s p – Page 1274 – Dielli

RRETH JETËS E AKTIVITETIT TË ARSIMTARIT E PATRIOTIT JOVAN DIMITRESKU

December 9, 2023 by s p

Prof.Dr. Roland Gjini/

Në plejadën e intelektualëve dhe figurave të shquara të qytetit të Elbasanit nuk mund të mos veçosh Jovan Dimitreskun, ndër të parët njerëz të shkolluar të këtij qyteti. Ashtu si për shumicën e intelektualëve shqiptarë, edhe për Jovanin diktatura komuniste nuk përdori vetëm harresën dhe mënjanimin, por edhe ndëshkimin dhe denigrimin.

Jovan Dimitresku, është lindur në 15 tetor 1886 në Elbasan. Familja e tij ishte banore e hershme e lagjes Shënkoll, të populluar kryesisht nga banorë me prejardhje arumune, siç ishte edhe origjina e familjes Dimitresku. Stërgjyshi i Jovanit, Papa Dhimitri, ka qenë prift në kishën e lagjes Shënkoll. I jati, Jorgji, i përkiste një familjeje të mesme zanatçinjsh, siç ishin edhe shumica e familjeve të kësaj lagjeje.

Që herët në këtë lagje të Elbasanit ishte hapur një shkollë fillore në gjuhët greke e rumune. Këtu Jovan Dimitresku mori mësimet e para. Në vitin 1898 Jovani mbaron shkollën fillore me rezultate të shkëlqyera. Etja e tij për dije tërhoqi vëmendjen e shqiptarëve të Rumanisë, të cilët u interesuan që ai të vazhdojë më tej studimet. Si rrjedhojë, autoritetet zyrtare të Vilajetit të Manastirit i japin një bursë për të ndjekur studimet në Shkollën Perandorake të Gallata-Sarajt në Stamboll. Edhe këtu Jovani i përfundoi studimet me rezultate të shkëlqyera.

Në vitin 1911 kthehet në atdhe, në qytetin e tij të lindjes. Po këtë vit filloi të punojë si mësues i frëngjishtes dhe i historisë në gjimnazin turk të Elbasanit. Ndërkohë, që në vitin 1908 në këtë qytet është dhënë leja nga Porta e Lartë për hapjen e shkollës në gjuhën shqipe, Jovani, i arsimuar dhe i mbrujtur nga ndjenjat atdhetare, në vitin 1913 drejton shkollën Qëndrore Shqipe të qytetit, pikërisht atë që ishte shkolla e parë e hapur zyrtarisht.

Përkushtimin e tij atdhetar ai e tregoi që në vitin 1912. Në 25 Nëntor të këtij viti ishte një ndër patriotët elbasanas që mori pjesë në aktin e ngritjes së flamurit të Pavarësisë në këtë qytet. Shpallja e Pavarësisë dhe rruga e re e nisur për krijimin e konsolidimin e shtetit shtetit shqiptar, nuk mund të linte pa përdorur kapacitetin intelektual dhe aftësitë e Jovan Dimitreskut. Ishte njohës i gjuhëve frëngjisht, turqisht, italisht, rumanisht, anglisht, greqisht, serbisht, persisht. Ishte i dhënë pas dijes, i përkushtuar pas atdheut, por edhe i apasionuar pas sportit. Ai, që kur ishte student në Stamboll, merrte pjesë në skuadrën e futbollit të Gallata-Sarajt. “Një rol për përhapjen e futbollit në Elbasan luajti patrioti elbasanas Jovan Dimitresku, i cili sapo kishte mbaruar studimet në Stamboll. Ai solli me vete dy topa futbolli, një pompë dhe mastikë. Nën drejtimin e tij u formua një skuadër e përbërë nga mësues e të rinj që stërviteshin dy herë në javë”. Pra, Jovani është i pari që futi lojën e futbollit në qytetin e Elbasanit, që ngriti një skuadër dhe drejtonte stërvitjet që në vitin 1913. Për këtë kanë dëshmuar edhe mësuesi i shquar dhe drejtuesi i shoqërisë artistike “Afërdita”, Ahmet Gashi si dhe Qamil Cela dhe Besim Qorri. Stërvitjet dhe lojërat zhvilloheshin dy herë në javë në fushat “Balashja e Beut” dhe “Cairja e Stringës” buzë Shkumbinit.

Aftësitë intelektuale të Jovan Dimitreskut nuk u përdorën vetëm në fushën e arsimit dhe të sportit. Si njeri me dije e kulturë të gjerë ai kontribuoi edhe në administratën shtetërore, në prefektura, bashki dhe në Tiranë. Ja kronologjia e detyrave dhe funksioneve të rëndësishme që kreu Jovani:

1918-1925, kryesekretar i Prefekturës së Elbasanit.

1925-1926, prefekt në qytetin e Gjirokastrës.

1927-1928, shef i Kabinetit të Posaçëm pranë Këshillit Ministruer të Republikës së Shqipërisë.

1929-1932, jeton familjarisht në ShBA.

!932-1935, pas kthimit në Shqipëri vendoset në Elbasan, në qytetin e lindjes.

1935-1938, kryetar bashkie në qytetin e Sarandës.

1938-1939, nënprefekt në Libohovë.

1939-1940, nëpunës në administratën shtetërore të Peqinit.

1940-1942, nëpunës në Ministrinë e Ekonomisë në Tiranë.

Pas vitit 1942 Jovan Dimitresku nuk angazhohet më në ndonjë punë apo detyrë shtetërore. Ndër arësyet kryesore të kësaj tërheqjeje është urrejtja e tij ndaj pushtuesit fashist si dhe mungesa e dëshirës për të punuar qoftë si nëpunës i thjeshtë në administratën shtetërore të varur nga pushtuesi.

Çlirimi i vendit e gjeti në Tiranë, në moshën 58 vjeç, megjithatë ende me dëshira e energji për të punuar. Por rregjimi komunist që erdhi në fuqi pas çlirimit, në vend që t’i jepte vendin e duhur dhe të përdorte në dobi të popullit aftësitë dhe intelektin e Jovanit, përkundrazi, e cilësoi atë armik vetëm e vetëm se ai kishte qenë nëpunës i lartë i administratës së Zogut.

Nuk mjaftoi vetëm shpërfillja dhe denigrimi që iu bë. Në vitin 1946 dëbohet nga Tirana me gjithë familjen e tij, me pesë fëmijë, më e madhja 16 vjeç e më i vogli 8 vjeç. Vendoset në Elbasan. Këtu shpresoi se do të gjente punë e përkrahje për të rritur fëmijët. Por veç ngrohtësisë së njerëzve të thjeshtë të lagjes e të qytetit, nuk gjeti përkrahje tjetër. Pushteti lokal e sulmoi më tej. E mobilizuan me dhunë të bëjë punë të detyruar tepër të rënda për moshën e tij të plakur. Ka punuar në hapje kanalesh e në ndërtim hekurudhe. Vështirësitë për rritjen e fëmijëve iu shtuan sepse e lanë pa triska fronti, madje edhe pa triska buke.

Mes sakrificave, ndonëse ai plakej, fëmijët u rritën. Ai vdiq në moshën 75 vjeçare më 11 shkurt të vitit 1961. U varros me nderime e respekt jo vetëm nga lagja por edhe nga populli i ndershëm i Elbasanit. Diktatura e harroi dhe e persekutoi, por jo ata që e njihnin dhe ia dinin meritat.

* Të dhënat biografike janë marrë nga shënime të pjesëtarëve të familjes të Jovan Dimitreskut.

“GAZMEND ZAJMI – NJË JETË PËR KOSOVËN”

December 9, 2023 by s p

Aspektet të rëndësishme të jetës dhe veprimtarisë arsimore, juridike-kushtetuese, politike, shkencore e kulturore në shërbim të Kosovës janë të përfshira në mënyrë të hollësishme në monografinë me titull “GAZMEND ZAJMI – NJË JETË PËR KOSOVËN”, me autori gazetarin e karrierës, publicistin e dokumentaristin Nuhi Bytyçi.

Kjo monografi është realizuar pas punës më se 3 vjeçare të autorit Nuhi Bytyçi. Në 504 faqe dhe në 23 kapituj të ndarë sipas tematikave dhe ngjarjeve historike, në mënyrë analitike, hulumtuese e shkencore është përfshirë e tërë veprimtaria dhe kontributi i intelektualit të përmasave botërore Akademik Prof. Dr. Gazmend Zajmit. Në libër argumentohet angazhimi i tij si ligjërues-profesor i Fakultetit Juridik të Universitetit të Prishtinës, roli dhe kontributi i tij në periudhën kur ai ishte Sekretar i Kuvendit të Kosovës, pikërisht në periudhën kur hartohej Kushtetuta e parë e Kosovës, ajo e vitit 1974. Prezantohet edhe puna e jashtëzakonshme e Gazmend Zajmit në krye të ekipit për themelimin e Universitetit të Prishtinës, kontributi i tij si Prorektor dhe Rektor i Universitetit të Prishtinës nga viti 1974 e deri në vitin 1981, roli i tij në avancimin e bashkëpunimit midis Universitetit të Prishtinës dhe Universitetit të Tiranës, si dhe me universitetet e tjera të Evropës dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

Një hapësirë të veçantë në këtë monografi zë edhe qëndrimi i Gazmend Zajmit si rektor i Universitetit të Prishtinës rreth kërkesave të studentëve dhe të popullit shqiptar të Kosovës në demonstratat e njohura të pranverës së vitit 1981 në Prishtinë. Si reagoi rektori Zajmi ndaj dhunës policore mbi studentët shqiptarë, pse nuk pranoi që të paraqitej në Televizion për t’i dënuar demonstratat studentore, pse dha dorëheqja nga pozita e Rektorit dhe si u përjashtua nga Lidhja Komuniste e Jugosllavisë dhe nga procesi edukativo-arsimor në Universitetin e Prishtinës.

Një pjesë e rëndësishme e monografisë i kushtohet angazhimit profesional të Gazmend Zajmit si profesor dhe si ekspert i sistemit politik dhe kushtetues në hartimin e tekstit të Apelit të 115 intelektualëve shqiptarë kundër masave represive dhe terrorit shtetëror serb mbi shqiptarët në Kosovë. Në veçanti në monografi paraqitet roli i Gazmend Zajmit si autor i Deklaratës kushtetuese të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës për mëvetësinë e Kosovës, hartuar më 14 qershor 1990, dhe të miratuar nga delegatët e Kuvendit të Kosovës më 2 korrik 1990, pastaj përkushtimi i jashtëzakonshëm i Gazmend Zajmit si anëtar i parë i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Evropës me seli në Salzburg të Austrisë dhe pjesëmarrja e tij e vazhdueshme në konferencat dhe simpoziumet shkencore ndërkombëtare me qëllim të argumentimit shkencor të së drejtës së patjetërsueshme të popullit shqiptar të Kosovës për të vendosur vet për të ardhmen e tij në kuadër të shtetit të pavarur e sovran – Republikës së Kosovës.

Në libër paraqitet mendimi politik i akademik Zajmit për të drejtën e vetëvendosjes së popullit shqiptar të Kosovës. Këtë të drejtë akademik Zajmi e kishte argumentuar guximshëm publikisht, atëherë kur Kosova ishte nën një regjim të hekurt serb. Ai kishte dalë në mbrojtje të përcaktimit të Konferencës së Bujanit se Kosova pas luftës do të vendosë për fatin e vet politik, duke përfshirë edhe të drejtën e bashkimit me shtetin amë – Shqipërinë. Në këtë monografi prezantohet edhe qëndrimi i Zajmit se vendimi i Kuvendit në Prizren në vitin 1945, ishte vendim i dhunshëm dhe jolegjitim, që Serbia e ka marrë me ndihmën e ushtrisë. Në të njëjtën kohë prezantohet konstatimi i tij se me shkatërrimin e Jugosllavisë në fillim të viteve 90-ta, riaktivizohet plotësisht e drejta e Kosovës për të vetëvendosur dhe anulohet çfarëdo pëlqimi formal dhe i dhunshëm për të hyrë Kosova brenda Serbisë dhe Jugosllavisë. Kjo dokumentohet me argumente juridike-shkencore.

Një kaptinë e veçantë në libër i kushtohet punës së Akademik Gazmend Zajmit në krye të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, organizimit të simpoziumeve dhe konferencave shkencore me tema me interes kombëtar, bashkëpunimi me Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Shqipërisë, të Kroacisë dhe të akademive tjera evropiane. Në monografi flitet se si Gazmend Zajmi, nip i atdhetarit, nënkryetarit të Lidhjes së Dytë Shqiptare të Prizrenit – Tahir Zajmit, çfarë lidhje kishte me ilegalen e atëhershme shqiptare.

Monografia “GAZMEND ZAJMI – NJË JETË PËR KOSOVËN” iu ofron lexuesve edhe fjalën ekskluzive të ish-kryetarit të Akademisë Evropiane të Shkencave dhe Arteve Felix Unger për Gazmend Zajmin, por edhe si e kanë vlerësuar veprën e Gazmend Zajmit intektualët Fehmi Agani, Esat Stavileci, Arsim Bajrami, Gjyljeta Mushkolaj, Kadri Kryeziu, Ali Aliu, Feriz Krasniqi, Rexhep Ismajli, Ilaz Ramajli, Abdullah Karjagdiu, Yll Zajmi, Ekrem Murtezai, Ismet Salihu, Halil Turku, Osman Kraja, Rexhep Osmani, Riza Demaj, Zenun Çelaj, Salih Maqedonci, Qerim Gashi, Ismet Bogujevci, Nezanin Kuçani – Çeku, Semahate Kuçani-Mashkulli, Ismail Syla, Zeqirja Ballata, Engjëll Berisha dhe intelektualë tjerë.

Po ashtu, pasqyrohet edhe veprimtaria kulturore e Zajmit si udhëheqës i Shoqërisë së parë kulturo-artistike shqiptare “Agimi” të Prizrenit, sidomos si autor i teksteve dhe kompozitor i shumë këngëve, si fitues i shumë çmimeve në festivaleve muzikore dhe i çmimeve tjera më me renome në periudhën kur ai punoi dhe jetoi.

Në monografinë kushtuar jetës dhe veprës së Akademik Gazmend Zajmit për herë të parë boton shumë fotografi e dokumente me vlera historike e shkencore.

Botimin e kësaj monografie e kanë mbështetur Ministria e Kulturës e Republikës së Kosovës dhe intelektuali, farmacisti dhe filantropi Milaim Abdullahu, i cili është pronar i Kompanisë farmaceutike “SANTEFARM”.

Redaktor i monografisë është Akademik Arsim Bajrami, ndërsa recensentë Akademik Gjyljeta Mushkolaj dhe Prof. Dr. Agim Zogaj. Redaktor gjuhësor është Jonuz Fetahu, ndërsa redaktor teknik Valon Fetahu.

Bie në sy dizajni profesional i Profesorëve të dizajnit Lyra Zajmit dhe Luan Tashit, si dhe shtypi cilësor i Shtypshkronjës “ILRI” të Prishtinës.

Monografia mund të gjendet në libraritë e Prishtinës dhe të qyteteve kryesore të Kosovës. Lexuesit me blerjen e librit, do ta kenë dhuratë DVD-në e filmit dokumentar GAZMEND ZAJMI – PROJEKTUES I SUBJEKTIVITETIT SHTETËROR TË KOSOVËS.

Ta zhvillojmë turizmin rural përmes trashëgimisë kulturore

December 9, 2023 by s p

Mrs. Valent Qafleshi/

Libri për Trashëgiminë kulturore të Sharrit, është një nisëm e mirë e Komunës së Dragashit që synon të orientojë turizmin drejt traditës, folklorit, ushqimeve dhe natyrës, është faktuar tashmë si një sukses, ku vizitorët në këtë libër do të mësojnë për historinë, gjeografinë, etnografinë, doket dhe zakonet e kësaj ane etj.

Natyra me bukuri të rralla dhe folklori i dy krahinave etnografike të Opojës dhe Gorës shton ngjyrat ofertës turistike të këtij rajoni, edhe pse duhet bërë më shumë që përmes organizimeve të aktiviteteve dedikuar turizmit cilësor dhe produkteve natyrale rural, që sjellin njëkohësisht ruajtjen dhe kultivimin e traditës e vlerave të trashëgimisë kulturore.

Krahina e Opojës dhe Gorës trashëgon një thesar të pasur folklorik ku pasqyrohet vitaliteti, kultura materiale dhe shpirtërore. Është e vërtetë që kostumet popullore dhe orenditë e traditës janë zhdukur tashmë nga përdorimi i përditshëm, por ato mund të shihen dhe gjenden me tërë bukurinë dhe finesën e tyre artistike në manifestimet folkloristike e në muzetë etnografike.

Këngët dhe vallet

Opoja shquhet si një krahinë e valleve karakteristike dhe tradicionale të njohura në opinion si “Kollqoja” të cilat kërkojnë zhdërvjelltësi në lëvizje të valltarëve dhe për ritmet e larmishme.

Po ashtu SHKA “Bresana” nga Bresana ka sjell nëpër shumë festivale kombëtare e ndërkombëtare në mënyrë origjinale vallet dhe këngët nga ritet e përditshmërisë sonë si dasma opojane, punët në bujqësi e blegtori me të cilat valle e këngë shpërfaqin karakteri etno-folklorik të kësaj zone. Rituali i dasmës opojane vjen po ashtu si një vlerë e çmuar e kulturës dhe traditës së kësaj treve.

Nga instrumentet popullore përmendim dajrja (defi), lodra (tupani) cyrlja (zurla), çiftelia, sharkia, fyelli, kavalli etj. Kënga e kurbetit dhe dashurisë është mbizotëruese në këto dy krahina. Zakonisht kënga këndohet nga një person por edhe nga dy e më shumë!

Traditat dhe zakonet

Treva e Opojës dhe Gorës është e pasur me trashëgimi kulturore materiale, shpirtërore dhe natyrore, të cilat në libër janë paraqitur në hollësi, si dhe veprimtaritë ekonomike të kësaj anë.

Mikpritja në zonën e Opojës dhe Gorës është e kultivuar përgjatë shumë shekujve. Respekti për mikun, të huajin është diçka e veçantë.

Gatimet

Në mjaft vende me traditë të zhvilluar gastronomia përbën pothuajse një lloj turizmi. Edhe rajoni i Opojës dhe Gorës ka veçoritë e saja të gatimit. Llojet e piteve si: kulare,me kuletë, me gjizë, me prasa, me një petë, fli, karalla, petulla, nërpetë, si edhe gjella si pasul, jani, gullash etj. Në rajon dhe më gjerë është i njohur djathi Sharrit i bardhë e i butë dhe i fortë. Tipike janë edhe ëmbëlsirat të bëra nga mjeshtrit opojan e goranë si tatli të kollomojtë, tatli qorre, ravoni, qeshkek, zerde, sytliash, urmashica, sheqer pare etj.

Veshjet tradicionale Karakteristike është veshja e femrës dhe mashkullit opojan e goranë.

Tip veshjeve të burrave përbëhet nga këto pjesë: tirqit, xhamadani, këmishë, shoka (brezi), çorapet, opingat. Blegëtorët përdorin edhe Ferxhenë, koporoninë dhe gëzofin. Opingat përgatiteshin nga lëkura e regjur e lopës ose e buallit. Veshjet tradicionale ose kombëtare, që mbahej nga burrat opojan e goranë në ditë dasme, të festat e motmotit dhe atyre fetare etj. Ndërsa karakteristike e veshjeve të grave është veshja me këmishë me zyrefë, jelek, çitjane, bohçe (përparësja), shami, çorape, sandale ose opinga dhe stolitë të ndryshme.

EDITH DURHAMI-PËRKRAHËSE E KAUZËS SHQIPTARE

December 9, 2023 by s p

Edith Durham 1863-1944/

(Në 160-vjetorin e lindjes)

Ngjarjet e zhvilluara gjatë periudhës së lavdishme të Rilindjës Kombëtare Shqiptare kanë zgjuar kurreshtjen e personaliteteve të huaja për të vizituar viset shqiptare. Trajtimi i çështjeve përkatëse për shqiptarët dhe Shqipërinë ishin në qendër të vëmendjes së artikujve dhe botimeve të tyre në qendrat e ndryshme evropiane. Falë angazhimit të tyre bota evropiane u senzibilizua dukshëm për çështjen shqiptare jo si çështje ballkanike por evropiane.

Nga plejada e atyre personaliteteve që vizituan shqiptarët dhe Shqipërinë nuk ka dilemë së vend nderi zë anglezja zonja Edith Durhami (1863-1944). Ajo ishte një udhëtare, artiste, publiciste, shkrimtare dhe një antropologe e njohur në fund të shekullit XIX dhe fillim të shekullit XX.

Nail Draga

Edith Durhami ishte më e madhja nga 8 fëmijët. Babai i saj Arthur Eduard Durham ishte një kirurg i njohur në Londër. Edukimin e mori në mënyrë private dhe nga mosha e re shfaqi talent në art, duke i bërë të mundur pjesëmarrjen në Akademinë Mbretërore të Arteve. Por, jeta e saj kishte sfida të mëdha , sepse pas vdekjes së babait asaj iu desh të kujdesej vite më radhë për nënën e sëmurë. E këshilluar nga mjekët në moshën 37 vjeçare, ajo ndërmori një pushim jashtë vendit për t’u qetësuar e relaksuar. Nga Triesta me një anije të Llojdit austriak gjatë Adriatikut udhtoi për në Kotor, duke u sistemuar përfundimisht në Cetinë të Malit të Zi, në gusht të vitit 1900. Ishte pikërisht ky udhtim, shkruan më vonë Durham ”kur zura për herë të parë një fill të lëmshit ballkanik, pa kuptuar se sa thellë do të ngatërrohesha më vonë dhe, aq më pak, se si ky lëmsh do të mplekste më në fund të gjithë botën”.

Vizita e parë në Shqipëri

Pas qëndrimit disamujor këtu, ajo në vitin 1901, viziton për herë të parë Shqipërinë, dhe shkruan se “ u mahnita nga energjia dhe origjinaliteti i popullit shqiptar”. Këtu u vendos në qytetin e Shkodrës, ku më pas do të shkruante se“Shkodra më bëri për vete. Kish ngjyrë, jetë, art. Banorët ishin miqësorë dhe të aftë dhe nuk e kalonin kohën duke pirë raki apo duke u sorollatur poshtë e përpjetë rrugëve, si në Cetinë. Kishte mbi vete diçka të njerëzishme”.

Këtu u vendos në shtëpinë e Mark Shantojës i cili më pas u bë shoqëruesi i saj në udhëtimet në viset e Veriut shqiptar. Gjatë këtyre udhtimeve ajo mblodhi dhe shënoi ngjarjet dhe histortitë dhe fotografoi nga afër pothuaj çdo aspekt të jetës në fshatrat malore, duke grumbulluar një arkiv të pasur nga trashëgimia kulturore shqiptare.

E përkushtuar për çështjen shqiptare

Pas Luftës së Parë Botërore ajo u kthye në Londër, ndërsa në vitin 1918 u bë sekretarja e Shoqatës Angli-Shqipëri, themeluar më parë nga Aubrey Herbert në Londër, e cila mbronte të drejtat e shqiptarëve. Përpjekjet e saja më pas ishin në atë që Shqipëria të njihej nga Lidhja e Kombëve në vitin 1920. Si mike e dëshmuar e shqiptarëve deri në vdekje i qëndroi besnike kauzës shqiptare. Kur Shqipëria u pushtua nga fashistat italianë në vitin 1939, edhe pse ishte 76 vjeçare doli në rrugët e Londrës duke mbajtur në duar pankartën ku shkruhej “Larg duart nga Shqipëria”. Vdiq në Londër në moshën 81 vjeçare, me 15 nëntor 1944.

Në saje të shkrimeve publicistike dhe botimeve të veçanta ajo mori një famë të madhe. Gjatë punës së vet prej një çerek shekulli, ajo lexuesit anglez i pat dhuruar këto vepra: “Nëpër tokat e serbëve” (1904). “Brenga e Ballkanit” (1905), “Shqipëria e Epërme” (1909), “Lufta për Shkodrën” (1914), “Njëzet vjet ngatërresa ballkanike” (1920) dhe “Për fiset, ligjet e zakonet e ballkanasve” (1928) etj.

Nga opusi i saj botues gjashtë libra trajtojnë pothuaj tërësisht çështjen shqiptare. Madje botimet e saja edhe sot e kësaj dite janë një udhërrëfyes i mirë i kulturës dhe trashëgimisë kulturore të malësorëve në veçanti e Shqipërisë Veriore në përgjithësi.

Ndonëse ajo u paraqit rastësisht në këtë regjion, ajo çështjeve ballkanike në përgjithësi, e atyre shqiptare në veçanti, iu qas me një pasion e objektivitet të rrallë, duke dhënë përfundime të qëndrueshme shkencore.

Duke lexuar veprat e Durhamit shqiptarët dhe të huajt do të mësojnë shumë të vërteta nga historia e tyre, më shumë të dhëna për kombin, për trashëgëminë kulturore, për qëndrimet e sjelljet e fqinjëve dhe Fuqive të Mëdha në fillim të shek. XX. Si të tilla ata janë referenca të domosdoshme për studiuesit e profileve të ndryshme shkencore.

Pasi në mënyrë të përafërt u njoh me popullin tonë ajo u bë, jo vetëm dashamire e shpirtit dhe e kulturës së tij, jo vetëm një përshkruese dhe studiuese e traditave dhe e ngjarjeve të tij, jo vetëm një zëdhënëse e të drejtave legjitime të popullit shqiptar, por edhe pjesëmarrëse e drejtpërdrejtë e ngjarjeve si kroniste besnike e tyre, me një fjalë u bë një luftëtare e denjë e çështjes shqiptare.

Me qëllime të caktuara për të nënvlerësuar krijimtarinë e saj disa pseudoshkencëtarë e quajnë atë si shqiptarofile e me epitete të tjera nga i vetmi mëkat që “kishte” sepse ushqente simpati e ndjenja të sinqerta ndaj popullit shqiptar duke u vënë në mbrojtje të së vërtetës dhe të kauzës shqiptare. Ajo vërtet ishte pro-shqiptare por nuk ishte armiqësore me popujt serb e malazez, por ishte kundër politikës së tyre pushtuese ndaj trojeve shqiptare. Sa ishte gjallë epiteteve të tilla kurrë nuk iu përgjigj, përkundrazi, miqësinë me popullin shqiptar e konsideronte një fat të madh, që e bënte krenare dhe të lumtur. Rrallë mund të gjenden raste analoge të një përkushtimi të tillë ndaj fateve të një populli mik.

Intelektuale e guximshme

Edith Durhami ishte parimore e mbi të gjitha guximtare. Ajo nuk kishte paragjykime ndaj popujve të tjerë ballkanikë, por i gjykonte çështjet më drejtësi. Por, duke qëndruar dhe hulumtuar në regjionin e Ballkanit i cili popullohej nga sllavët dhe shqiptarët arriti të kuptonte shumë mirë intrigat, prapaskenat dhe veprimet djallëzore të serbëve dhe malazezëve ndaj shqiptarëve.

Pikërisht duke qenë dëshmitare okulare e skenave kriminale edhe pse ishte dekoruar nga knjazi i Malit të Zi Nikolla në vitin 1907, duke parë veprimet dhe krimet e ushtrisë së tij ndaj shqiptarëve në vitet 1912/13 dhe luftërat e tyre pushtuese në viset shqiptare, pati guximin për t’ia kthyer dekoratën. Ishte ky një guxim i rrallë dhe veprim dinjitoz i një personaliteti me karakter që duhet t’ia kenë pasur zili të tjerët, në atë kohë por edhe më vonë.

Duke parë angazhimin dhe kontributin e saj në shërbim të çështjes kombëtare shqiptare, Mit’hat Frashëri, që në vitin 1914 në gazetën “Liri e Shqipërisë” shkruante: “Miss Durhamit, shkrimtares angleze, duhet t’i shprehim mirënjohjen më të madhe dhe t’i blejmë një penë të florinjtë për të mirat që ka bërë ndaj Shqipërisë”.

Dekorohet nga Mbreti i Shqiptarëve

Angazhimi i saj personal ndaj çështjës shqiptare është vlerësuar nga Mbreti i Shqiptarëve ZOGU I i cili e ka dekoruar më Urdhërin e Skënderbeut, me dekretin e datës 28. 12. 1928, që është publikuar në Fletorën zyrtare nr. 1 të datës 9 janar 1929.

Pas rënies së diktaturës dhe miratimit të pluralizmit në Shqipëri nga viti 1992 e më pas, në Shqipëri kanë filluar të botohen veprat e Edit Durhamit, të plota pa censurë si në kohën e diktaturës. Duhet cekur me ketë rast punën plot pasion e profesionalizëm të Shtëpive botuese si ARGETA –LMG, Camaj-Pipaj, Arbëria, Dituria etj. në botimin e veprave të Durhamit të plota të përkthyera në shqip.

Botime kushtuar Durhamit

Veprimtaria e saj hulumtuese e botuese ka qenë nxitje nga autoritete të ndryshme shkencore e kulturore, ku i janë kushtuar artikuj, studime e botime të veçanta. Gamës së këtyre botimeve bëjnë pjesë: Afrim Q.Karagjozi, Mary Edith Durham,Tiranë, 2012, Medina Çoba, Mary Edith Durham dhe shqiptarët, Tetovë, 2014,Marcus Tanner, Mbtertërësha e Malësisë-Edith Durham dhe Ballkani, Prishtinë, 2017 etj.

Duke analizuar jetën dhe veprimtarinë e zonjës Durham del qartë se ajo ishte grua e fortë, me kurajë, energjike, e dhënë pas aventurës, të shkruarit dhe pikturës. Pra, ishte një grua ndryshe nga të tjerat. Në vend të jetës së qetë dhe angazhimeve artistike ajo zgjodhi të kundërtën, sepse jeta e saj nga koha kur la Anglinë, mori tjetër kthesë. Për 20 vite ajo udhtoi në Ballkan. Punoi duke mbledhur material, shkruar e pikturuar. Mblodhi foklorin dhe trashëgiminë kulturore të zonave ku qendroi. Ajo iu përkushtua tërësisht çështjes shqiptare. Kudo ku qëndroi në viset shqiptare u mirëprit nga malësorët shqiptarë duke mos pasur asnjë keqtrajtim edhe pse ishte një femër e vetme, andaj me të drejtë e quajtën me titullin honorifik “Mbretëresha e Malësorëve”.

Në ditët e sotme dokumentet e saj mbahen në Muzeumin e njerëzimit (Museum of Mankind) dhe Instituti Mbretëror Antropolgjik (The Royal Anthropological Institute) në Londër, ndërsa koleksioni me bizhuteri të grumbulluara në Ballkan ndodhen në Muzeumin e Oksfordit dhe atë të Halifaksit. Po ashtu edhe Muzeumi Banfield ka një monstër prezentative rreth jetës dhe veprimtarisë së saj.

Shtatorja që mungon në Shkodër

Në nderim të emrit të saj në Shqipëri, përkatësisht në Tiranë, Shkodër e Koplik, emrin e saj e mbajnë rrugë, shkolla dhe një subjekt kulturor. Por për mbeshtetjen që i ka dhënë popullit shqiptar jam i mendimit se ajo meriton që në Shkodër t’i vendoset jo busti por një shtatore monumentale. Mbetet në nderin e bashkisë së këtij qyteti që të marrin një nismë të tillë, sepse duke nderuar zonjën Durham nderojmë vetveten.

Pamje nga Ulqini punuar nga Edith Durham(1908)

Në Ulqin një rrugë më emrin e saj

Pasi ajo ishte e pranishme edhe në Ulqin, ku në shkrimet e saja disa herë e ka trajtuar edhe Ulqinin, madje ka pikturuar edhe një rrugë në këtë qytet në drejtim të Ranës e Kalasë, ka qenë motiv i mjaftueshëm që një rrugë të emërtohet me emrin e saj, propozim që është miratuar nga Kuvendi i Komunës së Ulqinit më 20.7 2015. Ishte ky një kontribut modest i yni, për të nderuar jetën dhe veprimtarinë e saj, si veprohet kudo në mjediset e qytetëruara.

Përfundim

Dhe në fund më rastin e 160-vjetorit të lindjës së saj ky shkrim kushtuar zonjës Edith Durham le të jetë një homazh për këtë antropologe të shquar sepse ajo meriton të nderohet dhe përkujtohet në çdo kohë, me e pa shkas, sepse vepra e saj shumëdimensionale dëshmon përkushtimin jetësor ndaj kauzës kombëtare shqiptare dhe si e tillë meriton plotësisht mirënjohjen e të gjithë shqiptarëve.

(Nentor 2023)

Nënë Tereza, shenjtorja dhe kombi i saj – nga Tine Van Osselaer

December 9, 2023 by s p

RECENSË LIBRI – Përktheu Arben Çokaj/

Mother Teresa. the Saint and her nation, Gëzim Alpion Bloomsbury, New Delhi, London, Oxford, New York, Sydney, 2020, 284 pp., £85 (hardback), ISBN: 978-93- 89165-05-0

[ Marrë nga versioni në anglisht, me leje të autorit të librit ]

Studimi mbresëlënës i pasur i Gëzim Alpion për Nënë Terezën merr një trajtim disi befasues, pasi e diskuton shenjtoren kryesisht në mungesë: vetëm në kapitujt e fundit shenjtorja nga Kalkuta merr skenën qendrore. Në pjesën e parë të librit fokusi është kryesisht tek populli shqiptar dhe tek familja e Gonxhe Bojaxhiut, siç njihej në rininë e saj.

Kjo taktikë origjinale i ofron lexuesit një pamje të shtresuar të fitueses së çmimit Nobel. Kapitujt shmangin me mjeshtëri një pikëpamje reduksioniste dhe veprimet e Nënë Terezës nuk paraqiten kurrë vetëm si rezultat i prejardhjes së saj familjare apo historisë shqiptare.

Përkundrazi, duke eksploruar këtë sfond, lexuesit mbledhin informacion që i ndihmon ata të kuptojnë më mirë disa nga veprimet dhe qëndrimet e Nënë Terezës. Si një heroinë shpirtërore dhe një personazh i famshëm, kështu shkruan Alpion, ajo është ‘produkt i një zinxhiri kompleks rrethanash personale, brenda-kombëtare, kombëtare dhe ndërkombëtare’ (f.1).

Duke mbuluar shekuj të historisë shqiptare, libri diskuton hyrjen (dhe sukseset) e hershme të krishterimit në këto rajone deri në shekullin e njëzetë e një marrëdhënie jo paprobleme midis Selisë së Shenjtë dhe katolikëve shqiptarë. Në pjesën e parë, Alpion skicon me vija të gjera, por me sy për detaje, historinë shqiptare nga lashtësia ilire deri në epokën postmoderne.

Në pjesën e dytë, ai përdor informacionin që dha në kapitujt e mëparshëm si kanavacë për të pikturuar portretet e brezave të ndryshëm të familjes së ngushtë të Nënë Terezës. Në këtë mënyrë ai reflekton mbi ndikimin e tyre në vendimin e saj për të hyrë në jetën fetare dhe zgjedhjen e shërbesës.

Për ta bërë këtë, ai nuk i përmbahet thjesht burimeve të shkruara ose gojore, por eksploron mbetje materiale (shtëpia e familjes që u shkatërrua nga serbët, ‘duke zhdukur një objekt që lidhet me paraardhësit e yllit në rritje të katolicizmit romak‘, f.99). , burime vizuale (filmi kostumet dhe ambientet e të cilit injoruan të pasmet e saj shqiptare dhe katolike terren) madje edhe emrat e anëtarëve të familjes (Gonxhe/‘Rosebud’, emër shqip si referencë për entuziazmin atdhetar të asaj kohe, f.74). Në pjesën e tretë, ai trajton marrëdhëniet e Nënë Terezës me Selinë e Shenjtë dhe me kombin shqiptar.

Si lexues mësojmë të ngjyrosim pikëpamjen e shqiptarëve si ekskluzivisht ‘myslimanë’, siç dëgjojmë për rrënjët dhe betejat e tyre ilire nën Perandorinë Osmane dhe regjimin komunist. Krishterimi mbijetoi me gjithë përpjekjet për çrrënjosje nga pushtuesit sllavë dhe osmanë) dhe kjo, sipas Alpion, falë ‘vendosmërisë së shqiptarëve të zakonshëm për të ruajtur besimin e tyre të lashtë dhe përkushtimit të bashkatdhetarëve të tyre që kishin hyrë në jetën fetare‘ (f. .46).

Gjatë gjithë librit, lexuesit ndjekin shqiptarët katolikë në Kosovë, Maqedoni dhe Egjipt dhe njihen me qëndrimin e tyre të qetë, jo të pakuptimtë, pragmatik ndaj fesë (f. 71: ‘Si shumica e bashkatdhetarëve të tyre, pavarësisht nëse i përmbahen krishterimit ortodoks apo islamit, besimtarët katolikë në mesin e shqiptarëve nuk e kanë pasur kurrë prioritet identitetin e tyre fetar mbi identitetin e tyre kombëtar‘, f.206: ‘asnjë besim nuk ka qenë kurrë arsyeja e ekzistencës së tyre apo shënuesi kryesor i identitetit të tyre‘).

Alpion zbulon pjesë të jetës së Nënë Terezës, që deri më tani kanë mbetur të panjohura (p.sh. duke gjurmuar historinë e mbesës së saj Filomena, duke identifikuar gjyshin e saj nga babai dhe duke përshkruar gjakmarrjen në të cilën mund të ishte përfshirë një nga paraardhësit e saj). Ai reflekton mbi arsyet se përse disa elementë mund të jenë filtruar nga imazhi publik i shenjtores (‘përpjekjet për të “sanitizuar” dhe “mbrojtur” imazhin e saj” f.99) dhe diskuton shkaqet e ndryshme, për të cilat Nënë Tereza është përdorur (në mënyrë të pavullnetshme).

Ai tregon për shembull se si përpjekjet për të rritur ‘kredencialet patriotike’ të saj dhe të familjes së saj, filluan pasi ajo mori Çmimin Nobel për Paqen (1979) dhe kanë vazhduar që atëherë. Sipas mendimit të tij, qëllimi pas përpjekjeve ishte ‘paraqitja e Nënë Terezës si një heroinë shqiptare, që rridhte nga paraardhës që ishin flijuar vazhdimisht për besimin dhe atdheun‘ (f.90). Në të njëjtën kohë, ‘përpjekjet u intensifikuan ta mohojnë fare prejardhjen e saj shqiptare dhe ta paraqesin kryesisht si sllave’ (f. 119).

Vetë Nënë Tereza, siç na bën me dije Alpion, ‘ka pushuar së shikuari veten në terma etno-raciale menjëherë sapo ajo e vuri zakonin e murgeshës’ (f.183). As vendimi i saj për të hyrë në një jetë fetare, as vendimi i saj për të themeluar Misionarët e Bamirësisë nuk ishin ‘frymëzuar nga ndonjë qëllim për t’u shërbyer bashkëqytetarëve të saj shqiptarë, të cilët, rastësisht, kishin nevojë për sa më shumë ndihmë në vazhdën e Luftës së Dytë Botërore‘ (f. 186).

Ky qëndrim pa komente, dhe refuzimi i saj për të biseduar në shqip, mund të ketë të bëjë me lidhjen e saj me vdekjen e papritur të babait të saj Nikollës në vitin 1919, për veprimtarinë e tij si avokat i çështjes kombëtare shqiptare dhe gjuhës amtare (f. 170).

‘(H)istori-bërësit si Nënë Tereza nuk vijnë nga askund’, thekson Alpion (fq.205). Siç tregon libri i tij, ka shumë për të fituar duke shkuar përtej përvojave dhe rrethanave personale. Përshkrimi i historisë shekullore shqiptare dhe zhytjet në sfondin familjar ndihmuan për të krijuar një pamje më komplekse sesa “pastrimi” i imazhit të shenjtë të Nënë Terezës.

Do të ishte e dobishme një pemë familjare dhe një hartë me vendet më të rëndësishme për ta ndihmuar lexuesin në mbajtjen e një pasqyre, por nga ana tjetër, këto janë lëshime të vogla për një libër jashtëzakonisht i pasur.

Deklarata e zbulimit

Asnjë konflikt i mundshëm interesi nuk u raportua nga autori(ët).

Shënime për kontribuesen

Tine Van Osselaer është profesoreshë e asociuar në historinë e spiritualitetit, përkushtimit dhe misticizmit në Institutin Ruusbroec. Hulumtimi i saj fokusohet në fenë dhe gjininë, fenë dhe mjekësinë, historia e emocioneve dhe, së fundmi, ndërmjetësimi i fesë dhe historia e dhimbjes. Ajo ishte hetuesja kryesore e “Midis shenjtorëve dhe të famshëmve. Te përkushtimi dhe promovimi i stigmatikës në Evropë, rreth 1800-1950” (Granti Fillestar ERC) dhe aktualisht mbikëqyr projektet mbi perceptimet katolike të dhimbjes (FWO/FWF) dhe mbi jetët e kufomat fetare (FWO/SNF).

Tine Van Osselaer

tine.vanosselaer@uantwerpen.be

Marrë nga: fjala.info