vogël dhe bashkëshorten u nisëm për një jetë të re….
Por fati sic dukej ishte me mua.
Dirigjenti legjendar Richard Bonynge, zbuluesi i Pavarotit të madh dhe bashkeshorti i sopranos legjendare Joan Sutherland, që drejtoi produksionin, u shpreh se në jetën e tij, bashkëpunimi me Agim Hushin kishte qenë zbulimi më i madh në jetën e tij.
Suksesi i Manon Lescout ishte i jashtëzakonshëm dhe bashkë me partneren time Laura Niculesku, ne u quajtëm kasti më i mirë në botë.Dhe nga Opera e Adelaide-s, Opera famoze dhe e magjishme e Sydnei-t hapi dyert për mua dhe bashkë me të skenat prestigjioze të botës mbarë. Në Australi m’u bënë të gjitha vlerësimet e mundshme, tituj nderi, qyetar Australian me motivin talent botëror, më krahasuan me Beniamino Giglin dhe me quajtën tenorin më të mirë të kontinetit për 70 vite. Ka qenë një udhëtim igjatë, i bukur, i lodhshëm, shpeshherë dhe me zhgënjime por rruga e artit është padyshim një kompleks ndërthurjesh, që gjithsesi në fund i ngjajnë bukurisë së një meteori në qiellin e një nate vere.
-Që do të thotë se kini bashkëpunuar me një sërë orkestrash të huaja. A ishte e vështirë të bashkëpunoje me to? Cilat kanë qenë çastet më kulminante të kësaj karriere?
Prej tetë vitesh jam vendosur në kryeqytetin e muizkës Vienë, bashkë me familjen.
Prej këtu e kam më të lehtë të udhëtoj në cdo cep të botës dhe Europës. Po ashtu të këndoj edhe në Tiranë ku kam pasur fatin të jem Radamesi i parë shqiptar, Kalafi i parë shqipatër, Kavaradosi i parë shqiptar dhe Manrico i produksioneve historike të TKOB në operat -Aida, Turandot, Tosca dhe Trovatore. Kina është padyshim shpirtërisht atdheu im i dytë pas Shqipërisë, bile para Australisë shtetas i të cilit jam. Në Kinë e kam ndjerë veten jo vetëm i mirëpritur, i respektuar por dhe i vlerësuar maksimalisht.
Universiteti i Qingdaos më ka dhëneëtitullin Profesor Nderi.
Kam dhënë koncerte në Qingdao, Tianjing, Peking, Harbin…
Kam dhënë orë mësimi Master, në shumë qytete dhe kam studentë të shkëlqyer kinezë që jo vetëm më duan dhe respektojnë, por dhe më ndjekin nëpër koncertet e mia nëpër botë.
Janë studentë të shkeëlqyer, me shpirt të madh si kombi dhe kultura mijëra vjecare që ata përfaqësojnë.
-CD juaj Amore Grande është konsideruar si një sukses sot. Si kini arrituar në realizimin e saj?
Mund të them pa frikë se Amore Grande është ngjarja më e bukur e jetës time.
Një grumbullim përvoje shumë vjecare, një akumulim shpirtëror i dhimbjeve dhe gëzimeve të jetës sime, i ëndrrave dhe zhgënjimeve të mija humane dhe artistike, i përvojës time vokale dhe i maturitetit tim muzikor e profesional, i një përvoje njerëzore në të gjithë dimensionet e saj, duke patur para sysh lëvizjet e mia nëpër botë si këngëtar operistik dhe si banor i Budapestit, Adelaides, Sidneit, Singaporit, Kuala Lumpurit, Mynihut, Milanos, Vienës, Londrës, Parisit, Tiranës…Amore Grande erdhi si një fryt i ëndrrave të mija që, nga ato ditë të largëta të fëminisë time të varfer, tek dëgjoja i mahnitur atje në shtëpine time përdhese, në Kavaje, mrekullinë e zërit te Di Stefanos, Tito Skipos, Ferrucio Tagliavinit.
Atje në qytetin tim të varfër un dëgjova për herë të parë edhe Franko Korelin: mësuesin tim të ardhshëm, Pavarottin, Domingon, Carreras.
Megjithëse ëndrrat e mija të karrierës ishin kthyer në një realitet të prekshëm të jetës time prej tenori. Në pjesën më të madhe të tyre, dalja me një CD-ë timen për publikun botëror vazhdonte të qëndronte para meje si një sfidë edhe më e madhe se vetëe Sydney Opera House apo edhe se role të tillë si Radamesi, Deus Grieux, Manrico apo Calafi, Turiddu apo Canio; kryerole të tenorit që unë i kisha kënduar me shumë sukses në skena të mëdha e të vogla, por i vlerësuar maksimalisht dhe gjithmonë i krahasuar nga publiku dhe kritika me tenorët më të mëdhej të botës.
Amore Grande erdhi gjithashtu si një kërkesë e kohës tonë, për të plotësuar atë nevojë të dashamirësve të artit të belkantos, që sot, cdo ditë e më shumë po zëvendësohet me një stil të kënduari të thatë, ku skrupuloziteti teknik dhe matematik i muzikës po dominon mbi kantilenën dhe vetë mesazhin shpirtëror të pjesës muzikore.
Dhe në një farë mënyre nuk kishte si të mos ndodhte ai reagim pozitiv që erdhi, me gjithë frikën dhe ankthin tim të natyrshëm të fillimit, pas tërë asaj pergatitje kolosale të studimit të repertorit, stilit, detajit artistik të cdo pjese; të një orkestre aq të shkëlqyer si Neë Europe Simfonik Orchestra dhe punës së jashtëzakonshme të dirigjentit austriak Andrija Pavlic.
Richard Winter, President i Gramolas, shtëpisë më të vjetër diskografike në Austri ishte i pari që pasi dëgjoi CD-në, më telefonoi i pari në Vjenë, i entuziasmuar.
“Për mua, megjithëse kam 50 vjet në biznes, CD-ja tuaj -Amore Grande- është vazhdim i denjë i asaj mënyre të interpretuari dhe arti i të kënduarit, që u ndërpre diku në ditët më të mira të Di Stefanos. Ka kaq shumë emocion dhe art në zërin tënd.”
Ai përmendi dhe një numër tenorësh me emër që këndojnë sot nëpër botë, por mua s’më interesonte asgjë përvecse të dija c’mendonte për *Amore..*-n time. Këto fjalë më emeocionuan pa masë dhe z. Ëinter, më kërkoi që të lejoja t’ia dërgonte CD-ë, mikut të tij Zotit Hayman, pronarit të Naxos, në Hong Kong. Por unë i thashë Zotit Ëinter, vjenezit fisnik, se do t’i jepja eskluzivitetin Gramoles në Austri, por i shpjegova se ia kisha lënë në dorë menaxherit tim në Berlin, z.Richter t’i gjente vendin e duhur Amore Grande-s, ndërkohë që edhe Deutche Gramaphone and disa kompani sollën vlerësime të jashtëzakonshme.
Mund të them se kush e ka dëgjuar *Amore Grande*, janë shprehur maksimalisht dhe pothuajse të entuziasmuar për të.Kam marre mesazhe të panumërta nga shumë prej tyre që e kanë dëgjuar CD-në time.
-Dhe gjatë kësaj karriere mbresëlënëse, a jeni ndjerë ndonjëherë nervoz apo i lodhur?Është e vërtetë se të gjithë muzikantët ndajnë të njëjtën dashuri për muzikën dhe të njëjtin motivim për punën e tyre?
Në historinë e incizimeve, unë gjithashtu kam bërë për herë të parë një gjetje artistike që hap CD-në, si një parathënie, një bashkëbisedim muzikor i këngëtarit me dëgjuesit e tij.
Dhe aty unë theksoj me fjalët e mija nën shoqërinë e një muzike gati hyjnore, faktin se Amore Grande, ka si qëllim të sjelli më shumë dashuri tek secili prej dëgjuesve.
Të sjelli më shumë dashuri në cdo shpirt, të zbusi sa më shumë dhimbje e të frymëzoj sa më shumë humanizëm ashtu sikundër në thelb e duam dhe e ëndërrojmë të gjithë realitetin në të cilin jetojmë. Në një botë kaq të agrivuar si kjo e jona sot, jo vetëm ekonomikisht, por dhe me luftra e urrejtje, kur edhe artit të vërteë po ia zenë vendin shitsat e shpirtrave dhe menaxherët biznezmen, ku pak ose aspak mendohet për vlerat e vërteta dhe për efektin shkatërrues në shoqërinë njerëzore, që shkakton mungesa e edukimit shpirtëror, sentimental, ndjenja e së bukurës reale, Amore Grande vjen si një apel për shërim shpirtëror të botës, që po jetojmë dhe një rikthim në vlerat e artit të vërtetë.
Njerëzit me gjithë hallet e tyre, kanë nevojë më shumë se kurrë për artin e madh që e bën shpirtin njerëzor, jo vetëm më të bukur, por dhe më të arësyeshëm, më rezistent ndaj agresionit mediatik, ku e vërteta ka pak rëndësi para fitimit dhe parasë.
Amore Grande shpreh gjithashtu dashurin time për gjithcka kam dhënë dhe kam bërë në këtë CD-i, dhe sheh me sytë e shpirtit tim këtë botë kaq të bukur, ku jetojmë dhe dëshirën time të sinqertë, për të jetuar të gjithë dhe kudo në harmoni.
Amore Grande është një amalgamë i fuqishëm emocionesh pozitive që bashkë me momentet sentimentale, ndoshta dhe me ca pika lotësh, sjell forcë dhe rizgjim për cdo shpirt njerëzor të fjetur.
-Cili është sekreti i suksesit tuaj profesional në jetën e përditëshme? Jeni vlerësuar me cmime kombëtare e ndërkombëtare? Sa ndjeheni i vlerësuar për punën tuaj, dhe cfarë do të thonë cmimet për një artist, si Ju? Kanë thënë për tenorin Agim Hushi…
Të jem i sinqertë me ju, reagimet e para për CD ishin kaq befasuese sa ato nuk kaluan as vëmendjen e zyrtarëve të rrangjeve të ndryshme.
Ishte ideja e menaxhmentit tim që t’ia dërgonte edhe disa personaliteteve botërorë, CD-në, si dhuratë, nisur nga fakti se CD-a në vetëvete ishte një arritje e nivelit botëror.
Dhe reagimi s’vonoi.
Kam marrë letra dhe vlerësime me fjalët më të bukura dhe mjaft prekeëse nga Giorgio Napoletano, Kancelarja Merkel, Elisabeta e II e Anglisë, Fisher, Barrosa.
Janë shumë dhe nuk mbahen mend të gjitha. Nga mesazhet më të bukura mund të rendis atë të gazetares Anila Basha, që tha se nëse doni ta jetoni jetën më bukur dëgjoni *Amore Grande* të Agim Hushit. Më lejoni t’i referohem një burri të mëncur dhe artdashës shkodran, një artist dhe hulumtuesi të artit dhe historisë së Moisiut dhe Diasporës këtu në Vjenë, z. Pjetër Logoreci. Ja cfarë shkroi ai në Face Book-un, e tij:
“Agim, nuk pushoj së ndigjuemit diskun, ska të numrueme sa herë e kam vu në I-pod dhe zani jot asht frymëzimi i ditës, pranvera e cilun nëpër sythat e pemëve, flladi i lehtë qi peërkund valët e Danubit, gëzimi e dashnija për familjen, kanga e zogjve të prandverës qi vjen e shtohet. Nuk di ma c’ka me shkru; DISKU YT ASHT NJI VULLKAN NDJENJASH, PASIONI E MIRËSIET! I lumi ti për këtë vepër madhështore qi ka me mbet’ në historinë e muzikës. Ke arritë majat, të tjerët janë tanë mbas tejet.” Kuptohet cfarë ndjen një artist kur lexon si vlerësohet kënga e tij, kur zëri dhe mesazhi tij shpirtëror kthehet në një impakt të fuqishëm emocional, frymeëzues tek deëgjuesit e tij. Mesazhit të Robert Brandshtoter, drejtorit të Viena Konservatorium që më tha: “Kjo është CD-a e parë në jetë, që e kam dëgjuar dy herë familjarisht pa e ndaluar për asnjë moment. Ndërsa Deuthche Gramafone e ka quajtur një lumë i furishëm ndjenjash. Janë vërtet shumë mesazhe. Pa dashur të bëj modestin, ju siguroj se cmimi më i madh për artistin janë njerëzit e zakonshëm cdo ditë, kudo ku më takojnë dhe më shprehin mirënjohjen dhe vlerësimin e tyre për artin tim.
Nuk ka cmim më të madh se sa kur njerëzit pavarësisht dekoratave apo vlerësimeve formale luajnë CD-në tënde në shtëpia, në makinat e tyre…
Sigurisht që dhe vlerësimet institucionale janë shprehje të vlerësimit zyrtar dhe nuk mund të rrij pa falenderuar në këto momente Presidentin Bamir Topi për cmimin Mjeshtër i Madh, Bashkinë e Kavajës për titullin Qytetar Nderi, Kryeministrin e Australisë për titullin Emerging Artist of the Year 2000, Fondacionin Jean Potter për Titullin e Karrierës, Universiteti i Qingdaos në Kinë për Titullin Professor….
Cdo titull është një vlerësim, por dhe një mirënjohje nga ana ime, që me kalimin e kohës vec rritet për të gjithë ata persona të mëdhej dhe institucione që nderuan kaq shumë punën dhe arritjet e mia.Por s’mund ta fsheh se Titulli Qytetar Nderi nga qyteti im, Kavaja është gëzimi dhe nderi më i madh, që i është bërë jetës dhe arritjes time profesionale…
-Ju gjithashtu keni debutuar në Australi, Zelanda e Re, , Kinë, SHBA, Malajzi, Singapor, Brunei, Dubai, Hungari, Gjermani, Rusi, Sllovenia, Maqedoni, Kosovo, Kroaci, Cekosllovaki, Rumani, Bullgari, Francë, Greqi, Qipro, Danimarkë, Itali, Spanjë, Brtani, Zvicër, Shqipëri dhe Austri. Besoj se nuk ishte e lehtë kjo shkëputje?
Padyshim cdo koncert apo evenimet artistik sado i vogël apo i madh qoftë ai ka vlerën e tij unike.
Njohja me kultura të ndryshme, takimet me liderë dhe personalitete të ndryshme të botës i kanë dhënë karrierës time jo vetëm larmi por dhe e kanë pasuruar atë. Kam lënë gjurmë në Malajzian Lirik Opera në produksionin e parë historik të kësaj kompanie, duke kënduar dhe marrë vlerësimet maksimale me Operan Toska, në rolin e Kavaradosit, ku ka qenë i prënishëm dhe ambasadori shqiptar i asaj kohe në Kuala Lumpur, z.Hajdar Munekaj dhe mbase kjo ka qenë ngjarja më e bukur e jetës time.
Kam kënduar me gjithë shpirt dhe kam marrë jo vetëm duartrokitjet, por dhe vlerësimet e maksimale nga mijëra spekatorë nëpër botë dhe kritikët janë shprehur me nota maksimale kudo ku kam interpretuar.
Të këndosh për njerëzit, të lëvizësh shpirtin e tyre, është dicka që vetëm forca religjioze e Zotit dhe e Artistit të vërtetë mund ta bëjë.
Kudo ku kam shkelur kam dhënë nga shpirti im dhe kam marrë urime nga e gjithë bota.
Në Manila, ku isha si i ftuar i Gloria Arroja, jam mahnitur, kur pas koncertit tim presidentja në darkën e shtruar me këtë rast më tha se dramaturgu më i madh filipinas, -Sheksipiri Filipinas- emrin e të cilit për fat të keq nuk e kujtoj. Disa nga ngjarjet e dramave të tij i kishte me subjekt nga Shqipëria.
– Në cdo lloj karrierë –nënkuptoj karrierën tuaj në botën e artit e të muzikës operistike, keni menduar ndonjëherë se do të ishte më mirë të zgjidhje një karrierë tjetër? Cfarë nënkupton shpirtërisht dhe në karrierë Australia për Ju?
Jo. Asnjëherë s’kam menduar se kam gabuar në zgjedhjen time.
Artin e Operës e kam dashur dhe punën me zërin e konsideroj si një nga misteret më të mëdha dhe ende të pazgjidhura të qenies njerëzore, me hapësira dhe potencial të jashtëzakonshëm ende të paeksploruar plotësisht.
Australia është vendi që kurorëzoi ëndrrat e mija së pari për një jetë më të mirë për mua dhe familjen time.Vendi që më bëri shtetas të saj për 9 muaj me motivin ‘Talent botëror’, vendi që më dha nderet dhe ato mundësi të jetoj me dinjitet si qenie njerëzore, por dhe si artist, duke punuar në një nga operat më të bukura të botës, Sidny Opera House dhe me personalitete botërorë si Richard Boninge apo bashkëshortja e tij legjendare Dame Joan Sutherland që u bënë edhe miqtë dhe përkrahësit e mij më të mirë në kontinentin më të largët. Cdo ditë që kam jetuar në Australi është e mbushur me kujtimet më të bukura ne skenë, me njerëzit e mrekullueshëm dhe natyrën magjepëse të saj.
Si e shihni kritikën a artit sot për sot? A ekziston një e tillë dhe e mirëfilltë? Në opinionin tuaj si muzikant,qytetar dhe intelektual, a ka ndonjë konfuzion që ndikon në marrëdhëniet njerëzore dhe ato ndërkulturore? Cili është ndryshimi ndaj të cilit kemi nevojë qoftë si individë edhe si shoqëri njerëzore
Është e vërtë kjo, megjithëse ka një relativitet në cdo vlerësim ashtu si dhe subjektivitet.
Por duke u nisur nga kriteret e vlerësimit profesional të vokalit nuk është e vështirë për një specialist të vërtetë të dalloj një tenor të madh nga një tenor i zakonshëm apo dhe mediokër, që paguan për të bërë zhurmë të madhe në media e kudo…
E të tillë sot në botë ka plot, që paguajnë të ashtuquajturit menaxhere dhe kompani PR, për t’u bërë reklamë dhe krijuar emër.
Por zhurma dhe emri në fund zbehen dhe ajo që mbetet është vetëm zëri…
Sot bota nuk është më ajo e dikurshmja.
Është sofistikuar biznesi dhe ia ka zënë vendin e vlerave reale me vlerën e fitimit…
Është fat që unë vazhdoj të këndoj kur në fakt me cilësitë e mija vokale konkuroj pikërisht me ato më të mëdhenjt për të cilët kompanitë e mëdha bëjnë investime kolosale për emrin e tyre.
Mjafton të degjoni disa nga linket e mia në youtube me disa nga emrat që mbahen për të mëdhenj sot në boë dhe mund të nxirrni edhe vetë përfundimin, pa qenë domosdoshmërisht specialist i mirëfilltë, se kush është Agim Hushi.
Ka plot nga ata që e thonë me zë të lartë këtë, artistë shqiptarë që kanë punuar me mua, kritikë dhe artistë të huaj, specialist.
Por gjithsesi, për fat Shqipëria dhe bota e artit operistik vazhdon të ushqehet me ushqim PR, që kalon nga dyert e pa specializuara të redaksive të gazetave dhe të rubrikave kulturore. Do duhet kohë që njerëzit të dallojnë tingullin e vërtetë përtej zhurmës së paguar.
Personalisht ndihem plotësisht në paqe me vehten dhe arritjet e mija dhe mbi të gjitha e dij shumë mirë se kush jam dhe cilat janë vlerat e mija.
Mendoni në të ardhmen të riktheheni në Shqipëri?
Unë në Shqipëri kam filluar karrierën time, shumë i ri dhe është normale, që të kontribuoj për atdheun tim. Jam i bindur se do të kthehem një ditë në atdhe i mirëpritur nga publiku im, që më ka ndjekur dhe duartrokitur ndër vite.
-A jeni duke punuar në ndonjë projekt tani-për –tani? A mund të na jepni ndonjë informacion në lidhje me të?
Janë vërtetë shumë!
Unë nuk jam supersticioz, por s’më pëlqen të flas për ato që do të bëj, por për ato që i kam bërë.
Mund tju them se koncertet nëpër botë, një CD tjetër me ariet më të bukura për tenor, të kompozoj, të përfundoj librat e mijë master klasat, të hap ekspozitën e parë të piktures.
Ju faleminderit!
Bisedoi: Raimonda MOISIU
KATER SHQIPTARE,FITUES TE BURSES “Schritte” 2015
Janë përzgjedhur fituesit e bursave, të cilët vijnë nga gjithsej shtatë vende si Dilman Muradoğlu (Turqi), Naim Kryeziu (Zvicër, Kosovë), Andrei Anastasescu (Rumani), Sokol Mici (Shqipëri), Gül Gurtunca (Turqi), Amalija Maček (Slloveni), Mirjana Avramović (Serbi), Aristidh Ristani (Shqipëri), Mira Djordjević (Bosnjë-Hercegovinë) dhe Tina Štrancar (Slloveni)./
Anrila Spahija, Aristidh Ristani, Sokol Mici dhe Naim Kryeziu triumfojnë në “Schritte 2015”
TIRANË, 13 Shkurt / ATSH – Anrila Spahija është fituesja e bursës “Ardian Klosi” 2015 në Literarisches Colloquium Berlin, bursa më e re e dedikuar për përkthyes shqiptare, falë bashkëpunimit të TRADUKI-t me Ministrinë e Kulturës.
Në përkujtim të përkthyesit të shquar për Shqipërinë është hapur enkas bursa “Ardian Klosi“, të cilën këtë vit e fitoi Anrila Spahija.
Ndërkohë që edhe dy përkthyesit nga Shqipëria, Aristidh Ristani dhe Sokol Mici si dhe përkthyesi nga Kosova, Naim Kryeziu, janë 3 fituesit e tjerë rë bursës “Schritte” 2015.
Që prej vitit 2007 fondacioni “S.Fischer” jep bursën „Schritte“ (Hapa) që parashikon një qëndrim njëmujor në Literarisches Colloquium Berlin (LCB) për përkthyes të letërsisë së hapësirës së gjuhës gjermane në vendet e Evropës Juglindore dhe Turqi.
Për vitin 2015 të interesuarit mund të aplikonin deri më 30 shtator 2014.
Ndërkohë janë përzgjedhur fituesit e bursave, të cilët vijnë nga gjithsej shtatë vende si Dilman Muradoğlu (Turqi), Naim Kryeziu (Zvicër, Kosovë), Andrei Anastasescu (Rumani), Sokol Mici (Shqipëri), Gül Gurtunca (Turqi), Amalija Maček (Slloveni), Mirjana Avramović (Serbi), Aristidh Ristani (Shqipëri), Mira Djordjević (Bosnjë-Hercegovinë) dhe Tina Štrancar (Slloveni).
PELIKANI KACURREL I DIVJAKES, NGA 500 KANE MBETE 90
13 Shkurt-Sot në qytetin e Divjakës në Lushnje, u çel dita e ” Pelikanit Kaçurrel”, një specie tepër e rrallë dhe në zhdukje.
Në gjithë Ballkanin ky shpend i veçantë rritet dhe shumohet vetëm në Lagunën e Karavasta-Divjakës.
Sot kësaj specie për herë të parë i u kushtua edhe një datë simbolike,13 Shkurti.
Në ceremoninë e zhvilluar në ambientet e Parkut Kombëtarë,ishin të pranishëm Drejtori i Shërbimit Pyjor të Lushnjes Ardian Koçi si dhe punonjës të kësaj drejtorie, Përfaqësues të Bashkisë së Divjakës,si dhe nga Ministria e Mjedisit.
Në fjalën e hapjes, Drejtori i Shërbimit Pyjor të Lushnjes, foli gjatë për këtë specie të veçantë të faunës sonë, rrezikun që pati kjo specie gjatë periudhës së tranzicionit prej gjahtarëve të paligjshëm dhe dëmtuesve të çerdheve të tyre. Me shpalljen e moratoriumit që për 2 vjet ndalohet gjuetia në territorin e Shqipërisë edhe Pelikani Kaçurrel ka filluar të shumohet e të kthehet përsëri në origjinë.
Pasi specialistët e shumtë dhanë mendimet e tyre se si duhet ruajtur kjo specie e veçantë por edhe të tjera që rriten në Lagunën e Divjakë-Karavastasë, organizatorët organizuan një vizitë në Ishullin e Pelikanit. Ai është një ishull i vetmuar në mes të kënetës,ku pelikani strehohet dhe shumohet. Ishulli është i ruajtur dhe i monitoruar 24 orë në 24.
Ishulli i Pelikanit ndodhet në lartësin rreth 0.5m mbi nivelin e detit. Është një ishull mjaft interesant i formuar nga akumulimet e mbetjeve organike, në të cilin është formuar një ekosistem dhe ku dallohet një botë shumë e pasur bimore barishtore.
Aty ku folenizon Pelikani Kaçurrel, aty ku ka ngritur mbretërin e tij dhe që vet ai konsiderohet si “Mbreti” i Lagunës. Pelikani kaçurrel është një nga banorët autoktonë të Lagunës. Ai rritet e zhvillohet në lagunë dhe nuk shtegëton. Është një shpend grabitqar e i madh me peshë rreth 16 kg. Pelikani kaçurrel ka ngjyrë të bardhë me pulla gri, ushqehet me peshq e gjallesa të tjera deti.
Ndërkohë shumimi natyral i tij është paksa delikat sepse femra ngroh dhe çel vetëm dy
vezë duke i depozituar ato në Kënetë.
Banorët e Divjakës tregojnë se para shumë vitesh, numri i pelikanëve arrinte rreth 500 ndërkohë për shkak dëmtimit dhe gjuetisë së paligjëshme,sot numërohen rreth 90 të tillë.
Vrojtimi në distancë nga qëndra e vëzhgimit e ngritur enkas,është një peizazh i pa përsëritshëm. Vizitorë të shumtë si dhe nxënës shkollash, prisnin radhën për të vënë syrin në objektivin e dylbive të montuara për vizitorët në qëndrën e vëzhgimit.(N Lena)