s p – Page 258 – Dielli

𝐌𝐄̈𝐒𝐈𝐌𝐄 𝐀𝐑𝐓𝐈 – “𝐴𝑀𝐵𝐴𝑆𝐴𝐷𝑂𝑅𝐸̈𝑇” – nga Hans Holbein i Riu

July 22, 2025 by s p

Dr. Bledar Kurti

Vepra Ambasadorët (1533) nga artisti gjerman Hans Holbein i Riu është një nga tablotë më të ndërthurura me simbolika dhe mesazhe të mprehta. Kjo tablo është një portret i dyfishtë i dy ambasadorëve francezë në oborrin e mbretit të Anglisë, Henry VIII. Në të majtë është Jean de Dinteville, ambasador francez në Angli në vitin 1533. Në të djathtë qëndron miku i tij, Georges de Selve, peshkop i Lavaur, i cili vihej shpeshherë në shërbim si ambasador për Perandorin, Republikën e Venedikut dhe Selinë e Shenjtë. Kjo tablo paraqet dy burra të rinj, të edukuar dhe të fuqishëm, por të cilët nuk donin të ishin aty dhe nuk do preferonin aspak të gjendeshin në kontekstin historik që po kalonte Anglia, Franca, Vatikani, e mbarë Evropa.

Jean de Dinteville, figura kryesore, në të majtë, shpaloset plot fisnikëri, me një veshje aristokrate të zezë e të kuqe, e me një gëzof të bardhë mbi rrobën e tij, duke imponuar autoritet, force e pushtet. Supet dhe busti i tij duken më të mëdha sesa duhet dhe kjo është bërë e qëllimshme, pasi ishte ai që e porositi këtë vepër, dhe roli i tij në tablo është të transmetojë mesazhin e njeriut të aksionit. Ai mban në dorën e djathtë një thikë të artë, në të cilën është gdhendur AET. SV Æ/ 29 (ai është 29), duke na treguar moshën e ambasadorit kur u realizua kjo tablo. Mëndafshi i kuq i këmishës dhe gëzofi i bardhë janë pikturuar me një delikatesëdhe mjeshtëri të rrallë. Në kapelen e tij të zezë gjendet një spilë me imazhin e njëkafke, dhe në hijen e këmbës së tij të djathtë dallohet, me vështirësi për shkak tëzbehjes së kohës, edhe firma e artistit.

E gjithë ana e majtë e tablosë simbolizon vita activa, jetën aktive, e shpalosur me Jean de Dinteville, i cili me këmbën përpara, supet e zgjeruara dhe me thikën në dorë tregon aksion, ndërsa në të djathtë vërejmë vita contemplativa, jetën medituese, peshkopin Georges de Selve, i cili në një pozë të tërhequr, me veshje të shtrenjtë por të thjeshtë, ka mbështetur krahun mbi libër, në faqet e së cilit dallohet AETAT/IS SV Æ 25 (mosha e tij është 25) duke dokumentuar kështu edhe moshën e peshkopit.

Por pëveç ndarjes vertikale në dy aspekte e natyra, tabloja është e ndarë në katër nivele horizontale. Dy prej tyre janë në qendër të veprës të shpalosura qartë tek rafti mbi të cilin janë mbështetur dy figurat, e ku gjenden një seri objektesh që na tregojnë për kontekstin historik por edhe qëllimin e misionit të dy ambasadorëve francezë në Londër. Në raftin e poshtëm dallohen objekte të cilat mund të çkodohen si tokësore ndërsa në raftin e sipërm janë objektet qiellore.

Niveli tokësor nis me dyshemenë e vazhdon të shtjellohet me objektet e globit tokësor, një kompast, një mandolinë, çantë fyelli, dhe libri i hapur i himneve. Dyshemeja në pikturë është e përshkruar me saktësi dhe ajo është qendra e dyshemesë që gjendet në kishën e Westminster Abbey, në abacinë ku Kryepeshkopi kurorëzon Mbretin apo Mbretëreshën. Në dyshemenë e kishës shkruhej Spericus archetypum, globus hic monstrat macrocosmum (Ky top sferik tregon makrokozmosin).

Por dyshemeja e Westminster Abbey luan edhe një rol tjetër në tablo. Ajo na tregon se dy ambasadorët, kundër dëshirës së tyre ishin dërguar në Angli për shkak të martesës së mbretit anglez, Henry VIII me Anne Boleyn të zhvilluar në fshehtësi e jo në Westminster Abbey siç i takonte. Dhe ajo nuk ishte një martesë e zakontë, por një lidhje që do ndryshonte përgjithmonë historinë e botës.

Martesa e Henry VIII me Anne Boleyn ishte martesa e tij e dytë. Gruaja e tij e parë Catherine e Aragon-it, nuk i kishte lindur dot një fëmijë mashkull mbretit, ndaj Henry VIII kërkonte ta divorconte. Catherine kishte qenë gruaja e vëllait tëHenry, dhe pasi ai vdiq, Henry duhej të martohej me të siç ishte tradita, por i shtyrënga paranoja se ai nuk kishte djalë pasi ishte nën mallkimin e faktit që ishte martuar me gruan e të vëllait, për më tepër, shtyrë edhe nga lidhjet e shumta dashurore që kishte me femra të tjera, ndër të cilat edhe Anne Boleyn, ai kërkonte të martohej sërish. Por, për ta bërë këtë atij i duhej që të merrte lejen e anullimit të martesës nga Papa Clement VII. Papa e refuzoi anullimin dhe Henry kokëshkretë vendosi të shkëputej nga autoriteti i Papës dhe e shpalli veten si kreu i Kishës së Anglisë. Ndarja nga Roma do sillte pasoja të jashtëzakonshme politike e fetare, dhe për ironi, Henry jo vetëm nuk bëri dot djalë me Anne Boleyn, por vajza që lindi me të ishte Elizabeta I, mbretëresha më e shquar në historinë e Anglisë e cila do ishte monarke e një Anglie protestante, dhe në pagëzimin e saj mori pjesë edhe Dinteville, ambasadori në tablo, i cili kishte shkuar në oborrin e Henry, me misionin për ta ndaluar atë të shkëputej nga Kisha Katolike, e t’i rezistonte valës së Protestantizmit që kishte përshkruar të gjithë Evropën.

Gjatë krijimit të kësaj tabloje, vetë Holbein njihej nga afër me Anne Boleyn, pasi Henry e kishte punësuar atë të krijonte bizhuteri për gruan e tij të ardhshme. Fati i Anne ishte tragjik pasi tri vite pas martesës Henry e dënoi atë me vdekje me prerje koke.

Holbein e kuptonte fare mirë realitetin e vështirë politik dhe fetar në të cilin gjendej kontinenti, dhe situatën në të cilën ndodheshin dy ambasadorët, ndaj edhe ai e shprehu atë përmes simbolikave tek objektet tokësore në raftin e poshtëm. Mandolina ka një tel të këputur, e cila nënkupton shkëputjen e Anglisë dhe prishjen e harmonisë evropiane. Ndërsa fyellit i mungon një tub. Muzika është simbol i harmonisë. Harmonia, është etimologjikisht një “bashkim” i elementëve të ndryshëm. Ajo përdoret për të treguar një lidhje midis elementeve të një sistemi dhe kësisoj është në të njëjtën kohë një koncept ontologjik që përshkruan strukturat e qenieve dhe të universit, por edhe një koncept politiko-etik që përfaqëson rendin e një bashkimi, strukture apo shoqërie ideale. Dhe rendi kishtar e bashkë me tëedhe shoqëria ideale evropiane sipas katolikëve tashmë po prishej, dhe me shkëputjen e Henry VIII nga Roma, Protestantizmi po depërtonte edhe në Angli e madje po zgjerohej në pjesën më të madhe të Evropës. Ndaj, edhe poshtë mandolinës Holbein ka pikturuar librin luterian tëhimneve në të cilin shkruhet Veni Sancte Spiritus, një himn i Shpirtit të Shenjtë, i cili tradicionalisht përdorej si një thirrje e fortë për bashkimin e kishave. Ëndrra e pajtimit të shprehur në këtë hollësi të vogël nga dora e Holbein, sigurisht, nuk do të materializohej kurrë.

Në të majtë dallohet një libër tjetër. Ai është libri i Petrus Apianus, humanistit gjerman, i shquar për studimet e tij në matematikë. Libri është paksa i hapur nga një vizore e në faqe arrihet të lexohet fjala dividirt, që do të thotë “le të bëhet ndarja,” një referencë e qartë për ndasinë fetare që kishte zaptuar Evropën. Mbi librin e përllogaritjeve gjendet globi tokësor, ku dallohet Anglia dhe Franca, por për çudi, Holbein, duke qenë se ishte gjerman, me sa duket nuk dinte mirë anglisht, ose ndoshta aspak, kështu që emrat Paris dhe Britania i ka shkruar sipas dëgjimit, ndaj në glob ai ka shkruar Baris dhe Pritannia.

Në raftin e sipërm gjendet globi qiellor, i cili simbolizon inteligjencën dhe natyrën intelektuale të dy personazheve të tablosë. Krahas globit qiellor janë të pikturuara me saktësinë më të madhe disa mjete matëse si ora diellore e barinjve; ora diellore e ekuinokseve; një lartësimatës; një orë diellore polihedrale; dhe, turkuetë e cila përdorej për matjen e koordinatave të horizontit, ekuatorit, dhe eklipsit. Një nga orët diellore tregon datën 11 prill, e cila korrespondon me Ditën e Pashkës për vitin 1533.

Trajtimi delikat që artisti i bëri veshjeve dhe detajet e përpikta në çdo objekt të tablosë bëjnë kontrast me trajtimin e shpejtë dhe të shkujdesshëm që vërehet tek perdja jeshile në sfond. Motivet e saj janë të thjeshta dhe perdja duket e sheshtë. Hijet duket se janë shtuar në fund për të treguar palat, megjithatë ky trajtim mund të ketë qenë i qëllimshëm në mënyrë që shikuesi të përqendrohej më shumë tek detajet e objekteve dhe figurave parësore. Dhe, në fakt, e kuptojmë që ka funksionuar më së miri.

Tani vijmë tek kafka që gjendet në plan të parë të tablosë.

Ajo është e pikturuar për t’u parë nga ana e djathtë e tablosë. Dhe kjo na le të kuptojmë se vepra ishte caktuar të varej në një mur përbri shkallëve, dhe u konceptua që teksa shikuesi të ngjiste shkallët ai të përballej me imazhin e vdekjes. Kafka është e pikturuar sipas perspektivës anamorfike, kjo një shpikje e Rilindjes. Imazhet anamorfike shërbenin si gjëza dhe lojra për ta përfshirë shikuesin në njëvepër arti e për të përthithur më mirë mesazhin që jep ajo. Kafka shërben si një momento mori, që do të thotë “mos harro se një ditë do të vdesësh.” Momento mori ishte një koncept mesjetar. Për shkak të sëmundjeve të mëdha dhe murtajës që pllakoste vazhdimisht popujt e Evropës dhe më gjerë, vdekja ishte reale dhe e prekshme ngado. Njerëzit e përdornin kafkën si kujtesë se vdekja ishte shumë pranë tyre, ndaj ata nuk duhet të jepeshin pa fre ndaj kënaqësive tokësore por të luftonin për shpëtimin e tyre, duke besuar tek Perëndia, pasi mund të përballeshin me të në jetën e përtejme nga momenti në moment.

Por pas mesazhit të vdekjes, tokës, dhe qiellit, ai shpalos edhe një nivel tjetër në tablo. Niveli i katërt gjendet në këndin e sipërm në të majtë të tablosë. Pas perdes jeshile fshihet një kryq i argjentë. Ai është niveli i shpëtimit. Si një mesazh për shikuesin, ambasadorët, mbretërit, dhe popujt evropianë të përfshirë nëkonflikte fetare, përmes atij kryqi të fshehur pas perdes ai tregon se shpëtimi gjendet tek Jezus Krishti. Ai e ka pikturuar Krishtin në kryq, me kurorën me gjemba në kokë dhe këmbët e duart e gozhduara, por vetëm gjysma e trupit arrin tëshihet ndërsa pjesa tjetër fshihet pas perdes, si një ftesë e nxitje për katolikë e protestantë, mbretër e intelektualë, të shikojnë përtej perdes së dijes dhe ndasive tokësore, dhe të hedhin sytë për nga kryqi, e ta shohin Krishtin e plotë si rruga e vetme e shpëtimit të kontinentit, e globit dhe e çdo njeriu.

VEPRA E PJETËR BOGDANIT, NJË MONUMENT LETRAR

July 21, 2025 by s p

Prof. Ymer Çiraku/

Pjetër Bogdani është i lindur në Gur të Hasit, sanxhaku i Dukagjinit, dioqeza e Prizrenit. Megjithë dilemave mes studiuesve – për vitin e lindjes, si më pranë së vërtetës, duket se mbetet viti 1625. Pra, ka lindur këtu e 400 vjet më parë. Të dhënat dëshmojnë se mësimet e para i mori nga i ungji Andre Bogdani, i cili, arriti të ishte deri arqipeshkëv i Shkupit. Pas studimeve të larta teologjike e filozofike në Romë, P. Bogdani merr titullin doktor dhe shërbeu si famullitar në Pult e Prizren e më pas ipeshkëv në Shkodër, deri sa e zëvendëson të ungjin në Shkup si arqipeshkëv. Ka marrë pjesë aktive në lëvizjet çlirimtare antiosmane, duke u detyruar prej përndjekjeve të pushtuesit, që të strehohej për disa kohë maleve. Është i njohur misioni i klerikëve shqiptarë nëpër shekuj, që të përkushtoheshin e punonin me moton “Për fe e atdhe”.

Në studimin e thelluar kritik kushtuar veprës së Bogdanit “Cuneus Prophetarum” (Çeta e Profetëve), botuar më 2015, studiuesja Anila Omari thekson se kjo vepër zë një vend të veçantë, si nga shkalla e përpunimit gjuhësor, ashtu edhe nga përmbajtja e larmishme dhe karakteri origjinal i saj. Prandaj gjykon se “…ajo është mbajtur, me të drejtë, si e para vepër origjinale, që shënoi fillimet e prozës letrare shqipe dhe që luajti rol parësor edhe në formimin e prozës shkencore shqipe.”

Me vlerat letrare që krijoi, P. Bogdani arriti nivelin më të lartë të kohës së vet – pikërisht në fazat më të hershme, atëhere kur nis të krijojë gradualisht profilin e saj letërsia shqipe. Pra, me krijimet e këtij personaliteti, letërsia shqipe arrin që të fitojë “statusin letrar”, e për pasojë, të fitojë edhe ritmin dhe modelin referencial të autoritetshëm për procesin letrar të mëpasëm/pritshëm. Që ai proces letrar të ndiqte e të përcillej pastaj dora–dorës në rrjedhat e kërkimit e zhvillimeve drejt hapësirave të reja. Kjo prirje inaguruese e çelur prej veprës së Bogdanit, sigurisht, që vlerësohet si një meritë e çmuar e këtij autori, megjithë modestinë aq prekëse, që ai vet e dëshmonte, kur i drejtohej lexuesit, qysh në hyrjen e veprës “Cuneus Prophetarum” : ”… që të më ndiejsh, nde gjeç fjalë, qi të trazon veshët. Por as dielli pa hije, as hâna pa tallaze mbë faqe nuk ânshtë…”

Kjo vepër është e përbërë nga dy pjesë. Pjesa e parë, përmban 182 faqe, kurse pjesa e dytë 162 faqe. Rëndësia e madhe që ky libër shfaq për botën shkencore e më gjerë, duket edhe nga fakti se deri më sot, si rrallë të ketë ndodhur në raste të tjera, ajo ka njohur gjashtë botime, të bëra këto kronologjikisht në rrjedhë të 3-4 shekujve, si dhe në disa vende si:: Itali, Shqipëri, Gjermani. Këto botime, kanë ngjallur interes të gjerë dhe janë përcjellë me interpretime të shumta në rrafshin letrar e gjuhësor – nga jo pak studiues të njohur, qofshin këta të huaj, por edhe ata shqiptarë si: Ndre Mjedja, Justin Rrota, Luigj Marlekaj, Ibrahim Rugova, Arshi Pipa, Injac Zamputi, Martin Camaj, Selman Riza, Rexhep Ismajli, Sabri Hamiti, Engjëll Sedaj, Anila Omari, Seit Mansaku etj.

Nga të dhënat e letërkëmbimeve të Bogdanit, dëshmohet se vepra ka qëndruar plot 10 vjet në dorëshkrim, deri në momentin e botimit të saj. Kjo erdhi për shkak të pritjes së lëshimit të lejes përkatëse dhe të sigurimit të fondeve financiare për ta realizuar/finalizuar botimin e saj. Duket qartazi se autori e ka mbartur në vete për detyrë të rëndësishme dhe imediate përgatitjen dhe publikimin e një vepre të tillë. Vlerësuar si një mundësi kjo, për ta lëvruar dhe për ta mbajtur gjallë dhe të dokumentuar gjuhën shqipe, e cila, përndryshe – do të vihej rrezikshëm në pozita asimilimi, pasi ishte e rrezikuar jo pak kësaj kohe prej ushtrimit të ndikimit mbi të të gjuhëve të shkruara – qoftë të pushtuesit, apo qoftë atyre të fqinjëve. Pra, që shqiptari “…të marrë vesht dijenë mbë giuhë të vet”, sikundër shkruan Bogdani në parathënien e librit…

Sidomos cikli i poezive të “Sibilave”, arrin që ta shfaqë në mënyrën më të spikatur aktin krijues letrar të P. Bogdanit. Këtu përfshihen njëmbëdhjetë krijime dhe seicili prej tyre, përmban një kallëzim më vete, të cilat krijojnë së toku një lloj tematike si prej mozaiku.

Poezia dystrofëshe mbi krijimin e botës, është pikërisht ajo, e cila do ta mrekullonte aq shumë edhe Lasgush Poradecin, kur ky do të njihej sëpari me të, pikërisht asaj kohe, kur ishte ende student i ri në Vjenë. Në një nga bibliotekat e saj, do ta shihte për herë të parë dhe do ta vlerësonte atë gjithë entusiazëm, madje si të krahasuar denjësisht e pa mëdyshje deri me krijimet e njohura kozmogonike hindase dhe hebraike. “Tekstin e Bogdanit e citova pas disa shënimesh që kam marrë në Vienë, vjeshtën e 1924–ës, kur pata gëzimin t`ia shëkoj me sy … t`ia çik me dorë… t`ia studioj dhe t`ia përpij “Cuneusin”-in në shpirtin tim për herë të parë. Përveç shënimesh të tjera gjuhësore, që më qëndruan për zemre, kam kopjuar një poezi kozmogonike, e cila, nga pikëpamja e koncepsionit origjinal, e idesë së fuqishme dhe e formës së veçantë të saj, jam i mendimit se duhet të konsiderohet si një monument letrar, jo vetëm i gjuhës shqipe, por i republikës së letrarëve përgjithësisht…, do të shkruajë L. Poradeci”. (Revista “Shkëndija”, 1942)

Përmes kësaj poezie, krijimi i botës përcillet nëpër shtjella dhe kontraste të përmasave kozmike, duke krijuar një tension e dramë të thellë – rreth raporteve të nënkuptuara të njeriut me gjithësinë, e cila, ka një pushtet të pazotërueshëm e të paparashikueshëm dot për të. Dhe kjo situatë, krijon atë gjendje të angësht, ku njeriu, me sa duket e ka pastaj fort të nevojshme që të ndërtojë lidhjet dhe referencat e tij me komunikime e besime të caktuara religjioze (apo dhe të tjera përtej tyre), aq të domosdoshme për të. Me qëllim, që ai pastaj të mund që të gjejë dhe të vendosë brenda vetes, paqen dhe ekuilibrin.

Át Justin Rrota, është ndër studiuesit e parë, që i është drejtuar shqyrtimit filologjik të veprës së Bogdanit, duke filluar qysh te një nga manualet më të hershme mbi historinë e letërsisë shqipe të hartuar prej tij. (Át J. Rrota “Letratyra Shqype”, Shkodër, 1925). Si latinist dhe si njohës i thellë i teologjisë dhe i autorëve të vjetër, duke u marrë kohë pas kohe me botimin kritik dhe duke i shoqëruar me komente tekstet e tyre, ai ka meritën edhe për faktin se ka gjurmuar e ka sjellë për herë të parë në Shqipëri, më 1929, tri kopje fotografike të “Mesharit” të Gjon Buzukut. Ndërkohë, ka botuar mjaft studime mbi vlerat e kësaj vepre, si e para vepër e zbuluar deri më sot, shkruar në gjuhën shqipe.

Po ashtu, studiuesi Eqrem Çabej e ka vlerësuar lart figurën e P. Bogdanit, e cila, sipas tij, qëndronte jo vetëm në lartësinë e kulturës teologjike të kohës, por që ai arrin të shfaqet edhe si shkrimtari shqiptar më i rëndësishëm, si nga madhëria e veprës që shkroi, si nga mendimet e thella derdhur në të, si nga gjuha e bukur e përdorur me mjeshtëri të madhe stilistike. E pikërisht prej këtyre vlerave: “…vepra e tij ka siguruar një vend të pavdekur në literaturën t`onë…”, do ta formulojë sintezën e tij Çabej (“Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe”, 1936, f. 29). Pra, e vlerëson këtë kontribut bogdanian në dimensionin e shumëfishtë që shfaq, si një aktivitet i pandalur intelektual, që rrezaton njëherazi: dije fetare e filozofike, art, atdhetari, humanizëm dhe vyrtute të larta e të përkora njerëzore.

Shtjefën Gjeçovi do ta dallojë mes të tjerëve, duke e shpallur me entusiazëm dhe metaforikisht veprën bogdaniane si: “dritë të litëratyrës shqiptare…”, “vepër që ia zbardhi faqen atdheut” (HD, 1930/12)…

Por studimi i gjerë monografik “Vepra e Bogdanit 1675-1685” i Ibrahim Rugovës, besojmë se mbetet nga studimet mjaft të sintetizuar – në qasjen ndaj kësaj figure dhe përcaktimit të rolit dhe të vendit që ai meriton, në panteonin e botës letrare dhe intelektuale shqiptare.

Duhet kujtuar se në kritikën letrare shqiptare, I. Rugova është nga zërat më të shquar. Këtë e dëshmon përballimi prej tij i disa prej temave kyçe në studimin e letërsisë shqipe, e dëshmon po ashtu thellësia, njohja dhe zbatimi i metodave interpretuese më të reja/më bashkëkohëse, si dhe ndjekja sistematike, me shije dhe intuitë selektimi të proceseve letrare. Është nga ata studiues, që tashmë mbetet i shenjuar me disa arritje antologjike në korpusin e studimeve letrare shqiptare.

Studimi i tij monografik mbi veprën e Bogdanit do të vinte pra, pas disa botimeve të mëparshme historiko-letrare dhe objekt hulumtimi këtu, bëhet vepra e këtij autori të hershëm, e cila, në botimin e saj të parë u shtyp në Padova të Italisë, më 1685. Për nga struktura, studimi ndahet në dy pjesë: I. “Gjenetika e veprës” dhe II. “Analitika e veprës”.

Duke e cilësuar këtë vepër si bërthamë të romanit të parë shqiptar, I. Rugova nxjerr në pah edhe dritën dhe shkëlqimin që shpaloset në të, duke arritur në bindjen se, shikuar në këtë plan, e gjithë vepra duket sëbrendshmi si një metaforë solare (diellore), ku çdo fenomen e gjykim, kërkohet dhe vendoset brenda refleksit të dritës, të burimit të saj, diellit.

Dhe pikërisht libri “Çeta e profetëve”, klasifikohet prej tij si vepra, që dëshmohet sot për sot si: “themeli i humanizmit shqiptar”, “i modernitetit intelektual”, madje, si ”bërthama e romanit të parë shqiptar”. Apo të vlerësuar edhe deri si varianti me referenca prej kryeveprash botërore. Prandaj e pati titulluar dhe shpallur jo pak guximshëm atë, si: “Komedia hyjnore shqiptare”…

Këto janë teza doemos të mprehta dhe sigurisht intriguese, të cilat, studiuesi arriti që t`ì përballojë me një metodikë dhe pasion të ngulët hulumtues dhe interpretues.

Kanë kaluar katër shekuj dhe Pjetër Bogdani me krijimet e tij, vazhdon që ta ruajë denjësisht figurën e prijësit të letërsisë shqipe. Që me tekstet e tij poetike, synoi dhe ia arriti që t`i sjellë ato në nivele mirëfilli estetike. Ai do të kujtohet edhe për koncepsionin metaforik nga më të hirshmit në meset tona letrare, madje dhe ato të përbotshme, për skalitjen e figurës së Jezu Krishtit:

“Nji bir të vetemë, qi Ama pat për mall…

Me Diell veshun`, e mbathunë me Hanë”

HISTORIKISHT, PUSHTETI ABSOLUT – KORRUPTON ABSOLUTISHT!

July 21, 2025 by s p

Nga Frank Shkreli/

“Pushteti absolut, korrupton absolutisht”, është një citim që i atribuohet politikanit britanik të shekullit të 19-të, Lordit Akton, megjithëse – në forma të tjera me të njëjtin kuptim – është përdorur edhe nga shkrimtarë dhe opinionistë të tjerë, shumë kohë para tij. Por, që në thelb do të thotë se sa më shumë që të rritet pushteti i një personi, aq më shumë zhduket edhe ndërgjegjia dhe përgjegjësia morale e një lidri ndaj të tjerëve. Ndërsa në shekullin e kaluar, ish-Senatori amerikan, demokrati William Fulbright ka shkruar gjerësisht mbi ushtrimin e pushtetit absolut politik të një individi, lideri politik, por edhe në nivel të një shteti.

Ai citohet të ketë thënë se shpeshëherë, “Pushtetari e konfuzon ose e ngatërron veten me virtytet e larta morale, duke konsideruar veten si të plot-fuqishëm ose të gjithë-pushtetshëm.” Shembuj të ushtrimit të pushtetit nga liderë plitikë absolut ka shumë gjatë gjithë historisë, nga ditët e sotme e tek historia e regjimeve komuniste të shekullit të kaluar, e deri thellë në histori, me shembuj si perandori Napolon Bonaparti, e deri në kohën antike kur perandorët romakë e konsideronin veten si zotër të universit të tyre. Ose kur kinezët konsideronin vendin e tyre si qendra rreth të cilës duhej të sillej e gjithë bota tjetër.

Për pushtetarët të cilët mund të mendojnë se janë të gjithëpushtetshëm, ish-Senatori Fulbright këshillon se, “Në rrugën e gjatë të historisë, është më e sigurt, më e mirë dhe më madhore të kesh njerëz që kuptojnë mendimet dhe qëndrimet tua” (me fjalë tjera t’i bindësh ata), sepse sipas tij edhe, “Në emër të objektivave fisnike, njerëzit kanë kryer dhe kryejnë aktet më mizore kundër njëri tjetrit.”

Ndonëse kjo frazë është përdorur fillimisht në shekullin e 18-të, pyetja lind se çdo të thotë dhe çfarë kuptimi kjo frazë ka për aktualitetin politik dhe shoqëror në botën e sotme, pa marrë parasysh se për cilin vend ose për cilën shoqëri, ose për të cilët pushtetarë të korruptuar, është fjala. Të gjithë e dimë se edhe sot kemi mjaft shembuj të tollë, ku kjo frazë u përshtatet shumë pushtetarëve aktualë kudo – pa i përmendur me emër sepse janë shumë të tillë – megjithëse ata mund ta konsiderojnë veten të zgjedhur nga shumica, e të cilët pretendojnë, se si të tillë, nuk kanë krahasim me perandorët e dikurshëm ose me “perandorët e kuq” komunistë të shekullit të kaluar.

Shumë akademikë dhe opinionistë kanë folur dhe shkruajnë për raste të ashtuquajturës “diktaturë e shumicës”, sidomos kur nuk ekziston dialogu midis shumicës dhe pakicës politike në një vend. Por, le t’i kthehemi subjektit për të cilin po flasim, se cili është pra kuptimi i frazës, “Pushteti Absolut, Korrupton Absolutisht”, në aktualitetin e sotëm politik. Sipas përcaktimit të definicionit të kësaj thënjeje, kjo frazë interpretohet të thotë se pushteti, për nga natyra, e korrupton njeriun. Ia pakëson vlerat morale një pushtetari dhe sa më shumë pushtet të ketë një individ, aq më i korruptuar do të bëhet ai në ushtrimin e pushtetit të tij.

Ashtu si në shekullin e 18-të, kjo frazë interpretohet, gjithashtu se ata që kontrollojnë pushtetin, në ciliondo nivel qoftë, shpeshherë nuk kanë parasysh interesat e popullit dhe janë të përqendruar, kryesisht, në përfitimet sa më të mëdha për veten e tyre dhe si rrjedhim abuzojnë në ushtrimine pushtetit, në mbështetje të interesave të tyre personale, partiako-politike ose rrethit të tyre të ngushtë familjar ose shoqëror.

Prandaj në qoftë se ndiqet kjo logjikë, sipas disa ekspertëve, arrijmë në përfundimin se, sidomos, politikanët që ushtrojnë pushtetin më të lartë në shtet dhe në qeveri — natyrisht, me ndonjë përjashtim aty këtu — kanë një mungesë të madhe të vlerave politiko-morale, kombëtare dhe shpirtërore. Nuk janë pra krijues të vlerave të mëdha si pushtetarë, për të mirën e përbashkët të shoqërisë dhe qytetarëve pa dallime politike, fetare apo krahinore. Ata që duhet të jenë shembull për shoqërinë mbi të cilën ushtrojnë pushtetin e tyre.

Përfundimi pra është se sa më shumë të rritet pushteti i një individi, ose grup individësh, aq më shumë zhduken vlerat e tyre morale, si njerëz të thjesht dhe si përfaqsues e si pushtetarë. Një krijesë e tillë politike, quhej “kult personaliteti”, në regjimet komuniste! Keqpërdorimi ose abuzimi me pushtetin dhënë një politikani nëse marrim me mend – se i është dhenë nepërmjet votës së lirë, buron, mbi të gjitha, nga dëshira e një pushtetari për të imponuar vullnetin e vet mbi të tjerët, në vend që me durim, të bashkëpunojë me ta, përfshirë pakicën kundërshtare politike, me qëllim për të arritur objektivat madhore në interes të vendit dhe të kombit, nëpërmjet dialogut, proceseve ligjore, politike dhe përfaqësuese të një vendi dhe të një shoqërie.

Por fatkeqësisht, dëshira për përfitime personale dhe partiake si dhe keqdashja ose vullneti i keq i një pushtetari ndaj atyre që ai mund t’i konsiderojë si kundërshtarë të pushtetit të tij, qoftë për arsye politike ose të tjera dallime shoqërore, fetare ose krahinore, duke mos përjashtuar edhe mos aftësinë ose mungesën e kompetencave të nevojshme të një pushtetari të ndershëm për të udhëhequr me moral dhe me drejtësi – janë sipas ekspertëve – arsyet kryesore se pse, në të gjitha kohërat, përfshirë edhe sot — pushtetarët absolutë, pothuaj pa përjashtim, janë edhe absolutisht të korruptuar!

Pothuaj çdo ditë në medien shqiptare nuk mungojnë kryeartikujt në lidhje me mungesën e dialogut politik dhe për arrogancën e shumicës. Të korruptuar ose jo, kur është fjala për pushtetarët e sotëm shqiptarë, qoftë në Shqipëri qoftë në Republikën e Kosovës, qoftë kudo në trojet shqiptare, një gjë është e sigurt: Se mungesa e theksuar e dialogut me votuesit dhe arroganca e pushtetarëve në marrëdhëniet me njëri tjetrin dhe me kundërshtarët e tyre politikë, përfshir mos ndëshkimin në kohë të korruptuarve, po e zhdukin njëherë e përgjithmonë ëndrrën dhe shpresën që shqiptarët kishin në mbarim të shekullit të kaluar, se shekulli 21 do të ishte, më në fund, “shekulli i shqiptarëve”.

Cilat do qofshin arsyet, pushtetarët e korruptuar, mungesa e dialogut ose përçarjet politike – një gjë është e qartë, fatkeqësisht, se nga dita në ditë vihet në pikëpyetje të madhe gatishmëria dhe vullneti i klasës politike shqiptare të këtyre 35-viteve post-komunizëm për të jetuar në harmoni dhe në vëllazërim kombëtar, në dialog dhe mirëkuptim e respekt me njëri tjetrin dhe si rrjedhim me të tjerët përtej kufijve, në kuadër të integrimeve euro-atlantike. Rasti fatzi i ditëve të fundit në Theth të Malësisë së Madhe dhe dështimi i Kuvendit të Republikës së Kosovës, për të 47-tën here, për konstituimin e legjislativit të vendit – tregojnë se shqiptarët në përgjithsi sot janë pikërisht – për faqe të zezë – aty ku gjithmonë i ka dashur hasmi – të ndarë e të përçarë ndërmjet veti, në trojet e veta autoktone, politikisht dhe gjeografikisht, dhe larg botës.

Nuk ka më kohë për të humbur! Të gjithë shqiptarët, siç është shprehur dikur edhe At Anton Harapi, duhet t’u tregojnë, “Miqve dhe armiqve, anembanë botës, se shqiptarët janë të zotët ta bëjnë dhe ta mbajnë Shqipërinë të bashkuar, të fortë, madhështore dhe të denjë për Kastriotin, për stërgjyshërit tanë, për burrërinë dhe fisnikërinë shqiptare…Të punojnë sa të jetë e mundur më tepër për të futur dashurinë midis vëllezërve që jetojnë në një vend me ne, kanë të njëjtin emër shqiptar, ndjekin të njëjtin fat dhe të njëjtin ideal: Fatin e Shqipërisë, idealin shqiptar… Paçim të vërtetën udhëheqëse, dashuria të na mbajë ngaherë”, ka shkruar ai.

Mënyra më e mirë, që për të gjithë shoqërinë të minimizohen dëmet që vijnë, nga pushtetarët absolutë, të korruptuar, të papërgjegjëshëm dhe të pandëshkuar, tani ose në të kaluarën – është që të gjithë, pa dallim, duhet të gjykohen dhe të vlerësohen bazuar në disa standarde morale themelore universale të drejtësisë, për hir të së vërtetës, të drejtës dhe të integritetit kombëtar dhe të historisë së shqiptarëve. Ushtrimi i pushtetit absolut pra, sipas ekspertëve, jo vetëm që korrupton absolutisht, por është edhe armiku më i madh, me këtë rast, i harmonisë dhe vëllazërimit kombëtar të shqiptarëve, dialogut, mirëkuptimit dhe respektit për njëri tjetrin dhe në shoqëri, në përgjithësi.

Udhëheqsit e vërtetë të një kombi nuk gjykojnë as nuk dënojnë, por frymëzojnë drejtë arritjes së objektivave të përbashkëta bazuar në rrethanat aktuale politiko-shoqërore! Në vend të frymëzimit të dashurisë vëllazore midis shqiptarëve kudo, fatkqesisht, pothuaj në çdo nivel të jetës shqiotare, shohim vetëm urrejtje dhe armiqësi. Kombi shqiptar ka nevojë për një udhëheqës, i cili jep shembull bashkpunimi e tolerance politike, bindë të tjerët të bashkpunojnë me ‘të dhe me njëri tjetrin për realizimin e objektivave madhore në interes të përbashkët kombëtar. Por mbi të gjitha, siç është shprehur dikur ish-Presidenti Amerikan, Dwight Eisenhower: “Cilësia supreme e një udhëheqsi, është dhe duhet të jetë integriteti!”

Këndvështrim fetar dhe biografik mbi autorin Leone Nigris si paraqitje e librit: “Shënime mbi ngjarjet në Shqipëri”

July 21, 2025 by s p

Dom Vlash Palaj

Famullitar i Shkodrës/

Më 16 tetor të vitit 1938, zbriti në portin e Durrësit, me cilësinë e Delegatit Apostolik të Selisë së Shenjtë, Imzot Leone Nigris. Kjo nuk ishte hera e parë gjatë atij shekulli që një përfaqësues i Papës vendosej në Shqipëri për të ushtruar misionin e tij apostolik.

Delegati Apostolik gëzon një rol të veçantë në hierarkinë e Kishës, pasi përfaqëson drejtpërdrejt lidhjen me Atin e Shenjtë – garantin e unitetit universal të Kishës Katolike – si dhe me kishat lokale, të udhëhequra nga ipeshkvijtë. Duhet theksuar se, në mungesë të Nunciaturave Apostolike, Delegatët marrin përsipër edhe funksionin e koordinimit të marrëdhënieve diplomatike ndërmjet një shteti dhe Selisë së Shenjtë, subjektit të së drejtës ndërkombëtare që përfaqëson Vatikanin. Edhe pse më herët, gjatë shekujve të sundimit osman, kishin mbërritur në Shqipëri vizitorë apostolikë me misione të përkohshme, prania e Delegatit të parë Apostolik shënohet me emërimin në këtë post të priftit misionar Ernesto Cozzi, nga Papa Benedikti XV, në fund të vitit 1920. Ai e ushtroi këtë detyrë deri në vitin 1926, kur ndërroi jetë.

Pas Cozzit, Papati emëroi Delegatë të tjerë – të gjithë nga rajoni i Friulit. Imzot Giovanni Battista della Pietra S.J. shërbeu nga 24 marsi 1927 deri më 19 mars 1936; Imzot Ildebrando Antoniutti mori detyrën nga 15 gushti 1936 deri në mesin e vitit 1938. Shërbimin e Delegatëve Apostolikë italianë e mbylli Imzot Leone Giovanni Battista Nigris (1884–1964), i katërti dhe i fundit Delegat Apostolik i huaj, i cili shërbeu në Shqipëri deri në pranverën e vitit 1945, kur u dëbua nga regjimi komunist si persona non grata. Selia e tyre ndodhej në Shkodër, pranë Kishës Katedrale, në atë ndërtesë që nga populli njihej si “Shtëpia e Delegatit.”

Prania e tyre kishte një rëndësi të madhe për Kishën tonë, pas pesë shekujve të vuajtjeve dhe qëndresës për shkak të pushtimit otoman. Ajo simbolizonte gjithashtu një liri të caktuar besimi dhe mundësinë e një komunikimi të drejtpërdrejtë të prelatëve shqiptarë me Papën.

Të gjithë Delegatët, përveç shërbimit të tyre apostolik dhe diplomatik, u dërguan në Shqipëri nga vetë Papa me një mision të veçantë: për të ndihmuar në ringritjen e të gjitha strukturave kishtare lokale, duke u mbështetur te kleri vendas.

Këto qëndrime profetike të Papatit, në fakt, dhanë shumë fryte. U rithemelua e gjithë hierarkia e Kishës nga kleri vendas. Meshtarë dhe ipeshkvij, sidomos nga Dioqeza e Shkodrës, do të japin kontribut në të gjitha trevat shqipfolëse – si në Kosovë, ashtu edhe në Maqedoni.

Pas një shkëputjeje të detyruar prej pesë dekadash nga Selia e Shenjtë, si pasojë e regjimit komunist, rivendosja e marrëdhënieve diplomatike me Vatikanin hapi rrugën për një periudhë të re shprese. Brenda jo më shumë se 35 viteve të një lirie të pjesshme të besimit, Kisha jonë jo vetëm që rifilloi jetën e saj shpirtërore dhe baritore, por edhe dhuroi një numër martirësh , një dëshmi unike besimi dhe qëndrese në historinë e saj.

Plotësohej kështu profecia e At’ Pjetër Meshkallës, e lindur në zemrën e errësirës së persekutimit komunist, kur priftërinj, murgesha dhe besimtarë të thjeshtë u burgosën, u torturuan dhe u vranë vetëm pse nuk hoqën dorë nga feja.

“Kjo është një gjë që na bën unik si komb dhe si Kishë në botë,” do të shprehej ai.

Relacioni i Imzot Leone Nigris më ra në dorë nëpërmjet një tjetër friuliani – të dërguarit të Selisë së Shenjtë për të përgatitur terrenin e rithemelimit të marrëdhënieve diplomatike ndërmjet Vatikanit dhe Shqipërisë menjëherë pas rënies së komunizmit, në fillim të vitit 1991.

Imzot Diego Causero, pjesë e Prelaturës Apostolike, të cilin pata fatin ta takoj në Udine, ma dorëzoi këtë relacion vetëm me të drejtë leximi, pasi do të publikohej më parë nga Dioqeza e Udines. Dhe në fakt, ashtu ndodhi. Istituto Paschini – Fonti per la Storia della Chiesa in Friuli e botoi atë në vitin 2022 nën redaktimin e Anesti Naci-t dhe prezantimin e Cesare Scalon, botoi relacionet nën titullin:’’Il drama dell’Albania nel racconto del Delegato Apostolico Leone G.B.Nigris (1938-1944)

Relacioni, në këndvështrimin historik, ka një vlerë të madhe, pasi pasqyron ngjarje jo vetëm të Kishës, por edhe të vetë vendit tonë, me një objektivizëm të detajuar dhe të kujdesshëm. Ndërsa në këndvështrimin kishtar ai çalon, pasi Delegati Apostolik, Imzot Leone Nigris, mendoj se nuk ishte figura më e përshtatshme për një detyrë të tillë. Ai shfaqi shenja paragjykimi ndaj Kishës lokale, me tendenca imponuese ndaj prelatëve vendas, duke e vendosur veten mbi ta, ashtu siç shkruante Dom Nikollë Mazrreku, duke iu referuar Atë Fluvio Cordignano S.J.: “…ma nalt ndër sferat e kullueta e të paqta t’Olympit.”

Këto qëndrime autoritare bënë që një pjesë e prelatëve shqiptarë ta anashkaloheshin deri në mospërfillje. Karakteri i tij i prerë dhe shpesh i rrëmbyer, tepër autoreferencial, mund të ketë ndikuar jo vetëm në mospërkrahjen nga ana e disa prej klerikëve dhe personaliteteve vendase të kohës, por edhe nga gjeneralët fashistë, të cilët u treguan indiferentë ndaj deklaratave të tij – ndonëse jo gjithmonë të pabaza – kundër qëndrimeve të tyre.

Duhet pranuar gjithashtu se situata në të cilën Imzot Nigris ushtroi misionin e tij apostolik ishte tejet e ndërlikuar. Pushtimi fashist i komprometonte jo vetëm pozicionin, por edhe figurën e tij si italian, edhe pse një pjesë e mirë e popullsisë – sidomos ajo katolike – e shihte këtë pushtim si njëfarë “shpëtimi”, duke e krahasuar me zgjedhën e gjatë osmane ose me masakrat e fqinjëve serbo-malazezë dhe grekë.

Këtë realitet, duket se e kuptonte edhe vetë Nigris. Edhe pse rrallë e shprehte haptazi, me qëndrimet dhe veprimet e tij linte të kuptohej se nuk shihte alternativë tjetër për mbrojtjen dhe mbijetesën e Kishës Katolike në Shqipëri, përveç bashkëjetesës me pushtimin italian.

Ky qëndrim solli përplasje të dukshme mes tij dhe prelatëve shqiptarë, të cilët, megjithëse ishin të lidhur shpirtërisht me Papën dhe kulturalisht me Italinë, besonin fuqishëm se fati i Shqipërisë duhej të vendosej nga vetë shqiptarët. Përplasje të tilla nuk pasqyrohen vetëm në këtë relacion, por edhe në shumë letra të tjera drejtuar Selisë së Shenjtë, ku shpesh vërehen tone kritike dhe qëndrime negative ndaj klerit dhe ipeshkvijve vendas.

E vërteta e vrasjes në Shtoj të Shkodrës, e rilindasit Çerçiz Topulli dhe intelektualit Muço Qulli

July 21, 2025 by s p

Nga Albert Vataj/

Në çdo përvjetor të ngjarjeve që kanë shënjuar historinë tonë kombëtare, kujtesa nuk vjen vetëm si një rit ceremonial, por si një thirrje për të ballafaquar të shkuarën me të tashmen. Ka ngjarje që koha përpiqet t’i mbulojë me pluhurin e harresës, por nuk ia del dot, sepse ato bartin peshën e një sakrifice që nuk mund të zbehet, dhe një të vërtetë që nuk mund të fshihet.

Vrasja e Çerçiz Topullit dhe Muço Qullit më 17 korrik 1915 është një nga ato çaste dramatike ku historia merr fytyrën e saj më të ashpër, por edhe më të lavdishme. Ata nuk ishin thjesht dy emra të shkruar në faqet e një libri, por ishin mishërimi i një ideali që nuk kërkoi asnjë shpërblim përveç lirisë së vendit. Në kohë pushtimesh dhe intrigash të egra politike, kur jeta e njeriut vlente më pak se një urdhër gjenerali, këta dy burra qëndruan me dinjitet dhe u përballën me plumbin si me një gjyq të drejtësisë hyjnore.

Atdhetari dhe rilindasi, Çerçiz Topulli

Në përvjetorin e kësaj ngjarjeje, është e pamundur të mos reflektojmë mbi fjalët e Charles de Gaulle: “Për të kuptuar të tashmen dhe për të ndërtuar të ardhmen, duhet të mbajmë gjallë kujtimet e sakrificave që na sollën deri këtu.”

Dhe kur lexojmë rrëfimet e dëshmitarëve të asaj kohe, ndjejmë se këtu nuk kemi të bëjmë me një thjesht kronikë lufte, por me një testament të gjallë të karakterit dhe burrërisë shqiptare. Ata u përballën me fundin e tyre jo si viktima, por si luftëtarë që, edhe në çastet e fundit, nuk iu përkulën armikut.

Kujtesa e tyre nuk na kërkon të thjesht të qajmë të kaluarën, por të kuptojmë se liria, dinjiteti dhe e vërteta janë themele që nuk mund të ndërtohen mbi harresë. Sot, kur përkujtojmë rënien e tyre në Golem të Shkodrës, ne nderojmë jo vetëm dy individë, por një brez të tërë që me gjakun e tij hapi shtigje për një Shqipëri më të drejtë dhe më të lirë.

Ky përvjetor është një ftesë për të mos harruar: se historia nuk është vetëm e atyre që e shkruajnë, por sidomos e atyre që e jetuan dhe e vulosën me jetën e tyre.

Si çdo vrasje e këtij kalibri, edhe kjo e këtyre dy personazheve me peshë, do të vinte me kohën të interpretohej një mënyra dhe pretendime të ndryshme të së vërtetës. Por falë dëshmitarëve që jetuan atyre kohëve të trazimta, thjeshtësisë dhe vërtetësisë, me të cilën ata rrëfejnë këtë ngjarje, ne kemi mundësinë të njohim të vërtetën dhe të ballafaqohemi me faktet.

Sejfi Vllamasi në librin e tij “Ballafaqime politike në Shqipëri” shkruan mes të tjerash për një nga vrasjet e bujshme të asokohëshme. Më 17 korrik 1915 u pushkatuan në fshatin Golem të Shkodrës atdhetari dhe veprimtari i shquar Rilindjes Kombëtare, Çerçiz Topulli dhe intelektuali Muço Qolli.

“Mua më thirri gjeneral Veshoviq, nis rrëfimi, me porosi që të marr edhe diplomën me vete. Pasi e kontrolloi me vërejtje m’i nguli sytë e tij prej krimineli në bebëzën e syrit dhe më tha: “Ik, se të thërras kur të kem nevojë”. Kështu, pasi Bashkia kishte nevojë për veterinar, ashtu edhe ai vetë, më la të lirë. Të gjithë të arrestuarit u nisën për Cetinë. Më 16 korrik, bashkë me Hamit Gjylbegun shkuam në kazermë, ku takohemi me toger Halimin prej Peje, oficer në ushtrinë malaziase i cili na tha: “Çerçizi me Muço Qullin janë në kazermë”. Halimi ishte i mërzitur dhe na shtoi, “Pritet të vijë major Bahri Begolli, adjutant i kral Nikolës. Në qoftë se majori vjen sonte, të dy të burgosurit kanë shpëtue”. Mjerisht, Bahri Begolli u vonua dhe natën e 17 korrikut, duke u gdhirë, patrioti dhe trimi legjendar Çerçiz Topulli me Muço Qullin u pushkatuan në fushë të Shtoj, afër katundit Golem, prej një toge ushtarake malaziase. Vrasjen e tyre me hollësi e morëm vesh në janar të vitit 1916, kur hyri ushtria austriake në Shkodër. Qysh atë ditë, si dy shokë të ditëve të zeza e të pandarë, prapë bashkë me Hamitin kaluam nëpër Golem, ku hasëm rastësisht një të quajtur Mahmut Golemi, i cili, kur ia treguan shkakun e vizitës, na u përgjigj si vijon:

“Natën e së premtes, natë ramazani, para se del drita, dola me ngarkue sanë prej livadhit, në freskë, kur prej së largut pashë tuj ardhë dy njerëz të përcjellë prej afro 15 ushtarësh, të cilët kur më panë, më urdhëruan të largohem, dhe unë u fsheha mbrapa qerres. Kur erdhën deri në një vend, atje u ndalën dhe ushtarët morën pozicion me qitë mbi dy personat në fjalë.

Intelektuali Muço Qulli

Ai që ishte veshë me petka bojëhini që ia kisha dhënë unë pse kishte mbetur pa xhaketë (Muço Qulli) bërtiti në një mënyrë alarmante, e një burrë i gjatë dhe i plotë, i bërtiti shokut tue i thanë: “Mos u tremb se patriotët kështu e kanë”. Ushtarët qitën; ai me petka bojëhini ra dekun, kurse tjetri, tue sha, me një zë luani e me një shpejtësi të rrufeshme, mësyn ushtarët dhe pa u lanë kohë të qesin të dytën herë, hyn midis tyre dhe erdhi fytyrat me ta për të marrë një pushkë prej tyre. Kjo luftë vazhdoi afro një minutë. Në atë përleshje mbasi gjetën rast i ranë për herë të dytë dhe e vranë. Të nesërmen shkova në vendin e ngjarjes, ku i pashë se ishin mbulue krejt cekët e me ferra. Si myslimanë që ishin, për sevap, i mbulova më thellë. Në kontrollimin e gropës gjetëm shumë shenja që i përkisnin Muço Qullit, pasi trupin e Çerçizit që ishte mbuluar më thellë nuk e prekëm. Gjeneral Veshoviq kishte vrarë më se 2.000 shqiptarë në atë kohë nga malet e rrethet e Shkodrës e të Kosovës. Kështu mori fund jeta e Heroit të Mashkullorës, pa mundur të hakmerrej nga armiqtë e kombit shqiptar. Çerçizi u vra me nxitjen e Tozlit, tregtar grek në Shkodër, për ta marrë hakun e peshkopit grek që e kishte varë Çerçizi bashkë me Mihal Gramenon në Guri i Cjapit më 1907 për të marrë gjakun e Spiro Kosturit, vrarë nga grekët në Selanik. Muço Qulli u vra si austrofil.