Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Mid’hat Frashëri dhe Kongresi i Manastirit

by

Uran Butka/

Mid’hat Frashëri, i biri i Abdyl Frashërit, udhëhëqësit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit,  jetoi dhe veproi në katër periudha të rëndësishme të historisë së kombit tonë, në atë të Rilindjes, Pavarësisë, Luftës së Dytë Botërore dhe të Pasluftës, duke qenë edhe protagonist, edhe kronikan i tyre.

   Intelektual i dorës së parë, rilindës  i shquar, botues i gazetës “Lirija”(1908) dhe i revistës kulturore “Diturija” (1909), kryetar i Kongresit të Manastirit për alfabetin e gjuhës shqipe (1908), nismëtar dhe ideator Kongresit arsimor të Elbasanit (1909), veprimtar dhe firmëtar i shpalljes së Pavarësisë dhe ministër në qeverinë e Ismail Qemalit (1912),  ministër në qeverinë e Princ Ëidit (1914), kryetar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris dhe kryetar i delegacionit në Lidhjen e Kombeve (1920-1922), ministër Fuqiplotë i Shqipërisë në Greqi (1923-1925), librar, themelues i bibliotekës” Lumo Skendo” në Stamboll (1897) dhe i librarisë “Lumo Skendo” në Tiranë (1925-1939), kryetar i organizatës “Balli Kombëtar (1939-1944), kryetar  delegacionit të BK ne konferencën kombëtare te Mukjes për një Shqipëri të lirë, demokratike dhe etnike, antifashist i orëve të para dhe antikomunist, themelues i Komitetit “Shqipëria e Lirë” në Francë dhe me seli në SHBA, 1949.

   Veprat kryesore te Midhat Frasherit në fushën e historisë kombëtare, diplomacisë, albanologjisë, letërsisë, eseistikës, filozofisë, publicistikës, politikës, kritikës, bibliografisë, përkthimeve, përshkrimeve te udhëtimit, letërkëmbimit, veprimtarisë librore, kujtimeve etj. janë përfshirë te “Vepra të zgjedhura të Mid’hat Frasherit”,”. Një kolanë e çmuar e veprës së tij të jashtëzakonshme për nga vlerat, dobitë dhe aktualiteti për çdo kohë. Do te përmend vetëm dy momente, që lidhen me Shkupin. Ai ndërmori dy udhetime nëpër gjithë hapësirën shqiptare. I pari nga Selaniku në vitin 1909-1910, ku u ndal edhe në Shkup, ku vuri në dukje më keqardhje se, ndonëse shumica dërmuese e banorëve ishin shqiptarë, nuk kishte asnjë shkolle shqipe…I dyti, një udhëtim i gjatë nga Stambolli në Vlorë më 29 shtator 1912. 

   “Në Shkup, shkruan Midhati, kudo atmosferë lufte. përpara rrezikut serb, shqiptarët i kërkojnë armë qeverisë. Në shkup formohet komisioni për mbrojtjen Kombëtare. Mid’hati shikon një ndryshim të dukshëm në krahasim me vitin 1909, kur ka qenë në shkup për herë të parë. “Shumë prej djelmoshave kanë një program vërtet kombëtar, punojnë me vullnet dhe me çape të sigurt”. 

Atje Mid’hat Frashëri u takua me shumë atdhetarë e veprimtarë të çështjes kombëtare. Ndërmjet tyre edhe me Shefqet Shkupin, Bedri Pejanin, Rexhep Mitrovicën dhe Salih Gjukën, që bashkërisht morën pjesë në Kuvendin e Shkupit (14 tetor 1912), që vendosi për mbledhjen e një kuvendi të përgjithshëm për shpalljen e pavarësisë. Pas përfundimit të Kuvendit, ata bënë në një udhëtim në shqipërinë Verilindore për të përhapur platformën e kongresit si edhe për të marrë përfaqësimin për në kuvendin e pavarësisë.( Të Pejës dhe Gjakovës, mandej të Plavës e Gucisë dhe Elbasanit)

    Kongresi i Manastirit dhe Mid’hat Frashëri

   Kongresi i Manastirit është një pikë kulmore në historinë dhe kulturën e kombit shqiptar. Atë e kërkonte koha dhe e realizuan figurat më të shquara në gjithë hapësirën shqiptare.

Nëpërmes faqeve të gazetës “Lirija” 1908 dhe revistës ‘Diturija” 1909, Mid’hat Frashëri bëhet flamurtar dhe zëdhënës i lirisë dhe i të drejtave njerëzore e kombëtare të shqiptarëve. 

Mid’hati u zgjodh atë kohë, (korrik 1908) kryetar i shoqërisë së shqiptarëve të Selanikut, shoqëri e cila hapi një klub dhe një shkollë shqipe. Klube dhe shkolla shqipe u çelën në Elbasan, Vlorë, Filat, Manastir, Shkup, Kolonjë, Korçë , Gjirokastër etj. “Motet 1908-1909 ishin për në një periodë formimi. Dy vjet ishin mjaft për të prurë një zgjim në zemrat e punët dhe për të kanalizuar qëllimet” – shkruante M. Frashëri. 

Zhvillimi i shpejtë i lëvizjes kombëtare dhe kulturore, shtroi nevojën e ngutshme për njësimin e alfabetit, të një gjuhe letrare të përbashkët dhe  qendërsimin e gjithë veprimtarive arsimore e kulturore. Në nëntor të vitit  1908, me nismën e klubit kulturor “Bashkimi” të Manastirit të kryesuar nga Fehmi bej Zavalani u mblodh, Kongresi Kombëtar i Manastirit, ku morën pjesë 50 delegatë, nga të cilët 32 me të drejtë vote, përfaqsues të shquar nga klube e shoqëri të ndryshme patriotike e kulturore, brenda e jashtë vendit. Kryesia e kongresit u zgjodh me votim të fsheftë. Kryetar u zgjodh Mid’hat Frashëri, delegat i Selanikut dhe Janinës, atëhere 28 vjeç. Madje në mungesë. Nuk kishte mbritur ende në Manastir. E pritën në stacionin hekurudhor dhe atje e uruan. Nënkryetar u zgjodh  Gjergj Qirjazi, një nga figurat më aktive të kongresit. 

Tubimi historik i Manastirit nuk ishte thjesht një kongres për alfabetin e gjuhës sone, por një kuvend kombëtar për çështjet më të rëndësishme të kombit. Ishte mbledhja e parë kombëtare pas Lidhjes së Prizrenit. Në seancat e hapura që shpesh merrnin karakterin e manifestimeve të zjarrta patriotike dhe në mbledhjet e veçuara apo të fshehta, u përpunua platforma e lëvizjes sonë kombëtare dhe u formuluan kërkesat politike, ekonomike dhe kulturore, natyrisht të karakterit autonomist që shtonte koha. Në to kërkohej që të njiheshin zyrtarisht nga qeveria turke kombësia shqiptare, madje kjo të shënohej nëpër letërnjoftimet e gjithë shqiptarëve; të njihej përdorimi i gjuhës shqipe; të hapeshin shkolla shqipe në të katër vilajetet dhe shkollat shtetërore turke  apo fetare të ktheheshin në shkolla shqipe. Parashikohej edhe ngritja e një universiteti, një muzeu arkeologjik etj. Shtroheshin, gjithashtu kërkesa për më shumë të drejta e kompetenca administrative për shqiptarët si edhe kërkesa me karakter ekonomik, që shkonin gjer në projekte ambicioze si ngritjen e ekonomive bujqësore model, tharrje kënetash, ndërtim hekurudhash, shfrytëzim i pasurive minerale  e të tjera.

Por, një nga çështet kryesore te Kongresit të Manastirit, ishte  njësimi i alfabetit të gjuhës shqipe. Edhe konceptimi, edhe diskutimi, edhe trajtimi i kësaj çështjeje nevralgjike, u panë jo si një problem thjesht gjuhësor, por si një nevojë e kahershme kombëtare që kërkonte doemos zgjidhje.“T’i japim një mbarim kësaj të madheje nevojë për bashkim të të gjithë shqiptarëve me një ABE”. Kjo  ishte edhe diviza e kuvendit.

Përcaktimi i një alfabeti plotësisht latin dhe më i përshtatshëm për botimet në gjuhën shqipe, i një abeceje për të gjithë shqiptarët, ishte rezultat i një procesi të gjatë dhe të mundimshëm rilindës që nga Dhimitër Kamarda, Pashko Vasa, Faik Konica etj dhe që përfundoi me alfabetin e Manastirit. 

Padyshim, të gjithë delegatët e në mënyrë të dukshme figurat e spikatura te çështjes sonë kombëtare e të kulturës shqiptare si Fehmi bej Zavalani, Gjergj Qiriazi, Shahin Kolonja, Gjergj Fishta, Ndre Mjeda, Luigj Gurakuqi, Bajo Topulli,Sotir Peci, Hilë Mosi, Nikollë Kacorri, Mati Logoreci, Simon Shuteriqi, Thoma Avrami, Grigor Cilka, Mihal Grameno, Dhimitër Buda, Sami Pojani, Hafëz Ibrahimi, Selahedin Prizreni, Refik Toptani etj.dhanë ndihmesën e tyre të shquar në formulimin e kërkesave kombëtare dhe njësimin e alfabetit të gjuhës shqipe, por, veçan, theksojmë kontributin e Mid’hat Frashërit, jo vetëm si kryetar i Kongresit, si ligjëruesi dhe formuluesi kryesor i problemeve kombëtare, por edhe si anëtar efektiv i Komisisë së ABE-së, kontribut që ishte mohuar apo denigruar nga historiografia komuniste, ashtu si edhe kontributi i madh i Fishtës. 

Fakti që Gjergj Fishta ishte kryetar i Komisionit të Alfabetit, bëri që të kapërceheshin gjithë ndasitë regjionale dhe dallimet mes alfabeteve ekzistuese dhe të zgjidhej një abece gjithëkombëtare. Citojmë nga procesverbali i punimeve të Kongresit i mbajtur nga Parashqevi Qiriazi: “At Fishta  me atë fuqi të fjalës që është i dërguar prej shoqërisë “Bashkimi”, s’ka ardhur për të mbrojtuar atë abece, por për të gjetur një mënyrë që të bashkohemi të tërë”

     Kongresi vendosi që në të ardhmen të kishte një alfabet të vetëm për të gjithë shqiptarët, ndërkohë që përkohësisht do të përdoreshin të dy alfabetet, ai i Stambollit, edhe ai kryesisht latin, por me disa shkronja cirilike për gërmat e dyzuara dhe ai me shkronja tërësisht latine, siç e kemi sot. Me përpjekjen e delegatëve e në mënyrë të veçantë me këmbënguljen e Ndre Mjedës, u arrit konsensusi historik. Në precesverbalin e Kongresit lexojmë: “Të nesërmen nadje, para se të fillonim mbledhjet e komisionit, Dom Ndreu vajti te Mid’hat Frashëri dhe i paraqiti këto dy alfabete. Zotnija, mbas nji diskutimi të shkurtër, mbeti i kënaqun dhe i tha që t’ia paraqitë ai vetë komisionit…”12)

    Mjeda ia paraqiti të dy alternativat. Fishta shkoqiti se abc-ja e stambollit është e mirë e mbi baza latine, por ka vështirësi në të shtypurit e librave shqip jashtë vendit, ndaj duhej një abc thjesht latine. Më në fund u vendos që të përdoreshin për dy vjet të dy alfabetet e zgjedhur dhe do të mbetej ai që do t’i rezistonte kohës.

Sipas procesverbaleve te punimeve të Kongresit nga 14 deri 22 nëntor 1908 të botuara në gazeten “Lirija”: “Në fund duel kryesonjësi, z.Mid’hat Frashëri, i cili diftoj , se mbas kaq të mbledhunave qi pat pleqësia, çështja e abe-tit muer funt në nji mënyrë qi do të mbesin jo veç të gjithë të kënaqun e për kët shkak u zgjodhën dy abe-të e të dy do të përdoren prej shqyptarëvet; njeni asht i Stambollit  e tjetri  nji abet thjesht latin, por qi i bazohet atij të Stambollit”

 Ndërkohë Luigj Gurakuqi, delegat i shqiptarëve të Italisë dhe Shkodrës zbuloi dërrasën ku ishte shkruar alfabeti i njësuar tërësisht latin.

Albanologu i madh dr. Holger Pedersen e përshëndet këtë zgjidhje: “Këtej e tutje do të jenë dy alfabete paralele dhe kjo ndryshon fort pakë nga një alfabet i vetëm. Ky është një përparim shumë i madh , për të cilin duhet uruar populli shqiptar” 

Në analizën “Ç’fituam nga Kongresi i Manastirit” Mid’hat Frashëri konkludon: 

1.U fitua bindja se shqiptarët kanë arritur një shkallë të tillë ndërgjegjsimi kombëtar që të mblidhen , të mendohen  dhe të vendosin  për çështje me aq rëndësi.

2. U arrit qëllimi i Kongresit për njësimin e abc-ve. “Tani, pra, themi se abc-ja u njësua, tani do të mbledhim gjithë fuqinë për të shkruar dhe për të përhapur gjuhën, pa humbur kohë në zihje e në grinda të abc-së. Tani gjithë dëshira jonë do të jetë për të sjellë në dritë vepra të nevojshme, vepra për të përhapur mësimin dhe për të lulëzuar gjuhën, libra shkollore, diturake dhe literare”

3 Njësimi i abc-ve është pemë e parë e kongresit.  Po ka edhe një pemë tjatrë që është akoma më e madhe  e më e bukur dhe kjo është bashkimi i shqiptarëve. “ Ish, pra, një ngjarje e re për ne kjo mbledhje ku pamë shqiptarë të ardhur nga veriu e nga jugu, nga lindja e nga perëndimi, ku pamë krah për krah gegë e toskë, të krishterë e muslimanë, hoxhë dhe priftër. Qoftë ky themël i një bashkimi të përjetshëm të shqiptarëve”-nënvizon Mid’hat Frashëri.

4. Mbledhja e Manastirit i tregoi botës qënien dhe ekzistencën e një kombi shqiptar. “Ky kongres, shkruan Mid’hat Frashëri, kjo shenjë e parë që dhamë në qytetari, na e shtoi nderë para syve tanë  dhe përpara botës , që kujtonte  se s’jemi të zotë  për asnjë vepër qytetarie…Këtë hap të parë për të njësuar alfabetin duhet ta pasojmë me akte të tjerë qytetarie, për t’u bërë vërtet një populli kulturuar dhe një komb i civilizuar…

Mid’hat Frashëri, në atë kohë, shpresën e ekzistencës, të shpëtimitdhe të mbrothësimit  të Shqipërisë e të kombit shikon tek qytetaria, që vjen nga dituria,  puna dhe kamja.. “Po e shohim se tani fuqi e njeriut s’është më vetëm te fuqia e grushtit, si në kohë të shkuara, po te qytetaria.. Armët e sotme  s’janë sëpata dhe kopaçeja, po qytetaria, puna, dituritë, begatija”  

Themelin e diturisë, të qytetarisë dhe të kombësisë , sipas Mid’hat frashërit e përbën gjuha shqipe. “Lufta për gjuhën, është një formë tjetër e luftës për të rrojtur” 

    Gjithë përpjekja e tij në këtë kohë u bë:  mësimi e dituria nëpërmjet gjuhës shqipe për ringjalljen shpirtërore dhe puna e paprerë për ringjalljen ekonomike në Shqipëri. “Dyfekët, thikat dhe jataganët thyejini! Ato armë tani bëjini pluar, bëjini çekanë, se tani do rrojtur me djersë të ballit si njerës që na ka bërë Zoti.”- shkruante ai në gazetën “Lirija”, korrik 1908.  

Por Kongresi i Manastirit nuk ishte thjesht një tubim gjuhësor, por një kuvend kombëtar. Aty u diskutua dhe u  miratua një program i gjerë kombëtar prej 18 pikash, për veprimtari politike, arsimore dhe kulturore, siç ishin vendimmarrjet për njohjen zyrtare të kombësisë e të gjuhës shqipë, hapjen e shkollave dhe e klubeve shqiptare në të gjithë vendin, nxjerrjen e gazetave të reja e botimin e librave shqip për shkollat, drejtimin dhe zhvillimin unik të arsimit etj

   “Mbledhja e Manastirit, sikundër na rrëfeu neve fuqinë tonë, ashtu edhe botës i tregoi qënien dhe rrojtjen e një kombi shqiptar…Ky kongres, kjo shënj’e parë që dhamë për qytetari, na shtoi nder përpara syvet tanë dhe përpara syvet të botës Le të tregohemi, pra, gjithnjë të zotë që ta mbajmë dhe ta shtojmë këtë nder.” – shkruante Mid’hat Frashëri.

Gjendja politiko-ushtarake deri në krijimin e shtetit të parë modern shqiptar

by

Prof.Asc.Dr.Gëzim MUSTAFAJ/

Çeshtja kombëtare shqiptare, qysh nga lindja e saj, pati përballë jo vetëm pushtuesin shumë shekullor osman, por edhe shtetet e reja kufitare, ato helene, serbe, bullgare. Menjëherë apo paralel me krijimin e shteteve të tyre, në kushtet e së ashtuquajturës “Kriza Lindore”, me një përmbajtje të theksuar nacionaliste, ato përpunuan, që në vitin 1844, platformat apo programet famëkeqe të emërtuara “Megali Idhea” (Greqia), “Narçetania” (Serbia), si dhe Traktati i Shën Stefanit për (Bullgarinë). Thelbi i tyre qëndronte në përfshirjen, në përbërjen të shteteve greke, serbe dhe bullgare, të viseve të vendeve fqinje. Ambicje më të theksuara ato kishin për trojet shqiptare, ende të pushtuara nga Perandoria Osmane. Në mesin e shek. XIX, kur hartoheshin planet aneksioniste të fqinjëve, trojet me popullsi etnike shqiptare kishin një shtrirje të gjerë. Këto hapësira gjeografike me popullsi autoktone shqiptare shtriheshin:

-Në Veri deri në Nish, Leskovac dhe Vranjë;

-Në Lindje deri në Kumanovë, Perlep dhe Manastir;

-Në Jugë deri në Konicë, Janinë dhe Prevezë, përkatësisht krahinat ekstreme. (Akademia e Shkencave e RSH, “Platformë për zgjidhjen e çështjes kombëtare shqiptare”, botim i vitit 1998, Tiranë, f. 6). Trojet me banim nga shqiptarë autoktonë, edhe pse në atë kohë, me emrin, Shqipëri, nuk njihej ndonjë ndarje administrative, ato emërtoheshin me emrat e katër vilajeteve, Kosova, Shkodra, Manastiri, dhe Janina dhe ishin ndarë nga qeveria osmane. Sipas disa studiuesve popullsia shqiptare shtrihej në një sipërfaqe prej 90.000 km. (Arben Puto, “Çështja shqiptare në aktet ndërkombëtare të periudhës së imperializmit”, Vëll. I, Tiranë 1985). Por, para Kongresi të Berlinit, që shënon edhe coptimin e madh të parë të trojeve shqiptare, i cili u shkëputi atyre rreth 25.000 km2 sipërfaqe, del se në vitin 1878, sipërfaqja me popullsi shqiptare shtrihej deri në rreth 105.000 km2.

Traktati i Shën Stefanit i 3 mars 1878, i njohur si traktati i paqes ndërmjet Perandorisë Ruse dhe Perandorisë Osmane, do ti shkëpuste Perandorisë Osmane rreth 80 për qind të zotërimeve të saj në Gadishullin Ballkanik. Synimet hegjemoniste Ruse në Evropën Juglindore, do të realizoheshin kryesisht nëpërmjet Bullgarisë së madhe autonome. Brutaliteti i politikës perandorake ruse dukej sidomos në trajtimin e problemit shqiptar. Shqiptarët nuk u trajtuan fare si kombësi më vete. Emri i tyre nuk zihej fare në gojë në Traktatin e Shën-Stefanit. Pas shkatërrimit të Perandorisë Osmane trojet shqipëtare u copëtuan midis katër shteteve. Pjesa më e madhe e tyre mbetej nën sundimin e Perandorisë Osmane kurse një mori visesh periferike u jepeshin aleatëve sllavë të Rusisë. Bullgaria do të merrte, përveç të tjerave, rrethet e Korçës, Pogradecit, Strugës, Dibrës, Kërçovës, Gostivarit, Tetovës, Kumanovës dhe Kaçanikut. Serbia do të aneksonte, viset veriore të Kosovës deri në afërsi të Mitrovicës. Mali i Zi do të përfshinte brenda kufijve të tij, ndër të tjera krahinat shqiptare të Ulqinit, Krajës, Anamalit, Hotit, Grudës, Tuzit, Kelmendit, Gucisë, Plavës dhe Rugovës, pra edhe toka të cilat nuk i kishte pushtuar ushtarakisht gjatë luftës. Kufiri i ri do të kalonte përmes liqenit të Hotit, liqenit të Shkodrës dhe lumit të Bunës. Tani tokat shqiptare do të bënin pjesë jo në katër, por në tre vilajete pasi që Vilajeti i Manastirit do të kalonte krejtësisht nën administrimin bullgar. Shqiptarët e kuptuan përmbajtjen e Traktatit të Shën Stefanit në prill të vitit 1878, kur ai u shpall zyrtarisht. Ata u informuan për copëtimin e tokave të tyre dhe territoret që do t’i kalonin Bullgarisë, Serbisë dhe Malit të Zi. Sikurse shkruante Abdyl Frashëri, më 12 prill 1878, perandori nuk do të ndalej vetëm me këtë copëtim të trojeve shqiptare. Sipas tij, Traktati i Shën-Stefanit shënonte vetëm hapin e parë drejt asgjësimit të plotë të Shqipërisë. Një vlerësim të tillë të situates e bënte edhe Sami Frashëri. Pasi vinte në dukje tendencën e Rusisë për ta shtrirë Bullgarinë deri në brigjet e Adriatikut, ai shkruante disa muaj më vonë: -“Sikurse kuptohet nga harta e Traktatit të Shën-Stefanit, (Rusia) pasi ta ketë bullgarizuar mesin e Shqipërisë, pjesët që mbeten në veri të saj, domethënë sanxhaqet e Prishtinës, Prizrenit dhe Shkodrës, do t’ia falë Serbisë dhe Malit të Zi, kurse pjesën që mbetet në jug, domethënë sanxhaqet e Prevezës, Janinës dhe Gjirokastrës do t’ia japë përkohësisht Greqisë, duke e zhdukur Shqipërinë, bile duke e fshirë atë nga harta”. (Kristo Frashëri, Lidhja Shqiptare e Prizrenit, Tiranë 1997).

Në rrethanat e reja të ndërlikimit të situatës ndërkombëtare kur Rusia me aleatët e saj po përparonin, Greqia e ndjente të nevojshme vazhdimin e bisedimeve me shqiptarët. Abdyl Frashëri kishte kërkuar nga pala greke që ta tërhiqte nga delegacioni Mavromatin, sepse sipas tij ai ishte pengesë serioze për arritjen e ndonjë marrëveshje eventuale. Athina në vend të Mavromatit, dërgoi Stefanos Skuludhin i cili ishte deputet në parlamentin grek. Skuludhi arriti në Stamboli më 15 dhjetor 1877. Shumë patriotët shqiptar kishin udhëtuar nga vende të ndryshme të Shqipërisë për të marrë pjesë në bashkimin në një organizate kombëtare e cila do të formohej në Stamboll. Kjo organizatë u formua më 18 dhjetor 1877 dhe u njoh me emrin “Komiteti Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësisë Shqiptare”. Edhe këto përpjekje për lidhjen e ndonjë marrëveshje shqiptaro-greke me interesa dypalëshe dështuan. Madje urdhri nga qeveria greke dërguar Skuludhit për t’u tërhequr nga bisedimet me shqiptarët më 25 dhjetor 1877 ishte sinjal i qartë se Greqia po përgatitej të pushtonte tokat shqiptare në Jug.

Kongresi i Berlinit i 13 qershor 1878, me rend dite rishikimin e Traktatit të Shën-Stefanit, midis 6 Fuqive të Mëdha të Evropës: Gjermania, Anglia, Franca, Rusia, Austro-Hungaria dhe Italia. Sipas procedurës së vendosur paraprakisht, vendimet do të merreshin njëzëri. Punimet e Kongresit të Berlinit i drejtoi kancelari gjerman, Otto Bismark. Në punimet e Kongresit të Berlinit mori pjesë edhe një delegacion qeveritar i Perandorisë Osmane, i kryesuar nga ministri i saj i Jashtëm, Kara Theodhor Pasha, me ndihmës të parë Mehmet Ali Pashën, një mareshal turk me origjinë gjermane. Por delegacioni turk nuk kishte të drejta të barabarta me ato të Fuqive të Mëdha.  Me ftesën e Fuqive të Mëdha, shtetet ballkanike (Serbia, Greqia, Bullgaria, Rumania, Mali i Zi) dërguan në Berlin delegacionet e tyre qeveritare, të cilat parashtruan dhe mbrojtën në seanca të veçanta të Kongresit kërkesat e tyre politike e territoriale. Shqiptarët, sidomos organizmat e Lidhjes së Prizrenit, i parashtruan Kongresit të Berlinit kërkesat e tyre. Në dhjetëra peticione e memorandume të dërguara gjatë muajve qershor-korrik 1878, përveç protestave kundër lakmive pushtuese të shteteve fqinje, që cenonin tërësinë territoriale të Shqipërisë, parashtrohej edhe kërkesa për t’i dhënë Shqipërisë disa të drejta autonomie. Megjithatë, Fuqitë e Mëdha, nuk i morën parasysh këto kërkesa të shqiptarëve. Si rrjedhim, çështja shqiptare nuk u përfill fare si çështje më vete nga Kongresi. Punimet e Kongresit të Berlinit vijuan plot një muaj, ato përfunduan më 13 korrik 1878 me nënshkrimin e Traktatit të Berlinit, i cili zëvendësoi atë të Shën-Stefanit. Ashtu si Traktati i Shën-Stefanit që nuk e pa Shqipërinë si një njësi politike të veçantë, por e trajtoi si një plaçkë tregu të destinuar për të përmbushur synimet e Fuqive të Mëdha dhe për të kënaqur lakmitë e shteteve ballkanike, Traktati i Berlinit nuk i njohu Shqipërisë asnjë të drejtë kombëtare, madje nuk e zinte fare në gojë emrin e saj. Ai nuk e respektoi as tërësinë e saj territoriale.

Kuvendi i Lidhjes së Prizrenit, më 10 qershor 1878 do të hapi dyert për të pritur delegatët, të cilët do të vinin nga të katërt Vilajetet e Shqipërisë: Shkodrës, Manastirit, Janinës dhe Kosovës. Edhe pse fraksione të ndryshme penguan organizimin e kësaj mbledhjeje dhe një pjesë e mirë e të ftuarve arritën me vonesë, kuvendi i nisi punimet. Dy ishin rrymat kryesore që u debatuan: atdhetarët të cilët mbrojtën idenë e një bashkimi kombëtar dhe territorial, dhe fraksionet osmane të cilët ushtronin presionin që edhe nëse Shqipëria do të funksiononte veç administrativisht, sërish të varej nga Porta e Lartë. Kuvendi, i cili themeloi lidhjen e parë mbarëshqiptare zgjati 5 ditë dhe numri i delegatëve shkoi në 110. Abdyl Frashëri në fjalen e tij do theksonte: -“Qëllimi i Kuvendit është që t’ua presim hovin armiqve të pashpirt, duke lidhur besën shqiptare dhe duke u betuar që t’i mbrojmë me gjak trojet që na kanë lënë gjyshërit dhe stërgjyshërit tanë”. 

Në mars të vitit 1903 mijëra shqiptarë të armatosut u grumbulluan në rrethinat e Prizrenit e të Mitrovicës dhe zunë gjithë zonën midis Gjakovës e Pejës. Rreth 5000 kryengritës u mblodhën në Drenicë, ku nën drejtimin e udhëheqësve të tyre Ahmet Delia, Ukë Kamberi etj., mbajtën në fushë të Morinës kuvendin e tyre, në të cilin u kërkua nga qeveria turke të hiqte dorë nga reformat që rrezikonin tërësinë e Shqipërisë dhe të dëbohej konsulli rus nga Mitrovica. Karakter të ashpër morën ngjarjet në rrethet e Mitrovicës, ku në mars 1903 u përqëndruan 2000-3000 kryengritës, të cilët, ashtu si në Kuvendin e Drenicës, protestuan kundër “reformave që po dëmtonin interesat e atdheut”. 

Revolucioni xhonturk nuk solli lirinë e premtuar për shqiptarët dhe popujt tjerë që ishin nën sundimin e Perandoris Osmane, përkundrazi forcoi atë, duke e centralizuar edhe më shumë pushtetin qëndror. Lëvizja kombëtare me në krye Ismail Qemalin, Hasan Prishtinën, Luigj Gurakuqin, Bajram Currin, etj, gjatë viteve 1909-1911 organizuan kryengritje të armatosur në të gjitha viset etnike shqiptare, të cilat u shtypën me gjak nga ekspeditat ushtarake xhonturke.
Më 12 janar 1912 në Stamboll u mbajt një mbledhje e krerëve të lëvizjes kombëtare, ku u vendos që në të 4 Vilajetet shqiptare të organizohet një kryengritje e përgjithshme. Kjo kryengritje të fillonte në Kosovë e pastaj të zgjerohet edhe në krahinat tjera të Shqipërisë. Hasan Prishtina u ngarkua, të organizonte kryengritjen e përgjithshme, ndërsa Ismail Qemali të siguronte armë dhe përkrahjen diplomatike nga shtetet evropiane. Këto kryengritje i dhanë goditje të reja sundimit pesë shekullorë turk. Nga këto zhvillime, gjatë verës së vitit 1912 në Ballkan perandoris turke po i vinte fundi. Me çështjen shqiptare si gjithmon do të merreshin edhe fuqitë e mëdha. Austro-Hungaria, duke e parë Shqipërinë si një barrjer për zgjerimin e sllavëve në Ballkan, filloi t’i bëjë trysni Turqisë që të tregojë më tepër mirëkuptim për kërkesat e parashtruara nga shqiptarët. 


Ky propozim do të kundërshtohej me force nga Rusia, e cila me planet e saj ogurzeza, synonte që tërë Ballkanin ta bënte sllavo-ortodokse dhe për fat të keq në këtë drejtim ajo kishte përkrahjen e Francës dhe të Anglisë. Duke pare këto zhvillime Porta e Lartë reagoi duke deklaruar se çështja shqiptare është “çështje e brendshme e Turqisë” dhe për të dëshmuar këtë, përfaqësuesi turk, ndryshon rrënjësisht pikat e marrëveshjes të arritur me krerët shqiptar, më 18 gusht 1912 në Shkup. Këto i hapën rrugë aleances së shteteve ballkanike (Serbisë, Malit të Zi, Bullgarisë dhe Greqisë) për pushtimin dhe coptimin e tokave shqiptare. Diplomacia ruse me në krye carin Nikollajin e II, ishte shumë e interesuar që sa më parë të nënshkruhet aleanca luftarake në mes Bullgarisë e Serbisë, për ndarjen e Shqipërisë etnike. Pas shumë takimesh midis kryeministrit serb Milovanoviq dhe atij bullgar Geshov, me ndihmën e Rusisë, më 13 mars 1912, Serbia lidhi një aleanc “Traktat miqësie” me Bullgarinë, ku synim parësor kishin kundërshtimin e formimit të çfarëdo shteti shqiptarë në Ballkan dhe coptimin e tokave shqiptare. Krahas bisedimeve serbo-bullgare u zvilluan edhe bisedimet bullgaro-greke, të cilat përfunduan më 29 maj 1912 me nënshkrimin e një marrëveshjeje mbrojtëse në rast sulmi nga ana e Turqisë. Lëvizja kombëtare shqiptare e vetmuar dhe pa asnjë përkrahje politike nga shtetet e pavarura të Ballkanit dhe Fuqitë e Mëdha nuk kishte shumë mundësi për zgjedhje në veprimet e saj politike. Shtetet ballkanike me çdo kusht përpiqeshin të pengonin aktivitetet dhe luftën e shqiptarëve për çlirim kombëtar. Patriotët shqiptar edhe më tutje gjendeshin para një dileme e cila iu afronte dy mundësi: E para, të rreshtoheshin përkrah popujve të krishterë të Ballkanit të cilët e mohonin ekzistencën e popullit shqiptar dhe pretendonin ta copëtonin territorin e Shqipërisë dhe e dyta, të rreshtoheshin përkrah sulltanit dhe të mundoheshin të përfitonin disa nga kërkesat e tyre. (Georges Castellan, Histori e Ballkanit (shekulli XIV-XX), Tiranë 1991, f. 381).

Fillim viti 1912 nisi me probleme të vjetra të pazgjidhura në trojet shqiptare. Marrëdhëniet në mes shqiptarëve dhe qeverisë osmane jo vetëm që nuk kishin shënuar përmirësime, por ishin ndërlikuar edhe më tepër duke hyrë kështu në një rrugë njëdrejtimëshe pa mundësi reale për t’u riparuar. Vilajeti i Kosovës si zonë më e rëndësishme gjeostrategjike, për shkak të rrethanave të krijuara ishte në qendër të vëmendjes jo vetëm të shteteve ballkanikë, por edhe të Fuqive të Mëdha. Serbia për të formuar shtetin e vet vranë e masakruan si dhe shpërngulën me dhunë popullsinë shqiptare të Kosovës. Beogradi i Pashiçit synonte që “Serbia të bëhej shtet i pastër, thjesht serb, nacional”. Planet e shfarrosjes së shqiptarëve dallohen qartë kur gjeneralët serbë pranonin haptazi se “ne i linim të qetë turqit, por vramë sa mundëm ç’qenë shqiptarë”. Synimi i ushtrisë serbe ishte: “Të shfarosim shqiptarët!” dhe kudo shkelën serbët, në fshatrat e qytetet e Kosovës dhe të gjithë Shqipërisë, ata mbollën vdekje e shkatërrime. Sekretari i Pashiçit shkruante: “në rrugën midis Prizrenit dhe Pejës kishte vetëm fshatra të djegura, ndërsa banorët e tyre ishin masakruar”. Vetëm në dy muajt e parë të luftës, në tetor-nëntor 1912, u vranë 25.000 shqiptarë. Vrasja e shqiptarëve ishte programuar zyrtarisht nga Beogradi, që kishte urdhëruar “të mos lihej asnjë gjurmë shqiptare në ato vise”. Qytete të tëra, si Prishtina, Vuçiterna, Ferizaj, Gjilani, Kumanova, Presheva, Prizreni, Peja etj., iu nënshtruan shkatërrimeve. Në Pejë në tetor, nëntor 1912 vriteshin çdo ditë 25 shqiptarë. Pas pushtimit të Ferizajt, u vranë 1200 veta. Serbet pasi shtypën qëndresën e 2 000 lumjanëve në Kukës, në tetor 1912, masakruan 700 veta në Lumës, duke përfshirë pleqtë, gratë, fëmijët e madje edhe ata të sapo lindur që u therrën ose u dogjën të gjallë në shtëpitë e tyre, dogjën e rrafshuan pothuajse të gjitha fshatrat e Lumës. Në shumë fshatra të Kosovës nuk mbeti i gjallë asnjë njeri. Në territorin midis Kumanovës e Shkupit, u vranë 3000 veta, nga të cilët 2000 në Shkup dhe rrethinat e itj, ku u arrestuan edhe krerë të lëvizjes shqiptare. Masakra të mëdha u bënë në Malin e Zi, ku u dogjën 29 fshatra shqiptare. Pushtimi u shoqërua me shpërngulje e 150.000 shqiptarëve vetëm gjatë Luftës së Parë Ballkanike. 

Në këto rrethana Lëvizja Kombëtare Shqiptare, duke parë qartë dobësimin e Perandorisë Osmane dhe rrezikun  që u kërcënohej trojeve shqiptare nga qarqet shoviniste fqinje, po përgatitej për organizimin e kryengritjes së përgjithshme, si e vetmja rrugë për të detyruar qeverinë osmane tu njohë shqiptarëve të drejtat e tyre. Më 14 tetor 1912 në Shkup, në shtëpinë e atdhetarit Sali Gjuka, Komiteti “Shpëtimi” që në popull njihej si “Komiteti i Shpëtimit Kombëtar” dhe organizata,“Shoqëria e Zezë për Shpëtim” mbajtën një Kuvend të jashtëzakonshëm. Kuvendi më 16 tetor 1912 në Shkup ia dorëzoi konsullatës austro-hungareze dhe gjermane një proklamatë, ku thuhet: ”…Serbia ,Bullgaria, Greqia dhe Mali i Zi kanë shpallur luftë me qëllim të zgjerimit tokësorë ose për përhapjen e ndikimit politik, prandaj edhe ne shqiptarët po rrokim armët për të mbrojtur tokën tonë. Përveç kësaj vemë në dijeni Fuqitë e Mëdha se nuk do të njohim emërtime të tilla si,“Stara Serbija” (Serbia e vjetër”dhe “Epir”, ose forma politike dhe administrative të posaçme lidhur me disa pjesë përbërëse të atdheut tonë”. Ndërkohë edhe përfaqësuesve diplomatik rus, francez, anglez dhe atyre italianë u është dorëzuar një proklamatë me vulë të “Shoqërisë së Zezë për Shpëtim”, në të cilën thuhet: “Shqipnia i ka rrokur armët jo për me forcue dominacionin e Turqisë në Ballkan, por për me i dalë zot tanësisë tokësore e lirisë së Shqipnisë. Pra, qysh prej sodit po ju deklarojmë se sido që të jetë fati i armëve, shqiptarët nuk kanë me pranue për katër vilajete veç se një formë politike e një formë sundimi, dmth një formë të vetme qeverisjeje”. Në këtë situate erdhi Kombi Shqipëtarë deri në diten e Pavarsisë.

Pamvarsisht kalvarit të gjatë shumë shekullorë, sot në këtë 113-vjetor të shpalljes së pavarsisë, më tepër se kurr duhet të kërkohet një unifikim Shqiptarë për çeshtjet kombëtare. Pozita gjeografike, dinamika etnografike dhe gjeopolitika e shndërrojnë faktorin shqiptar në një nyje qendrore drejt Europës, së bashku dhe si pjesë dinjitoze e Gadishullit Ballkanik. Sfida më e madhe është bashkëpunimi dhe integrimi i gjithanshëm ekonomik, kulturor, shkencor, financiar, në fushat prioritare energjetike, arsimore, lëvizjes së lirë, tregut të lirë e të hapur të përbashkët etj., mbi bazën e marrëdhënieve midis dy shteteve shqiptare, sovrane, të barabartë e në dobi të të gjithë shqiptarëve kudo në rajon, në frymën e parimeve ndërkombëtare e europiane dhe të prosperitetit kombëtar të shqiptarëve, në Ballkan, drejt të njëjtit objektiv; të integrimit në strukturat euroatlantike, pse jo ta themi hapur edhe si një komb i vetëm.  

“Fjalëtore” e Kostë Çekrezit – ndihmesë e vyer në rrugëtimin e leksikografisë shpjeguese shqipe

by

Akademik Valter Memisha/

Pas 10 vjetësh leksikografia shqiptare mbush moshën 400-vjeçare. Dihet se ajo e ka nisur rrugëtimin si leksikografi dygjuhëshe dhe rreth 130 vjet më parë nis rrugëtimin dhe si leksikografi njëgjuhëshe shpjeguese, cak kohor kur hap pas hapi filluan të hartohen dhe të shkojnë te përdoruesi fjalorë të ndryshëm shpjegues të gjuhës shqipe.

Rrugëtimi i leksikografisë njëgjuhëshe ka pasur veçoritë e veta, kushtëzuar nga faktorë të ndërliqur gjuhësorë e jashtëgjuhësorë. Hartimi i fjalorëve dygjuhësh gjuhë e huaj – shqip apo shqip – gjuhë e huaj ka qenë sipërmarrje vetjake e autorëve dhe ata njihen më shumë si personalitete të spikatura në lëmin e kulturës sonë kombëtare, sesa si leksikografë të mirëfilltë. Të tillë markim e vërejmë dhe për leksikografinë njëgjuhëshe shqip-shqip, që nga vepra e parë për të cilën kemi informacion e deri në mesin e viteve ‘50 të shekullit të kaluar (shekulli XX), kur hartohet institucionalisht Fjalori i gjuhës shqipe, 1954 (vepër në grup, i hartuar në Institutin e Shkencave).

Prurjet fushën e leksikografisë shpjeguese mund të hulumtohen në dy periudha të mëdha kohore: prurje në periudhën e Paraluftës (deri në vitin 1944) dhe prurje në periudhën e Pasluftës (1945 – sot).

Madje, prurjet e periudhës së parë mund t’i shohim në dy segmente kohore:

a. Prurje para shpalljes së Pavarësisë e që i kanë fillesat në gjysmën e dytë të shek. XIX.

b. Prurje pas shpalljes së Pavarësisë (1912-1944).

Në segmentin e parë kohor (deri në 1912), krahas përpjekjeve të jashtëzakonshme për shkrimin e shqipes dhe hapjen e shkollës shqipe, fillon puna misionare për mbledhjen e pasurisë leksikore të gjuhës sonë amtare nga të gjitha burimet e mundshme e sidomos nga goja e popullit, si dhe puna për krijimin e terminologjisë e të sistemeve terminologjike me brumin shqip, duke shkuar, madje nganjëherë deri në purizëm. Krahas hartimit të abetareve e të gramatikave, koha trysnonte dhe hartimin e fjalorëve shpjegues tepër të nevojshëm, të domosdoshëm e të pazëvendësueshëm. Në fushën e leksikografisë shqipe, të tërheqin vëmendjen tri vepra, që tria me disa veçanti, për të cilat do të ndalemi shkurt, në funksion të tematikës së kumtimit tonë.

Kultura kombëtare shqiptare dhe vetë historia e popullit tonë njeh në këtë kohë dy dijetarë mendjendritur: Sami Frashërin e Kostandin Kristoforidhin, të cilët, ndër të tjera, krahas prurjeve me vlera të jashtëzakonshme në disa fusha të albanologjisë dhe jo vetëm, janë marrë drejtpërdrejt me leksikografi, duke hartuar edhe nga një fjalor shpjegues. Kurse vepra e tretë i referohet “Fjaluerit të rii të Shqypes”, i njohur ndryshe edhe si “Fjalori” i Shoqërisë “Bashkimi”.

Po japim më poshtë një informacion rreth tyre, më shumë përmes citimeve, sesa përmes përgjithësimeve:

1. Studiues të ndryshëm, kanë rënë në gjurmë të punës së Sami Frashërit për një fjalor shpjegues të shqipes. Ndër ta edhe akademik J. Bulo, i cili, pasi vlerëson punën madhore të të ideatorit të Rilindjes sonë kombëtare se “Pas hartimit të abetares e të gramatikës, prej Samiut do të pritej në mënyrë krejt të natyrshme edhe hartimi i një fjalori të shqipes. Do të ishte paradoksale që ky atdhetar dhe intelektual i madh, të cilit leksikologjia turke i detyron si dihet, vepra kapitale, të mos kishte menduar e punuar për një fjalor të gjuhës së mëmës; do të ishte paradoksale që të mbetej jashtë projektit të tij gjuhësor hartimi i një fjalori të shqipes me të cilin ai do të plotësonte korpusin e veprave themelore për qenien, mësimin, lëvrimin dhe kodifikimin e një gjuhe, për të dëshmuar me plot gojën se shqipja u bë, si i shkruante bashkë me Naimin, më 1898, Murat Toptanit”, shkruan se “Nuk ka asnjë dyshim se Samiu e pati njëmendësuar dhe këtë pjesë të projektit të tij gjuhësor, pra se e pati hartuar fjalorin e shqipes. Këtë e dëshmon dhe J. Vretoja në një letër dërguar Th. Mitkos më 23.11.1885, letër që kemi pasur rastin ta gjejmë në arkivin e Mitkos në Aleksandri ku shkruhet: Fjalëtore ka zën’ e bën edhe Sami beu, dhe unë vetë ja numërova mbi gjashtë mijë fjalë rrënjë që me të dalat të paktën bënenë dy a tri herë aqë.”

Akad. J. Bulo duke iu referuar këtij burimi, vë në dukje se “Nga ky pohim i Vretos si një dëshmitar okular dhe i besueshëm, provohet se mendimi për një fjalor të shqipes nuk kishte mbetur thjesht një projekt, por dhe se ishte realizuar dhe se ai fjalor kishte të paktën 12-18.000 fjalë.”

Ky studiues madje përcakton dhe me të drejtë (mbi një të vërtetë të qëndrueshme), pra jo a priori, edhe llojin e fjalorit, duke tërhequr vëmendjen se “… po të nisemi nga fakti se Samiu hartoi një gramatikë shqip të shqipes, ndryshe nga Kristoforidhi, edhe fjalori i tij, si pjesë e projektit për veprat themelore të shqipes, duhet të jetë një fjalor i tipit shpjegues shqip-shqip po ndryshe nga fjalori i Kristoforidhit, i cili fjalën shqip e shpjegon përmes greqishtes.”

Fakt është se gjithë ç’parashtruam, gjendet në një truall hamendësimesh, sepse Fjalorin nuk e njohim akoma, edhe pas 130 vjetësh, pas hartimit të tij (apo të dërgimit për t’u shtypur). Akad. J. Bulo vëren se “Pikëpyetjet që mbeten pas kësaj dëshmie kanë të bëjnë me fatin e fjalorit, me faktin pse s’u botua dhe me tipin e tij. Naimi (Frashëri, – shënimi ynë, V.M.), në një letër të vitit 1896, që ia drejton me sa duket V. Terpos në Bukuresht, i premton se do t’ua dërgojnë për shtyp fjalorin, pasi të botohen veprat e tjera që kanë zënë radhën në shtypshkronjën e Bukureshtit. Por, si dihet, vepra nuk u botua ndonjëherë dhe pas këtij njoftimi askush nuk bën më fjalë për të.” Mosgjetja e veprës ende, ngarkon institucionet tona shkencore e shtetërore me përgjegjësi jo vetëm intelektuale.

2. Njihet puna e jashtëzakonshme e rilindësit tjetër të shquar, e Kostandin Kristoforidhit, për të hartuar një fjalor shpjegues të shqipes. Ai bëri vjelje e mbledhje të fjalës shqipe nga të gjitha burimet e mundshme (sidomos në terren), një punë vërtetë sizifiane për kushtet në të cilat ai punoi. Vepra e botuar në vitin 1904, ka 11.675 zëra leksikografikë. Puna hartuese i rroku mbi 20 vjet dhe së shumti mund të ketë nisur nga viti 1860, sepse në vitin 1882 Fjalori ishte i përfunduar dhe “Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip” e Stambollit u kërkoi shqiptarëve të Bukureshtit për të ndihur në botimin e tij.

K. Kristoforidhi donte të hartonte një fjalor të shqipes për shqiptarët dhe për këtë punoi. Ndaj dhe vepra e botuar postmortum u titullua Leksikon tis allvaniqis gllosis (Fjalor i gjuhës shqipe). Dhe për nga lënda që mbart, është vlerësuar si i tillë, si fjalor shpjegues i gjuhës sonë dhe jo si një fjalor i mirëfilltë dygjuhësh, edhe pse e ka fjalësin në shqipe të shpjeguar me fjalë në greqishte.

Vepra është nga më të studiuarat në albanologji, në tërësinë e vet dhe në shumë prerje. Akad. J. Thomai shkruan se “Fjalori … i Kostandin Kristoforidhit është në përgjithësi dygjuhësh, shqip-greqisht, por ai nuk kishte për qëllim të bënte një fjalor për të mësuar greqishten. Ai synonte të hartonte fjalorin e shqipes për shqiptarët, prandaj edhe vepra u botua me titullin “Fjalor i gjuhës shqipe”, kurse greqishten e përdori si mjet shpjegues.”

Akad. J. Thomai shkruan më tej: “Përgatitja gjuhësore dhe synimet e autorit u pasqyruan edhe në vlerat e “Fjalorit …”. Me njohuritë e tij për shqipen dhe me këmbënguljen e kujdesin prej gjuhëtari të ndërgjegjshëm, Kostandin Kristoforidhi gjatë disa vjetëve rresht mblodhi fjalë e frazeologji nga goja e popullit, që i përfshiu në fjalorin e tij jo si pasuri dialektore, por si pasuri e përbashkët e shqipes… Kostandin Kristoforidhi është i pari që ndërmori hartimin e një fjalori të gjuhës shqipe pa ia ngushtuar bazën në një dialekt a të folme, si kishin vepruar hartuesit e fjalorëve të mëparshëm.”

Akad. J. Thomai e sheh këtë vepër si fillesë të rrugëtimit të leksikografisë njëgjuhëshe të shqipes. Sipas tij, “Me Fjalorin e tij Kostandin Kristoforidhi hodhi hapat e parë edhe për fjalorin shpjegues të shqipes. Ai nuk arriti deri te fjalori shpjegues i mirëfilltë, por jo rrallë, krahas fjalëve gjegjëse në greqishte, ai vë për fjalët shqipe edhe sinonime ose shpjegime shqip.”

3. Siç u shprehëm më lart, para vitit 1912 në fondin e leksikografisë së gjuhës shqipe veçohet dhe një tjetër vepër shumë e rëndësishme: Fjalori i Shoqërisë “Bashkimi”, Shkodër. Sipas prof. Xh. Lloshi, “pas Fjalorit të Frang Bardhit (1635) dhe të K. Kristoforidhit (botuar më 1904) vepra më e rëndësishme e leksikografisë shqiptare deri në mesin e shek. XX është Fialuer i Rii i Shcypes. Perbâam Préie Shocniiét t’Bashkimit, shtypur në Shkodër më 1908 dhe që njihet shkurt si Fjalori i Bashkimit.”

Fjalori përdallon se për herë të parë në traditën tonë leksikografike kemi një vepër të hartuar nga grup autorësh, duke çelur një rrugë të re dhe shumë më frytdhënëse në hartimin e veprave leksikografike njëgjuhëshe të një vëllimi më të madh dhe të tipologjive të tjera përmbajtësore.

Nga ana formale, Fjalori i “Bashkimit” duket sikur është fjalor dygjuhësh, shqip-italisht, por jo. Gjithnjë sipas prof. Xh. Lloshi, që ka bërë dhe Parathënien për botimin anastatik të tij, Botimet “Fishta”, 2018, “Jo rastësisht titulli i librit dhe parathënia nuk lënë shteg për ta marrë si fjalor dygjuhësh. Në rrethanat e njohura, kur zotëronte një prapambetje e gjerë e arsimit shqip, kjo do të thoshte se dijet e gjuhës së shkruar ishin të kufizuara, por kjo nuk do të thoshte se nuk kishte shqiptarë të shkolluar në gjuhë të huaja ose që njihnin në këtë rast italishten. Me këtë mënyrë zgjerohej rrethi i përdoruesve, njëkohësisht arrihej përcaktimi më i përpiktë i kuptimeve. Kështu i shërbehej edhe njohjes më të mirë të shqipes nga të huajt, interesimi dhe ndihma e të cilëve ishin një ndihmë për çështjen kombëtare. Edhe për këtë pikë hartuesit shfaqnin shpresën e një botimi të ri, kur të përhapej më gjerësisht gjuha e shkruar, se nuk do të nevojiteshin më përkthimet italisht. Nga një anë tjetër, nuk ishte kjo një zgjidhje e papritur.”

Sipas prof. XH. Lloshi, “këtë rrugë kishte ndjekur edhe K. Kristoforidhi po për të njëjtat arsye dhe qëllime, i cili gjithashtu e shihte si një zgjidhje në vend të shpjegimeve tërësisht shqip, meqenëse në atë periudhë kjo do të ishte njësoj si të shpjegoje diçka me fjalë që vetë nuk ishin saktësuar për gjuhën e shkruar.”

Fialuer i Rii i Shcypes vjen si një përveçohet dhe për lëndën leksikore që përfshin. Ajo “është mbledhur nga burime të ndryshme dhe në radhë të parë nga gjuha e folur në fshat e në qytet. Natyrisht, do të shfrytëzoheshin prurjet e fjalorëve të mëparshëm, si i F. Bardhit, K. Kristoforidhit, J. Junkut, G. Meyer-it. Nga literatura e shkruar janë shfrytëzuar edhe autorët P. Budi e P. Bogdani, si dhe dijetarë vendës e madje të huaj. Kjo është një meritë tjetër e veprës, sepse ka hyrë me dorë të sigurt në rrugën e vjeljes së literaturës, që është metoda themelore e leksikografisë moderne. Nga ana tjetër, janë lënë jashtë neologjizmat e kohëve të fundit, ndonëse ishte ngarkuar Pashk Bardhi për vjeljen e tyre, duke e quajtur këtë një detyrë për një ribotim, i cili nuk u bë, por si ide kishte qenë një arritje e shënuar, sepse pikërisht kështu përparon hartimi i fjalorëve.”

Në kohën që botohej fjalori, në mendimin përparimtar shqiptar mbizotëronte dhe ideja për një gjuhë mbarëkombëtare të përpunuar. Prof. Xhevat Lloshi i mëshon komponentit mbidialektor të Fjalorit “Ndërsa me rëndësi të posaçme është, se ky Fjalor nuk e ka shënuar prejardhjen krahinore, sepse synimi i tij ishte pasuria e gjuhës shqipe përgjithësisht, siç e ka përcaktuar edhe në titullin e veprës, dhe jo vëmendja ndaj prejardhjes krahinore. Autorët synonin me qëndrim të palëkundur, që t’i shërbenin gjuhës kombëtare, gjuhës letrare, ndërsa prejardhja krahinore paraqet interes nga të tjera pikëpamje, domethënë në vështrimet historike, etimologjike, dialektore. Shumë të paktë kanë qenë hartuesit e fjalorëve më pas, që e kanë kuptuar dhe e kanë zbatuar këtë qëndrim parimor të Fjalorit të Bashkimit me perspektivë për të ardhmen.”

Si përfundim periudha e dytë së cilës iu referuam që në krye (1912-1944) e gjente leksikografinë njëgjuhëshe në një rrugëtim të mbarë, edhe pse mbarte mbi shpinë pengesa të panumërta. Studiuesi A. Goga shkruan për këtë pengesa a vështirësi: “Afërmendsh, hartimi i çfarëdolloj fjalori është një ndërmarrje e vështirë, aq më tepër kur vjen fjala te një fjalor shpjegues i një gjuhe pa histori të gjatë shkrimi e me një variant letrar të vetëm ende të pakristalizuar mirë, me gjithë vijën përafruese që po ndiqnin dialektet, si edhe në kushtet e një tradite leksikografike jo fort të pasur e të një mendimi teorik leksikografik që ende nuk ishte zhvilluar në shkallën e duhur për hartimin e një fjalori të tillë.”

B. Periudha pas shpalljes së Pavarësisë, nxori në plan të parë edhe hartimin e një fjalori shpjegues të shqipes. Shteti shqiptar, kultura kombëtare shqiptare, shkolla shqipe etj. e kërkonin atë krahas hartimit të gramatikave shkollore e më tej. Madje konsolidimi e funksionimi i plotë i shtetit këtë kohë do të sendërtohej edhe në këtë fushë. Po i referohemi një artikulli të Aleksandër Xhuvanit, Puna e Fjalorit, në të cilin informohet se Drejtoria e Përgjithshme e Arsimit në vitin 1926 kishte nxjerrë një qarkore (mbas gjithë gjasash ajo ishte hartuar nga vetë A. Xhuvani), ku theksohej hartimi i një fjalori është e një rëndësie të veçantë dhe “kuptohet se puna asht për nji Fjaluer të madh e të plotë, që të përmbledhi të gjitha fjalët e gjuhës sonë. Me te vërtetë se kjo punë asht kolosale (që të mos themi. . . e madhedershme) e, sikundër që thotë edhe qarkorja, kërkon punën e shumë njerëzve bashkë”.

Po sjell në vëmendjen e lexuesit vetëm një fakt: A. Xhuvanin është një nga personalitet që është marrë gati 60 vjet me fjalën shqipe. Ai ndiqte nga afër prurjet e pasurisë leksikore që në revista si Dituria, Albania botoheshin në rubrikën “Fjalëtore”. Përmes veprës së këtij dijetari na vjen dhe njëherë puna që bëhej pas Kongreseve arsimore në fillim të viteve 20 të shekullit të kaluar. Madje ai na la një Fjalor të papërfunduar, të cilën e përgatiti për botim E. Karaj dhe e botoi Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, në vitin 2020.

E parashtruam këtë informacion të shkëputur nga vepra e A. Xhuvanit për të treguar se hartimi i fjalorëve ishte bërë çështje e dorës së parë në vitet për të cilat po flasim.

1. Në pak vite pas shpalljes së Pavarësisë të tërheq vëmendjen hartimi i një fjalori të shqipes, një vepër që fatkeqësisht është ende dorëshkrim. Bëhet fjalë për Fjalorin shpjegues të Sotir Pecit. Studiuesi Artan Goga në artikullin Të dhëna rreth fjalorit shpjegues të Sotir Pecit shkruan se në kohën kur punonte në Shkodër, Sotir Peci (1873-1932, pjesëmarrës në Kongresin e Manastirit 1908, anëtar i Komisisë Letrare (1916-1917), delegat në Kongresin e Lushnjës (1920), filloi punën për hartimin e një fjalori shpjegues të shqipes, punë që, siç del nga shënimet në dorëshkrimin e këtij fjalori që ndodhet në Arkivin Qendror të Shtetit, e kishte nisur që në vjeshtë të vitit 1916 në Shkodër, ku ai ndodhej për të ndihmuar për mësimin e shqipes aty, dhe do ta vijonte deri në fund të jetës. Studiuesi thekson se “Sipas një vlerësimi të përafërt që kemi bërë, fjalori i Sotir Pecit përmban rreth 15 mijë fjalë-tituj, po të mos merren parasysh variantet fonetike, dhe rreth 21 mijë kuptime.”

A. Goga shkruan se Sotir Peci e kish të hershëm, që para shpalljes së Pavarësisë, tundimin për të hartuar një fjalor shpjegues. Sipas studiuesit “Për nevojën e një fjalori shpjegues të shqipes flitej herë pas here në shtypin e kohës, krahas dhe lidhur edhe me çështjen e gjuhës letrare kombëtare. Kështu, që në një artikull të “Kombit” në vitin 1907, me gjasë shkruar prej vetë S. Pecit, përveçse flitet për çështjen më të ngutshme, çështjen e alfabetit, hidhet edhe ideja e krijimit të një fjalori e të një gramatike të shqipes. As “Fjalori” i Kristoforidhit, me gjithë vlerat e tij dhe përpjekjet për ta transkriptuar e përkthyer, punë së cilës iu përkushtua edhe Peci, e as fjalorët dygjuhësh që vijuan, nuk mund t’i përmbushnin nevojat e shqiptarëve për të pasur një vepër që do të ishte një pasqyrë sa më e plotë e leksikut, frazeologjisë e semantikës së gjuhës së tyre.”

Dhe kjo zbrazëti filloi të mbushej apo kjo nevojë e domosdoshmëri për fjalorë shpjegues filloi të plotësohej. A. Goga shkruan më tej “Ndaj për këtë qëllim u ndërmorën nisma nga autorë të ndryshëm, që sollën si fryt të tyre një radhë fjalorësh. Por pjesa më e madhe e tyre mbetën në dorëshkrim.”

Dhe pas këtyre radhëve informuese, arrijmë te “Fjalëtore” e K. Çekrezit, te vetë objekti i kumtesës sonë. Në vitin 1917, pra njëkohshëm me Sotir Pecin, Kostë (Kostandin) Çekrezi në moshën 25-vjeçare, në kohën që studionte për ekonomi, administratë shtetërore dhe gjuhë angleze në Universitetin e Harvardit, boton në Boston në Shypshkronjën e Diellit veprën “Letra, shkresa, Fialtore”, si përmbledhje kur janë përfshirë 5 pjesë:

Hyrie: Dijat e para dhe rregullat e letërkëmbimit

Piesa e parë: Letra zyrtare e shoqërore

Piesa e dytë: Letra tregtare

Piesa e tretë: Shkresa të ndryshme

Fialëtore e fialëve të rea dhe më të përdoruara në librta dhe gazetat shqipe.

Ne po ndalemi vetëm në pjesën e pestë, në të cilën në rreth 20 faqe fjalor (nga faqja 107-127) – Kostë Çekrezi shpjegon një numë relativisht të vogël fjalësh, gjithsej 257 fjalë (konkretisht, A-26 fjalë, B-9, C-2, Ç, D & Dh 26, E-8, Ë, F-14, H-4, I-13, J, K-30, L-6, M-18, N-8, Nj, O-7, P-23, Q-1, R & Rr-17, S & Sh-26, T & Th-14, U-1, V-7 (X, Xh, Y, Z, Zh -0).

Që nga vështrimi i parë i lëndës, kuptohet se nuk jemi në një fjalor të nivelit të fjalorit të S. Frashërit, të K. Kristoforidhit, të Shoqërisë “Bashkimi” a të Sotir Pecit. Jo. Jemi para një ndihmese tepër modeste (madje për disa shkronja nuk kemi asnjë fjalë), por mendoj se Fialëtore e fialëve të rea dhe më të përdoruara në librta dhe gazetat shqipe mbart vlera që e meritojnë të dalin në pah, si sendërtim i një fjalorthi, së shumti, dituror, ashtu si thekson dhe vetë autori në Parathënie se kjo pjesë e botimit është një Fialëtore e shkurtër e fialëve të rea, të përdorura në libra dhe gazeta.”

Autori Kostë Çekrezi, është i ndërgjegjshëm për punën leksikografike që duhet bërë në lëmë të shqipes (kujtojmë këtu se pak më vonë ai harton Fjalorin anglisht- shqip, me 6.000 njësi) dhe mungesën një fjalori të saj shpjegues. Ndaj dhe shkruan te Parathënie Fjalëtores se “Mungesa e një flalëtore të plottë dhe të re të gjuhës s’ onë ka qënë ndalimi më i math për lërimin dhe pasurimin e saj. Gjuha jonë ka marrë një udhë atillë që ç’ do njeri q’ interesohet për përparimin dhe ngjyrën shqipëtare të saj duhet të mejtohet shumë thellë se ku munt të na nxierrë ajó udhë.”

Fialëtore e shkurtër e fialëve të rea, siç dhe titullohet, më shumë ka sjellë regjistrime fjalësh, që më tej u vështruan në prerjen leksikografike, duke i hartuar si zëra, përgjithësisht me shpjegime të shkurtra por informative, duke iu referuar trashëgimisë leksikografike të anglishtes e të frëngjishtes. Citojmë këtu pjesën e fundit të Fjalës hyrëse për këtë Fjalëtore: “Shpiegimet që japim për ç’ do fialë janë marrë nga këtó fialetore te fâmëshme: Larousse, (frëngjisht) Webster (anglisht), dhe fialëtorja e shkëlqyer e Akademisë Franceze. Puna jonë ka qënë shumë e rëndë, se nuk ka gjë më́ të vështirë se sa të japësh shpiegimin e një fiale, dhe, nga ana tjetër, se nuk kemi fialë të miafta që të japin kuptimin e plottë. Perandâj edhé ju lutemi të gjithëve që të na falin ç’do gabim që munt të kemi bërë, duke marrë në sy që nuk jemi as Larousse, as Webster, as anëtâr i Akademisë Franceze.”

Duhet të pranojmë se hartimi i një vepre leksikografike njëgjuhëshe, e cilësdo tipologjie qoftë, ka kushtëzimet e veta. A. Goga, shkruan se “Afërmendsh, hartimi i çfarëdolloj fjalori është një ndërmarrje e vështirë, aq më tepër kur vjen fjala te një fjalor shpjegues i një gjuhe pa histori të gjatë shkrimi e me një variant letrar të vetëm ende të pakristalizuar mirë, me gjithë vijën përafruese që po ndiqnin dialektet, si edhe në kushtet e një tradite leksikografike jo fort të pasur e të një mendimi teorik leksikografik që ende nuk ishte zhvilluar në shkallën e duhur për hartimin e një fjalori të tillë.”

Por ne nuk mund ta shohim punën e K. Çekrezit te Fjalëtore, si hap i parë apo si një hap në punën për hartimin e një fjalori shpjegues të shqipes në vitet 20 të shek. XX. Ai ka hartuar një libërth a një fjalorth në ndihmë të studentëve apo të publicistëve, edhe pse produkti është segment i rrugëtimit të leksikologjisë njëgjuhëshe të shqipes në ato vite.

Leksiku që përfshin Fjalëtorja, siç theksuam më lart, përgjithësisht, është leksik dituror. Ai mund të shikohet në rrafshin leksikologjik (vështrimi i fjalëve), semantik (vështrim kuptimor), leksikografik (nga teknika e ndërtimit të një zëri leksikor: si jepet forma fonetike e morfologjike, si ndërtohen e strukturohen shpjegimet, si përzgjidhen e jepen ilustrumet / shembujt) etj.

Më poshtë, janë bërë disa grupime dhe për ilustrim janë dhënë disa zëra leksikografikë.

Mbështetur te makrostruktura e Fjalëtores:

a. Fjalë të shqipes:

Lëndë, ç’ do gjë që munt të zihet me dorë; si gur, ujë, pemë, hekur, etj. etj.

Lëndar, ç’ do gjë që ka të bënjë me lëndën (shih MATERIAL).

Ndërkombëtar, ç’ do gjë që përkét dy osé mέ tepër Shtete. Sh.-Çέshtia e Shqipërisë (f. 120) ësht ndërkombëtare, se Shtetet q’ interesohen për fatin e Shqipërisë janë shumë.

b. Fjalë të huaja si ndërkombëtarizma, zakonisht nga fusha e politikës etj.

Ambasador, përfaqësónjësi i një Shteti, i dërguar afër një qeverie të huaj. Ambasadorët përfaqësojnë drejt-për-drejt Shtetin osé mbretin e tyre, kursé Ministrit përfaqësojnë Ministrin e Púnëve të Jashtme, (shih MINISTËR).

Diktator, njeriu që merr në duart e tij gjithë fuqin’ e një qeverie, me fialë të tjera, aý ësht kryeministër, kryegjeneral i ushtërisë, kryekomandant i fllotës, kryegjykatës, etj. etj. Në kohën që ka trubullim në një Shtet, i jepet një njeriu fuqia e diktatorit që të mundë t’i bënjë ballë rrezikut, pa u-penguar prej nonjέ zyrtari tjetër.

Dhoma, piesa e ndarë e një shtëpie, (oda). Në kuptím mέ të gjerë, Dhomë quhet edhé vendi ku mblidhet Parllamenti, pastáj edhé Parllamenti vetë. Kështú, Dhoma e Deputátëve ësht vendi dhe mbledhia e Deputátëve. Dhoma e Deputátëve t’ Amerikës quhet DHOMA E PËRFAQESONJËSVE (House of Representatives).

Autokrat, njeriu që punón pas qefit të tij, dhe nuk’ peshón as nom as njerí; mbret me fuqi të plottë.

Autonomi, e drejta q’ i jepet një vendi që të qeveriset pas nómeve të tij të veçantë, po jo edhé të jetë fare i ndarë nga Shteti që i jep atέ të drejtë.

Aventurier, njeriu që rron një jetë plot intriga, duke rendur nga të frynjë era, dhe duke gënjyer njërin e tjetrin.

Socialism, systemi pas kujt mbesohet se popujt do të jen mέ të lumtur kur të marrë përsiper qeveria të bënjë punërat që bëjnë sot kompanit’ e mëdhá dhe të pasurit; kur të mos ketë njerës të pasur, po pasuria të jetë përgjithërisht e pópullit; kur të sigurohet puna për ç’ do njeri, dhe kur të detyrohet ç’ do njeri që të punonjë.

Socialist, aý që mbesón në socialism.

c. Fjalë të huaja nga fusha e teknikës, industrisë, ushtrisë etj. (si terma ndërkombëtarë):

Industri, mjeshtëri; gjithë vepërimet që bashkohen për të punuar lëndat e para për të nxierë një gjë që munt të përdoret. Sh. Industria e hekurit është përmbledhja e tërë punës që bëhet për të nxierë hekurin nga dheu, për të tretur dhe të bërë vegla të ndryshme.

Flamuranie, (ang. Flagship, gr. navarhis, t. kapudán gjemí), vapori i luftës që shërbén si qëndrë e kryekomandarit të fllotës.

d. Fjalë të huaja me shpjegim perifrazues, por edhe me barasvlerës shqip

Independencë, gjendja e një njeriu ose e një kombi që nuk’ varret, po ësht fare i çkëputur nga një njeri ose komb tjetër. Shqip: VETËQEVERIM.

B. Në Fjalor gjejmë shpesh shpjegime të thukëta, deri në shpjegime me sinonimi.

Energji, fuqi, forcë; qëndrím, veprím i shpejtë. Njerí me energji ësht aý që punón pa rreshtur

C. Ilustrime të mirëqëmtuara.

Adhuronj, i jap Perëndisë nderet q’ i meritojnë; dashurónj me gjithë zëmër. Shëmbëll.-Pellasgët adhuronin fuqít’ e natyrës si Perëndira.

D. Në vepër kuptohet që mbizotërojnë fjalët njëkuptimëshe, por tek-tuk ndeshen dhe fjalë polisemike (dhe mungojnë fjalët antonimike).

Demonstratë, 1) çfaqia e mejtímeve dhe dëshirave të një pópulli me anën e një mblédhieje; 2) kanosje kundra një Shteti me anën e fllotës osé t’ ushtërise. Sh.-Aliatët bënë një demonstratë navale (shih navál) në Piré, për të trembur Greqinë.

Kongres, 1) mbledhie mbretrësh, ambasadorësh, për të sgjidhur çështie politike. Sh.- Kongres i Berlinit, më 1878. 2) Mbledhie për të biseduar çështie të bashkëta. Sh.-Kongresi i Monastirit, i Trieshtit. 3) Kongrés quhet dhe Parllamenti i Amerikës.

Kabinet, 1) mbledhja e Ministërve të një Shteti; 2) vendi ku mblidhen Ministrit. Kabineti është nënέ kryesinë e kryeministrit, dhe merret me drejtimin e politikës së mbrendëshme dhe të jashtme t’ ati Shteti.

Në përfundim, pa u ndalur në analiza të tjera më përimëtuese, pohojmë se Fialëtore e fialëve të rea dhe më të përdoruara në librta dhe gazetat shqipe E Kosta Çekrezit, edhe pse me prurje shumë modeste, ka vendin e vet në fondin albanologjik dhe në atë leksikografik të shqipes, duke i ndihur punës në kohën kur u shkrua, por edhe duke shërbyer si burim referimi e konsultimi në hartimin e mëvonshëm të fjalorëve dygjuhësh dhe shpjegues të shqipes.

Një ditë e shënuar në Michigan në prag të shpalljes Pavarësisë së Shqipërisë

by

Ka kohë që komunitetit shqiptar të Bektashinjëve dhe shqiptarëve të Michiganit, u ka ardhur një “rinkarnim” i Baba Rexhepit, që quhet Baba Eliton Pashaj. Një përfaqësues i denjë i Teqes Bektashiane, që punon pa u ndjerë për vlerat kombëtare dhe shpirtërore. Një shqiptar që nuk e ndan besimin nga atdheu.

Baba Elitoni ( i cili punon ngushtë me Vatrën), me pjesëmarrjen e nënkryetarit të Vatrës z.Alfons Grishaj, Drejtorit të Degëve të Vatrës, z.Mondi Rakaj, kryetarit të Këshillit të Teqesë z.Mynyr Nazifi, juristes së mirënjohur znj.Suzana Shkreli, Atë Eugen Shkurti, patriotë e veprimtarë dhe me Representative të Michiganit punuan me përkushtim për të arritur këtë ditë të shënuar që i kishte munguar komunitetit shqiptar të Michiganit: Vizitë në Capitol Hill në Lansing, pikërisht në prag të përvjetorit të Pavarësisë të Shqipërisë.

Baba Elitoni dhe Mondi, kishin organizuar në mënyrë të detajuar këtë datë historike që komuniteti shqiptar të përfaqësohej denjësisht në Capitol Hill. Çdo gjë ishte menduar mirë që nga hyrja, takimi me Governeren Gretchen Whitmer, tour në Capitol, takimin me Kryetarin e Parlamentit, Matt Hall dhe reprezentuesit e Capitol Hill të Michiganit.

Mbase për herë të parë, shqiptarët e Michiganit, e prekën ngrohtësinë e barazisë që u kish munguar në vite. Çdo moment ishte mbresëlënës. Kulmi takimit ishte prania jonë në Dhomën Parlamentit( The House), ku emri i komunitetit shqiptar të Michiganit dhe dita e Pavarësisë u nderuan në lartësinë e merituar, duke u duartrokitur shumë ngrohtë nga reprezentuesit e lartë të Parlamentit të Michiganit.

Organizimi i përsosur me qëllim largpamës. Ky ivent u ndoq me profesionalizëm nga Televizioni ALBTVUSA me drejtor (vatranin) Gani Vila, dhe me zonjën e tij Valentina, kameramanin Fation Bobrati dhe Armela Gjoka.

Bash në muajin historik të shpalljes së pavarësisë, nga Govermenti i Michiganit, u nderuan me Proklamata Mirënjohjeje, Komuniteti Shqiptar i Michiganit, Teqja Bektashiane, Fedarata Panshqiptare-Vatra, Kisha Katolike e Shën Palit, Kisha Ortodokse e Shën Thomait dhe ALBTV USA.

Kjo tregon se koha e patriotëve të vërtetë është definitive.

Korrespondenti i Diellit në Michigan

Messiah apo Mohikani i fundit?

by

Gelanda Shkurtaj/

Sipas Ungjillit të Gjonit, Juda ishte një ndër më të besuarit e dymbëdhjetë apostujve të zgjedhur nga Messiah. Ai mbante arkën dhe kujdesej për fondet e dishepujve, por vetëm se për një grusht para, shiti shpirtin bashkë me krijuesin tek romakët. Tradhtia e Judë Iskariotit mësoi se afërsia me zotin nuk është e barabartë me besnikërinë ndaj tij. Në teologji misteri më i thellë mbeti nëse Messiah e dinte tradhtinë e Judës dhe përse e lejoi atë. Shumë interpretues të Ungjillit thonë se kjo ishte pjesë e planit të shpëtimit, pasi tradhtia e Judës çoi në kryqëzimin dhe ringjalljen e Messiah-s. Në këtë mënyrë, pa e ditur, ai u bë dora dhe materia me të cilën hyji tregoi vetekzistencën. Juda mbeti në histori si simboli i tradhtisë dhe lakmisë, duke mos e shfajësuar kurrë si mëkatarin abuzues të besimit.

Një ditë Judës iu zgjua ndërgjegjja, u pendua e nuk gjeti falje te vetja, arsye për të cilën shkoi drejt fundit tragjik të vetëvrasjes. Grali i shenjtë i mbushur me lëngun e kuq të hajnisë, në ndryshim nga Bibla me një Judë, u pi nga dymbëdhjetë dishepuj, me të vetmin sakrilegj që darkën e fundit e hëngrën, pas lutjes së predikuar, në paraburgim. Çmimi i mëkatit për Judën tridhjetë monedha argjendi, për dishepujt e partisë një mizerie miliona eurosh, nuk ka prekur hyjin, që ndofta në këtë kontekst vetëm është lartësuar. Në teologjinë shqiptare, sekreti i Gralit, sesa është përfshirë Messiah i politikës me dishepujt kontingjent të Ievp-ve, nuk ka gjetur një teolog që mund t’i vërtitet. Ndofta diku përgjigjen e ruajnë fijet e patronazhistëve nëntokësorë. Skenarët, duke sfiduar edhe thriller-at më në zë të Hitchcock-ut, e kanë të pamundur të besojnë virgjërinë e mendimit dhe sakrilegjin e shpirtit, por kjo mos qoftë kurrë e thënë. Messiah, deri më tani, mbetet ende profan dhe i papërlyer nga mëkati që ka prekur apostujt e tij.

Anonimi i sekretit të templarëve në takimet kokë më kokë turbullon edhe idenë më engjëllore që lind nga mendja e djallëzuar njerëzore. Çfarë iu thotë Messiah ndër mbledhje e konsulta rreth dhjetë urdhëresave, ku të vjedhësh është preludi për në ferr? Kaq i mohuar dijes, e kaq i larguar mënxyrës se dishepujt e qeverisë janë përlyer këmbë e kokë te mëkati i mëkateve, që shkel bashkë ungjillet e Mateut, Gjonit, Lukës dhe Markut. E në ndryshim nga Juda që u flijua i vetëshkatërruar nga pesha e ndërgjegjes, apostujt e qeverisë shqiptare, atë “dobiç” faj, nuk e njohin, e kanë lënë pa soj, pa katandi, pa familje e askush nuk ia di shtëpinë. Midis menefregizmit dhe krekosjes, ecejaket e apostujve nëpër burgje nuk kanë njohur frikën e purgatorit për përdhosjen e moralit. Në fund të ditës kush do t’i gjykojë dhe frikën e cilit zot do të kishin. Messiah, biri hyjit, ndaj dijes i panxënë nuk di për be’, gjë prej gjëje (!).

Mos arsyeto për ta, shih dhe vazhdo – “non ragionam di loro, guarda e passa”

Në këngën e tretë të “Ferrit”, në vargun pesëdhjetë e një, Virgjili takon dhe përshkruan në jetën e përtejme shpirtrat e atyre që kur ishin mbi tokë, nuk dhanë asnjë kontribut dhe angazhim njerëzor. Dante i konsideronte mëkatarët më të rëndë, ata që pranonin çdolloj kompromisi në të keqe të njerëzimit, vetëm për të mos prishur rehatinë e tyre. E këtu nuk fuste thjeshtë politikanët, por më shumë njerëzit e zakonshëm, që bëheshin palë morale e tyre, e aq më keq mbrojtës apo proklamues të ideologjisë së tyre shkatërrimtare. Atyre, vendin ua kishte imagjinuar në ferr, për aq sa kishin përtesë shpirtërore të thoshin të vërtetën e të luftonin për të. Injorimin dhe damkën ua dha në fjalët plot himn e shpërfillje: “non ragionam di loro, guarda e passa – mos arsyeto për ta, shikoji dhe ik”. Në testamentin e vjetër të partive, vjedhja është lartësuar si nder dhe ndershmëria sanksionuar si turp, falë këtyre shpirtraveqë pranojnë çdo gjë, vetëm për pak privilegj personal.

Si askund, në vendin kult të tolerancës fetare, morali puritan ngërdheshet e shpotitet, ndërkohë, sharlatanizmi politik nuk qëllohet me gurë dhe as kryqëzohet, por përcillet me lot dhe lavdërime. Në jetën e përtejme janë të njëjtët që ndërrojnë rolet, por mbi tokë, gjykata supreme e të urtëve në mejhanin e lagjes, po atë verdikt do të jap: fajin e kanë të tjerët. Turpi si pasqyrë e ndëshkim ndaj vetvetes ka ndryshuar strukturën e gjenomës humane. Gjykatat popullore që dikur stigmatizonin herezi dijen dhe trupin e virgjër e mbanin në altarin më të lartë të prestigjit, tani poligaminë de-facto dhe orgjinë i hanë përditë me bukë dhe i falin. Lavdet, çjerrjet, përqafimet dhe brohoritjet i kanë të imunizuar ndaj çdo lloj virusi që kërkon të depërtojë ndërgjegjet e tyre. Gjithmonë fajin e kanë ata, dhe “ata” kur vijnë në fron, po prapë moralin e vetëgjykimit e lënë pas derës, kështu edhe për “ata” fajin e kanë “këta”.

Në testamentin e ri të partive, pakti i popullit me Zotin, i cili kalon nëpërmjet Messiah-s, mëson vjedhjen si vlerë dhe përçudnimin shpirtëror si sprovë që të ndershmit duhet të kalojnë në këtë jetë, për të merituar ndofta parajsën e përtejme. E derisa ai moment të vij, turpi i bërë njësh me trupin ecën krenar dhe i respektuar nga shpirtrat e “mos arsyeto për ta” që i justifikojnë, i duartrokasin dhe i duan. Nëse mesazhi i vetëm i testamentit të ri është lidhja me hyjin nëpërmjet Messiah-s, e vetmja vlerë e ringjallur në shtatin e rilindur të hajdutërisë, është nekrofagia brenda species sonë, duke neveritur botën e njeriut, e duke admiruar botën e kafshëve ku edhe hienat e savanës, hajninë e përdorin vetëm ndaj specieve kundërshtare, jo kundrejt të njëjtëve. Ndofta ato nuk e meritojnë ferrin e Alighierit-t.

PRAPË TË PAPREKUR DHE TË PAKRYQËZUAR

cilado qeveri që vjedh popullin e vet do të konsiderohej e diskretituar moralisht, bashkëpërgjegjëse dhe e delegjitimuar në sytë e votuesve. Për shumë syresh, që shohin të ndarë përgjegjësinë personale nga ajo partiake, të paktën t’u tregonin Messiah-ve të politikës se duhet të mbartin fajin e zgjedhjes vetë të dishepujve. Darkat e pagabuara janë sipas menusë të tyre me dishepujt e parapëlqyer, pa iu kërkuar në biografi shkollat dhe medaljet e meritokracisë. E fundit e vlerës e para e kritereve është qenësia partiake, servilizmi, arroganca, injoranca dhe mbi të gjitha mbajtja nën pushtetin e kontrollit. Judat e politikës, në ndryshim nga Judë Iskarioti, që u shit tek shpresonte të shihte me sy ringjalljen, nuk kanë nevojë të spekulojnë mbi këtë. Fronin të rilindur e të ringjallur do ta kenë në përjetësi për aq kohë sa shpirtrat e “non ragionam di loro” janë aty dhe i mbrojnë e i duan.

Në aspektin politik, një përkufizimi më i përshtatshëm do të ishte qeveri e kapur, ose qeveri e krizës. Nëse dikush do të rrekej me dogmën e paaftësisë për të pastruar partinë, apo vetë në person Messiah nuk është i akuzuar, në teorinë e shtetit e së drejtës publike, do të thuhej se përgjegjësia politike është e pashmangshme kur dështimi i moralit publik është sistematik. Në një vend normal ku një zv.kryeministër në arrati, disa ministra e një ish-president koalicioni, lozin domino tek 313- ta pa u skuqur për vjedhjet, do të quheshin bashkëpërgjegjës politikë për degradimin e integritet qeveritar. Mospërfshirja direkt në krimin bashkëqeverisës (deri në provën e kundërt, thonë juristët), gjithsesi nuk përbën as arsye ndershmërie dhe aq më pak krenarie boshe, ku vihen duart përpara me sloganin “ia lëmë drejtësisë në dorë”.

Kjo nuk mjafton, edhe pse për herë të parë në historinë e Biblës shqiptare, Messia nuk mbron nën kupolën e krimit, dishepujt e vetë, siç kanë bërë paraardhësit e tij. E megjithatë, nëse një ditë hyji do të bënte një të mirë në këtë vend të nëmur nga haka e të drejtit, të tregonte sa më parë nëse Messia-t janë të virgjër nga mëkati, apo janë thjeshtë Mohikanët e fundit të një lufte për pushtet, ku arma më e sofistikuar mbetet fshehja dhe heshtja. Deri atëherë mendjet e mbrapshta dhe ndërgjegjet idiopatike të ithtarëve do të krijojnë teoritë që sfidojnë edhe konspiracionin e templarëve, ku djajtë mund të kenë bërë çdo gjë, por Messiah-t e politikës do dalin gjithmonë të larë e të papërlyer nga krimi i vjedhjes. Pakti i fundit në testamentin e ri? Shpresa, në mos o Zot, te vrasja e ndërgjegjes së tyre!

“Gazeta Panorama”