Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Fishta, orakull i shqiptarizmit në kohët moderne

by

Dr. Dorian Koçi/

Ligjërimi historik i trajtimit të së shkuarës otomane të Ballkanit është kthyer në një ligjërim historik-letrar që pasqyron edhe zhvillimet historike kulturore të marëdhenieve të popullsisë ballkanike me Perandorinë Otomane, por edhe identifikimin e prototipeve letrare, që kanë pasur një ndikim të madh në veprat e mëvonshme në letërsitë përkatëse. Zhanri i romanit historik e poemës historike duket se është zhanri letrar, që i shkon më për shtat përfshirjes së historisë së rajonit dhe artikulimit të ligjërimit historik në letërsi

Në fillim të shekullit XIX, kombet ende nuk kishin një histori të mirfilltë. Edhe ata, që tashmë kanë identifikuar paraardhësit e tyre, nuk kanë në dorë veç disa kapituj të mangët thelbi i të cilit është ende për të shkruar.Ky proces, që në Europë fillon me romanet e William Scotit, nuk mund të rri pa influencuar shkrimtarët e Ballkanit, kur ata përfshihen në proceset shtetformuese të shteteteve tyre kombëtarë.

Shkrimtarët e Ballkanit në mëyrë të pavetëdijshme, duke shkruar përjetimet e tyre përreth së shkuarës otomane të vendeve të tyre kanë krijuar një epope historike, që lidhet me të shkuarën dhe të tashmen e vendeve të tyre. Në këtë rast romani e poema historike shërben si model narrativ për përpunimet e para shkencore të historive kombëtare dhe si vektor i shkëlqyer i përhapjes së një vizioni të ri të së kaluarës. Në Shqipëri, poeti Gjergj Fishta krijoi “Lahutën e Malcisë”, një poemë epike mbi konfliktet shqiptaro-sllave dhe shqiptaro-otomane në përgjatë më shumë se gjysëm shekulli.

Fishta krijoi nje Shqiperi heroike me heronj qe si ne antikitet i ndihmojne “mirat dhe oret”, me mallkime e ofshama larg te qenit kalorsiake por therrese dhe realiste.Vargjet si rrokellime e gjithe rima na kujtojne bemat dhe personazhet e Eposit te Kreshnikeve. Autencitetin e vargjeve te tij e rigjejme sa here punet nuk shkojne mbroth ne rrugetimin e shqiptareve drejt Evropes.

Vdiq Jimmy Carter, presidenti i 39-të i SHBA-së, në moshën 100-vjeçare

by

Përktheu Rafael Floqi

ATLANTA (AP) – Jimmy Carter, fermeri i kikirikut që fitoi presidencën në vazhdën e skandalit të Watergate dhe Luftës së Vietnamit, duroi disfatën e përulur pas një mandati të trazuar dhe më pas ripërcaktoi jetën pasi Shtëpia e Bardhë si një humanitar global, ka vdekur. Ai ishte 100 vjeç.

Presidenti amerikan më jetëgjatë vdiq të dielën, afërsisht 22 muaj pasi hyri në kujdesin bujtinë, në shtëpinë e tij në qytetin e vogël të Plains, Georgia, ku ai dhe gruaja e tij, Rosalynn, e cila vdiq në moshën 96 vjeçare në nëntor 2023, kaluan pjesën më të madhe të jetës së tyre. jeton, tha Qendra Carter.

“Themeluesi ynë, ish-presidenti i SHBA-së Jimmy Carter, ndërroi jetë këtë pasdite në Plains, Georgia”, tha qendra në platformën e mediave sociale X. Në një deklaratë shtoi se ai vdiq i qetë, i rrethuar nga familja e tij.

Ndërsa reagimi u përhap nga e gjithë bota, presidenti Joe Biden vajtoi vdekjen e Carter, duke thënë se bota humbi një “udhëheqës të jashtëzakonshëm, burrë shteti dhe humanitar” dhe ai humbi një mik të dashur. Biden përmendi punën e Carter për të zhdukur sëmundjet, për të krijuar paqen, për të avancuar të drejtat civile dhe të njeriut, për të promovuar zgjedhje të lira dhe të ndershme dhe për të strehuar të pastrehët si një shembull për të tjerët.

Biden foli më vonë të dielën në mbrëmje për Carterin, duke e quajtur atë një “ditë të trishtuar”, por që “risjell një sasi të jashtëzakonshme kujtimesh të mira”.

“Unë kam qenë duke u shoqëruar me Jimmy Carter për më shumë se 50 vjet,” tha Biden në fjalët e tij.

Ai kujtoi se ish-presidenti ishte një ngushëllim për të dhe gruan e tij Jill kur djali i tyre Beau vdiq në 2015 nga kanceri. Presidenti vuri në dukje se kanceri ishte një lidhje e zakonshme midis familjeve të tyre, me vetë Carter që kishte kancer më vonë në jetën e tij.

“Jimmy i dinte shumë mirë shkatërrimet e sëmundjes,” tha Biden, i cili caktoi një funeral shtetëror në Uashington, DC, për Carter më 9 janar.

Biden e shpalli gjithashtu 9 janarin si Ditë Kombëtare Zie në të gjithë vendin dhe urdhëroi që flamujt amerikanë të valëviten në gjysmë shtize për 30 ditë nga e diela.

Biznesmen, oficer i marinës, ungjilltar, politikan, negociator, autor, punues druri, qytetar i botës – Carter krijoi një rrugë që ende sfidon supozimet politike dhe qëndron në mesin e 45 burrave që arritën detyrën më të lartë të vendit. Presidenti i 39-të e përdori ambicien e tij me një intelekt të mprehtë, besim të thellë fetar dhe etikë të jashtëzakonshme pune, duke kryer misione diplomatike në të 80-at e tij dhe duke ndërtuar shtëpi për të varfërit deri në të 90-at.

“Besimi im kërkon – kjo nuk është fakultative – besimi im kërkon që të bëj gjithçka që mundem, kudo që të jem, kurdo që të mundem, për aq kohë sa të mundem, me çdo gjë që duhet të përpiqem të bëj një ndryshim”, tha Carter dikur. .

Një president nga Plains

Një demokrat i moderuar, Carter hyri në garën presidenciale të vitit 1976 si një guvernator pak i njohur i Gjeorgjisë me një buzëqeshje të gjerë, zakone të hapura baptiste dhe plane teknokratike që pasqyronin arsimimin e tij si inxhinier. Fushata e tij pa probleme varej nga financimi publik dhe premtimi i tij për të mos mashtruar popullin amerikan pati jehonë pas turpit të Richard Nixon dhe humbjes së SHBA-së në Azinë juglindore.

“Nëse ju gënjej ndonjëherë, nëse ndonjëherë bëj një deklaratë mashtruese, mos më votoni. Unë nuk do ta meritoja të isha presidenti juaj,” përsëriti Carter përpara se të mundte me vështirësi presidentin aktual republikan Gerald Ford, i cili kishte humbur popullaritetin duke falur Nixon.

Carter qeverisi mes presioneve të Luftës së Ftohtë, tregjeve të trazuara të naftës dhe trazirave sociale mbi racizmin, të drejtat e grave dhe rolin global të Amerikës. Arritja e tij më e vlerësuar në detyrë ishte një marrëveshje paqeje në Lindjen e Mesme që ai ndërmjetësoi duke mbajtur presidentin egjiptian Anwar Sadat dhe kryeministrin izraelit Menachem Begin në tryezën e bisedimeve për 13 ditë në 1978. Kjo përvojë e Camp David frymëzoi qendrën post-presidenciale ku Carter do të krijonte aq shumë nga trashëgimia e tij.

Megjithatë, koalicioni elektoral i Carter-it u nda nën inflacionin dyshifror, në pompat e benzinës dhe krizën 444-ditore të pengjeve në Iran. Ora e tij më e zymtë erdhi kur tetë amerikanë vdiqën në një shpëtim të dështuar të pengjeve në prill 1980, duke ndihmuar për të siguruar humbjen e tij dërrmuese ndaj republikanit Ronald Reagan.

Carter pranoi në “Ditarin e Shtëpisë së Bardhë” të tij 2020 se ai mund të ishte “mikromenaxhues” dhe “tepër autokratik”, duke ndërlikuar marrëdhëniet me Kongresin dhe burokracinë federale. Ai gjithashtu ktheu kurrizin ndaj mediave të lajmeve dhe lobistëve të Uashingtonit, duke mos vlerësuar plotësisht ndikimin e tyre në pasurinë e tij politike.

“Nuk na desh shumë kohë për të kuptuar se nënvlerësimi ekzistonte, por deri në atë kohë ne nuk ishim në gjendje ta riparonim gabimin,” u tha Carter historianëve në 1982, duke sugjeruar se ai kishte “një papajtueshmëri të natyrshme” me persona të brendshëm të Uashingtonit.

Carter këmbënguli se qasja e tij e përgjithshme ishte e shëndoshë dhe se ai i arriti objektivat e tij parësore – “të mbrojë sigurinë dhe interesat e kombit tonë në mënyrë paqësore” dhe “të rrisë të drejtat e njeriut këtu dhe jashtë vendit” – edhe nëse ai do të mbetej spektakolar për një mandat të dytë.

Dhe pastaj vjen Bota

Humbja e turpshme, megjithatë, lejoi rinovimin. The Carters themeloi Qendrën Carter në 1982 si një bazë e parë e operacioneve në llojin e saj , duke e pohuar veten si paqebërës ndërkombëtar dhe kampion i demokracisë, shëndetit publik dhe të drejtave të njeriut.

“Nuk isha i interesuar vetëm të ndërtoj një muze apo të ruaj të dhënat dhe rekordet e mia në Shtëpinë e Bardhë”, shkroi Carter në një kujtim të botuar pas ditëlindjes së tij të 90-të. “Doja një vend ku mund të punonim.”

Kjo punë përfshinte lehtësimin e tensioneve bërthamore në Korenë e Veriut dhe Jugut, duke ndihmuar në shmangien e një pushtimi të Haitit nga SHBA dhe negocimin e armëpushimit në Bosnje dhe Sudan. Deri në vitin 2022, Qendra Carter kishte shpallur të paktën 113 zgjedhje në Amerikën Latine, Azi dhe Afrikë si të lira ose mashtruese. Kohët e fundit, qendra filloi të monitorojë edhe zgjedhjet në SHBA.

Vetëbesimi kokëfortë dhe madje edhe vetë-drejtësia e Carter-it rezultuan të efektshme pasi ai ishte i pakënaqur nga rendi i Uashingtonit, ndonjëherë deri në pikën e zhgënjimit të pasardhësve të tij.

Ai shkoi “aty ku të tjerët nuk po shkelin”, tha ai, në vende si Etiopia, Liberia dhe Koreja e Veriut, ku siguroi lirimin e një amerikani që ishte ende përtej kufirit në vitin 2010.

“Mund të them atë që më pëlqen. Mund të takoj kë të dua. Mund të ndërmarr projekte që më kënaqin dhe të refuzoj ato që nuk më kënaqin”, tha Carter.

Ai njoftoi një marrëveshje për reduktimin e armëve për ndihmë me Korenë e Veriut pa sqaruar detajet me Shtëpinë e Bardhë të Bill Klinton-it. Ai kritikoi hapur presidentin Xhorxh W. Bush për pushtimin e Irakut në vitin 2003. Ai gjithashtu kritikoi qasjen e Amerikës ndaj Izraelit me librin e tij të vitit 2006 “Palestina: Paqja jo Aparteidi”. Dhe ai në mënyrë të përsëritur kundërshtoi administratat e SHBA duke këmbëngulur se Koreja e Veriut duhet të përfshihet në çështjet ndërkombëtare, një pozicion që më së shumti radhiti Carter me presidentin republikan Donald Trump.

Ndër iniciativat e shumta të shëndetit publik të qendrës, Carter ai u zotua të zhdukte parazitin e krimbit të Guinesë gjatë jetës së tij dhe pothuajse e arriti atë: Rastet ranë nga miliona në vitet 1980 në pothuajse një grusht. Me kapele dhe çekiç, Carters ndërtuan gjithashtu shtëpi me Habitat for Humanity.

Çmimi i Paqes i Komitetit Nobel për vitin 2002 i përmendi “përpjekjet e tij të palodhura për të gjetur zgjidhje paqësore për konfliktet ndërkombëtare, për të avancuar demokracinë dhe të drejtat e njeriut dhe për të promovuar zhvillimin ekonomik dhe social”. Carter tha se duhet ta kishte fituar atë së bashku me Sadatin dhe Begin në 1978. Carter pranoi njohjen duke thënë se kishte më shumë punë për të bërë.

“Bota është tani, në shumë mënyra, një vend më i rrezikshëm,” tha ai. “Lehtësia më e madhe e udhëtimit dhe komunikimit nuk është shoqëruar me mirëkuptim të barabartë dhe respekt të ndërsjellë.”

“Një jetë epike amerikane”

Gruaja e Carter-it e çoi atë në fshatra të largëta ku takoi “Jimmy Carters” të vogël, të quajtur kështu nga prindërit e admiruar. Por ai kaloi shumicën e ditëve të tij në të njëjtën shtëpi njëkatëshe në Plains – e zgjeruar dhe e ruajtur nga agjentët e Shërbimit Sekret – ku ata jetonin para se ai të bëhej guvernator. Ai jepte rregullisht mësime të Shkollës së së Dielës në Kishën Baptiste Maranatha, derisa lëvizshmëria e tij ra dhe pandemia e koronavirusit u egërsua. Ato seanca tërhoqën vizitorë nga e gjithë bota në shenjtëroren e vogël ku Carter do të marrë shërbimin e tij të fundit pas një funerali shtetëror në Katedralen Kombëtare të Uashingtonit.

Vlerësimi i përbashkët se ai ishte një ish-president më i mirë se president e renditi Carterin dhe aleatët e tij. Post-presidenca e tij pjellore i dha atij një markë mbi politikën, veçanërisht për amerikanët shumë të rinj për ta dëshmuar atë në detyrë. Por Carter jetoi gjithashtu mjaftueshëm për të parë biografët dhe historianët të rivlerësonin vitet e tij në Shtëpinë e Bardhë në mënyrë më bujare.

Rekordi i tij përfshin derregullimin e industrive kryesore, reduktimin e varësisë së SHBA nga nafta e huaj, menaxhimin e kujdesshëm të borxhit kombëtar dhe legjislacionin e dukshëm për mjedisin, arsimin dhe shëndetin mendor. Ai u fokusua te të drejtat e njeriut në politikën e jashtme, duke u bërë presion diktatorëve për të liruar mijëra të burgosur politikë. Ai e pranoi imperializmin historik të Amerikës, i fali ata që shmangnin draftit të Luftës së Vietnamit dhe hoqi dorë nga kontrolli i Kanalit të Panamasë. Ai normalizoi marrëdhëniet me Kinën.

“Unë nuk do ta nominoj Jimmy Carter për një vend në malin Rushmore,” shkroi Stuart Eizenstat, drejtori i politikës së brendshme të Carter, në një libër të vitit 2018.

“Ai nuk ishte një president i madh”, por as votuesit e tij “të palumtur dhe të dobët” të karikaturave të refuzuara në vitin 1980, tha Eizenstat. Përkundrazi, Carter ishte “i mirë dhe produktiv” dhe “siguroi rezultate, shumë prej të cilave u realizuan vetëm pasi ai la detyrën”.

Madeleine Albright, një punonjëse e sigurisë kombëtare për Carter-in dhe sekretaren e shtetit të Clinton-it, shkroi në deklaratën e Eizenstat se Carter ishte “pasues dhe i suksesshëm” dhe shprehu shpresën se “perceptimet do të vazhdojnë të zhvillohen” për presidencën e tij.

“Vendi ynë ishte me fat që e kishte atë si udhëheqësin tonë”, tha Albright, e cila vdiq në vitin 2022.

Jonathan Alter, i cili shkroi një biografi gjithëpërfshirëse të Carter-it të botuar në vitin 2020, tha në një intervistë se Carter duhet të mbahet mend për “një jetë epike amerikane”, duke u nisur nga një fillim modest në një shtëpi pa energji elektrike apo pajisje hidraulike të brendshme dhe mbeti gjatë dekadave në skenën botërore përgjatë dy shekujve.

“Ai ka të ngjarë të zbresë si një nga figurat më të keqkuptuara dhe më të nënvlerësuara në historinë amerikane”, tha Alter për Associated Press.

Fillimi në njw qytet të vogël

James Earl Carter Jr. lindi më 1 tetor 1924, në Plains dhe i kaloi vitet e tij të hershme në Archery aty pranë. Familja e tij ishte një pakicë në një komunitet kryesisht me ngjyrë, dekada përpara se lëvizja për të drejtat civile të luhej në agimin e karrierës politike të Carterit.

Carter, i cili bëri fushatë si i moderuar në marrëdhëniet racore, por qeveriste në mënyrë më progresive, fliste shpesh për ndikimin e kujdestarëve dhe shokëve të tij të zinj, por gjithashtu vuri në dukje avantazhet e tij: se si babai i tij pronar toke u ul në majë të sistemit të fermerëve qiramarrës të Archery dhe zotëronte një dyqan ushqimor në rrugë kryesore. . Nëna e tij, Lillian, do të bëhej element kryesor i fushatave të tij politike.

Duke kërkuar të zgjerojë botën e tij përtej Plains dhe popullatës së saj prej më pak se 1,000 – atëherë dhe tani – Carter fitoi në Akademinë Detare të SHBA-së, duke u diplomuar në vitin 1946. Po atë vit ai u martua me Rosalynn Smith, një tjetër vendase nga Plains, një vendim që ai e konsideroi si shumë e rëndësishme se çdo gjë që ai bëri si kreu i shtetit. Ajo ndau dëshirën e tij për të parë botën, duke sakrifikuar kolegjin për të mbështetur karrierën e tij në Marinë.

Carter u ngjit në gradën e togerit, por më pas babai i tij u diagnostikua me kancer, kështu që oficeri i nëndetëses la mënjanë ambiciet e tij të admiralitetit dhe e ktheu familjen në Plains. Vendimi i tij e zemëroi Rosalynn, edhe pse ajo u zhyt në biznesin e kikirikut së bashku me burrin e saj.

Carter përsëri dështoi të fliste me gruan e tij përpara kandidimit të tij të parë për post – ai më vonë e quajti “të paimagjinueshme” që të mos ishte konsultuar me të për vendime kaq të rëndësishme të jetës – por këtë herë, ajo ishte në bord.

“Gruaja ime është shumë më politike,” i tha Carter AP në 2021.

Ai fitoi një vend në Senatin e Shtetit në vitin 1962, por nuk ishte i gjatë për Asamblenë e Përgjithshme dhe mënyrat e saj të mbrapshta, duke shkurtuar marrëveshjet. Ai kandidoi për guvernator në vitin 1966 – duke humbur nga kryesegregacionisti Lester Maddox – dhe më pas u përqendrua menjëherë në fushatën tjetër.

Carter kishte folur kundër segregacionit të kishës si një dhjak baptist dhe kundërshtoi “diksiekratët” racistë si senator shtetërorë. Megjithatë, si drejtues lokal i bordit të shkollës në vitet 1950, ai nuk kishte shtyrë t’i jepte fund ndarjes së shkollave edhe pas vendimit të Gjykatës së Lartë Brown kundër Bordit të Arsimit, pavarësisht nga mbështetja e tij private për integrimin. Dhe në vitin 1970, Carter kandidoi përsëri për guvernator si demokrati më konservator kundër Carl Sanders, një biznesmen i pasur që Carter e tallte si “Mansheta Carl”. Sanders nuk e fali kurrë për fletushkat anonime, që ngjalli gara, të cilat Carter i hodhi poshtë.

Në fund të fundit, Carter fitoi garat e tij duke tërhequr votuesit zezakë dhe të bardhët kulturalisht konservatorë. Pasi erdhi në detyrë, ai ishte më i drejtpërdrejtë. 

“Unë ju them sinqerisht se koha e diskriminimit racor ka mbaruar”, deklaroi ai në fjalimin e tij inaugurues të vitit 1971, duke vendosur një standard të ri për guvernatorët e jugut që e vendosi atë në kopertinën e revistës Time.

“Jimmy Who?”

Iniciativat e tij shtetërore përfshinin mbrojtjen e mjedisit, nxitjen e arsimit rural dhe rregullimin e strukturave të vjetra të degës ekzekutive. Ai shpalli Ditën e Martin Luther King Jr në shtetin e origjinës së liderit të vrarë të të drejtave civile. Dhe ai vendosi, ndërsa priti kandidatët për president në 1972, se ata nuk ishin më të talentuar se ai.

Në vitin 1974, ai drejtoi krahun e fushatës kombëtare të demokratëve. Më pas ai deklaroi kandidaturën e tij për vitin 1976. Një gazetë Atlanta u përgjigj me titullin: “Jimmy Who?”

Carters dhe një “Brigadë Kikiriku” e anëtarëve të familjes dhe mbështetësve të Georgias u vendosën në Iowa dhe New Hampshire, duke i vendosur të dy shtetet si terrene provash presidenciale. Miratimi i tij i parë në Senat: qe nga një kandidat i ri nga Delaware i quajtur Joe Biden.

Megjithatë, ishte aftësia e Carter-it për të lundruar në politikën komplekse racore dhe rurale të Amerikës ajo që çimentoi nominimin. Ai përfshiu Jugun e thellë atë nëntor, demokrati i fundit që e bëri këtë, pasi shumë jugorë të bardhë u zhvendosën te republikanët në përgjigje të nismave për të drejtat civile.

Një i vetëshpallur “i krishterë i rilindur”, Carter tërhoqi buzëqeshjen duke iu referuar Shkrimeve të Shenjta në një intervistë për revistën Playboy, duke thënë se ai “kishte parë shumë gra me epsh. Unë kam kryer tradhti bashkëshortore në zemrën time shumë herë.” Vërejtjet i dhanë Fordit një terren të ri dhe komedianët televizivë u hodhën në lëvizje – duke përfshirë shfaqjen e re “Saturday Night Live” të NBC. Por votuesit e lodhur nga cinizmi në politikë e panë atë si të dashur.

Carter zgjodhi Senatorin e Minesotës Walter “Fritz” Mondale si kandidat të tij në një biletë “Grits and Fritz”. Në detyrë, ai ngriti zëvendëspresidentin dhe zyrën e zonjës së parë. Partneriteti qeverisës i Mondale ishte një model për pasardhësit me ndikim Al Gore, Dick Cheney dhe Biden. Rosalynn Carter ishte një nga bashkëshortet presidenciale më të përfshira në histori, e mirëpritur në mbledhjet e kabinetit dhe grumbullimet me ligjvënësit dhe ndihmësit kryesorë.

Carters kryesoi me informalitet të pazakontë: Ai përdori pseudonimin e tij “Jimmy” edhe kur bënte betimin e detyrës, mbante borxhin e tij në bagazh dhe u përpoq të mbyllte në heshtje këngën “Hail to the Chief” të Bandës Detare. Ata i blenë rrobat e tyre nga rafti. Carter veshi një triko për një fjalim në Shtëpinë e Bardhë, duke u kërkuar amerikanëve të kursejnë energjinë duke ulur termostatet e tyre. Amy, më e vogla nga katër fëmijët, ndoqi shkollën publike të District of Columbia.

Elita sociale dhe mediatike e Uashingtonit përçmoi stilin e tyre. Por shqetësimi më i madh ishte se “ai e urrente politikën”, sipas Eizenstat, duke e lënë atë askund për t’u kthyer politikisht pasi trazirat ekonomike dhe sfidat e politikës së jashtme morën ndikimin e tyre.

Arritjet dhe ‘të keqiat’

Carter çrregulloi pjesërisht industritë e linjave ajrore, hekurudhore dhe të kamionëve dhe krijoi departamentet e Arsimit dhe Energjisë, dhe Agjencinë Federale të Menaxhimit të Emergjencave. Ai caktoi miliona hektarë të Alaskës si parqe kombëtare ose strehimore të kafshëve të egra. Ai emëroi një numër rekord të atëhershëm të grave dhe njerëzve jo të bardhë në postet federale. Ai kurrë nuk kishte rastin për një emërim në Gjykatën e Lartë, por ai ngriti avokaten e të drejtave civile Ruth Bader Ginsburg në gjykatën e dytë më të lartë të vendit, duke e pozicionuar atë për një promovim në vitin 1993. Ai emëroi Paul Volker, kryetar i Rezervës Federale, politikat e të cilit do të ndihmonin ekonominë të lulëzonte në Vitet 1980 – pasi Carter la detyrën. Ai ndërtoi hapjen e Niksonit me Kinën, dhe megjithëse toleroi autokratët në Azi, e shtyu Amerikën Latine nga diktaturat në demokraci.

Por ai nuk mundi të zbusë menjëherë inflacionin ose krizën e lidhur me energjinë.

Dhe pastaj erdhi Irani.

Pasi ai pranoi Shahun e mërguar të Iranit në SHBA për trajtim mjekësor, Ambasada Amerikane në Teheran u pushtua në vitin 1979 nga ndjekësit e Ajatollah Ruhollah Khomeini. Negociatat për lirimin e pengjeve u ndërprenë në mënyrë të përsëritur përpara përpjekjes së dështuar të shpëtimit.

Në të njëjtin vit, Carter nënshkroi SALT II, ​​traktatin e ri të armëve strategjike me Leonid Brezhnev të Bashkimit Sovjetik, vetëm për ta tërhequr atë, për të vendosur sanksione tregtare dhe për të urdhëruar një bojkot të SHBA-së për Lojërat Olimpike të Moskës pasi sovjetikët pushtuan Afganistanin. Me shpresën për të rrënjosur optimizmin, ai mbajti atë që media e quajti fjalimin e tij “të pafuqishëm”, megjithëse ai nuk e përdori këtë fjalë. Ai deklaroi se kombi po vuante “një krizë besimi”. Deri atëherë, shumë amerikanë kishin humbur besimin tek presidenti, e jo tek vetja.

Carter bëri fushatë me kursim për rizgjedhjen për shkak të krizës së pengjeve, në vend të kësaj e dërgoi Rosalynn si Senatori Edward M. Kennedy e sfidoi atë për nominimin e Demokratëve. Carter tha në mënyrë të famshme se do t’i “goditte tw ndejturat”, por u pengua nga Kennedy ndërsa Reagan mblodhi një koalicion të gjerë me thirrjet “ta bëjmë Amerikën përsëri të madhe” dhe duke i pyetur votuesit nëse ata ishin “më mirë se sa katër vjet më parë”.

Reagan e shfrytëzoi më tej tonin e leksioneve të Carter-it, duke e egërsuar atë në debatin e tyre të vetëm të vjeshtës me shakanë: “Ja ku shkoni përsëri”. Carter humbi të gjitha shtetet, përveç gjashtë shteteve dhe republikanët fituan një shumicë të re në Senat.

Carter negocioi me sukses lirinë e pengjeve pas zgjedhjeve, por në një kthesë përfundimtare, të hidhur të ngjarjeve, Teherani priti deri disa orë pasi Carter u largua nga zyra për t’i lënë ata të dilnin të lirë.

“Një jetë e mrekullueshme”

Në moshën 56-vjeçare, Carter u kthye në Georgia pa “idenë se çfarë do të bëja me pjesën tjetër të jetës sime”.

Katër dekada pas hapjes së Qendrës Carter, ai ende fliste për punë të papërfunduara. “Mendova se kur të hynim në politikë do të kishim zgjidhur gjithçka,” tha Carter për AP në vitin 2021. “Por doli të ishte shumë më afatgjatë dhe tinëzare nga sa kisha menduar se ishte. Unë mendoj se në përgjithësi, vetë bota është shumë më e ndarë se në vitet e mëparshme.”

Megjithatë, ai pohoi atë që tha kur iu nënshtrua trajtimit për një diagnozë të kancerit në dekadën e tij të 10-të të jetës.

“Jam krejtësisht i qetë me çdo gjë që vjen,” tha ai në 2015. “Kam pasur një jetë të mrekullueshme. Unë kam pasur mijëra miq, kam pasur një ekzistencë emocionuese, aventureske dhe të kënaqshme

DIJA, E VËRTETA DHE SHËNDETI

by

Dr. Erion Dasho/

“Mashtrimi fluturon, e vërteta e ndjek pas çalë-çalë”, Xhonatan Suift

1. Një parathënie e gjatë (dhe një këndvështrim gjysmë filozofik)

Mendoni njerëzimin në fillesat e tij, kur sapo kishte nisur të artikulonte fjalët e para. Të vetmit persona që mund të dëgjonin “të mençurin e fisit” ishin pjesëtarët e vetë fisit. Trashëgimia gojore ishte e vetmja mundësi për të transmetuar brez pas brezi dijen e krijuar me mundim. Kur fisi zhdukej, zhdukej e humbte edhe DIJA.

U deshën dhjetëra mijë vjet që gjuha të shkruhej. Tashmë hieroglifet apo gdhendjet në gur mund të lexoheshin nga pasardhësit, madje ne sot mund të lexojmë gdhendjet e sumerëve të para 5 mijë vjetëve. Por përhapja e dijes mbeti sërish problematike. Vetëm ata që kishin mundësi të udhëtonin deri tek guri, apo tek të cilët mund të shkonte dërrasa, papirusi, letra e shkruar, etj., mund të mësonin çfarë ishte shkruar në kopjet e pakta të dokumentuara të DIJES.

Me shpikjen e shtypshkrimit u shtua ndjeshëm numri i kopjeve të disponueshme, u ul kosto dhe mbi të gjitha u rrit qasja tek informacioni dhe DIJA. Shtypshkrimi bëri të mundur demokratizimin e “dijes” dhe “së vërtetës”. Ai luajti rol përcaktues në forcimin e qytetërimit perëndimor, deri në pikën sa ai vazhdon të jetë qytetërimi që mbizotëron botën.

Në të njëjtën kohë shtypi shërbeu edhe si standard për të vërtetën, pasi jo çdokush mund të botonte ç’të donte dhe kur të donte. Dikush duhet të vendoste se çfarë mund të botohej dhe çfarë jo. Shpesh këtë e përcaktonte tregu me ligjin e ofertës dhe kërkesës. Përveç çmimit, në atë se çfarë mund të botohej sigurisht luajtën rol edhe interesat, paraja, censura, etj., por gjithsesi traktati, manuali, enciklopedia, revista shkencore, etj., u pranuan nga shoqëritë si etalone të së vërtetës.

U krijuan kësisoj disa standarde të cilat nënkuptoni cilësi. P.sh., kur një kardiolog dëshironte të mësonte të rejat e profesionit të vet, duhej të lexonte revistat “Circulation” apo “European Heart Journal”. Vetëm duke marrë informacion nga burime të besueshme mjeku ishte i bindur se çka po lexonte ishte ajo që pjesa dërrmuese e kardiologëve në botë e kishin cilësuar si “dije” ose “të vërtetë” në atë moment të caktuar kohor.

Pra, njerëzimit ju deshën dhjetëra mijë vjet të kalonte nga belbëzimet, tek gjuha e folur, tek shkrimi dhe për të përfunduar tek shtypshkrimi. Ishte ky i fundit që mundësoi përqendrimin e dijes, sistemimin e saj, lejoi që DIJA të zhvillohej me një ritëm të jashtëzakonshëm dhe të përhapej tek pothuajse kushdo që dëshironte ta mësonte atë.

Ç’ndodhi në epokën e internetit?

Për të kuptuar përmasat e “shpërthimit eksponencial të informacionit” gjatë 30 viteve të fundit mjafton vetëm një tregues. Në një periudhë kaq të shkurtër njerëzimi ka prodhuar 25 milionë herë më tepër informacion krahasuar me gjithë historinë njerëzore. Ndërkohë rrjetet sociale bënë që pragu për të shpërndarë atë që dikush e konsideron “informacion” apo “dije” të ulet ndjeshëm deri në zerim. E vetmja pengesë mbeti vetëdiskrecioni.

Një autor informacioni mjafton të besojë se ka diçka që vlen të ndahet me “rrjetin” dhe e arrin këtë nëpërmjet disa klikimeve. Pavarësisht se gjuha e folur apo estetika e shprehjes mund të mos ndryshojë shumë nga ajo e “të mençurit të fisit” që përmenda në fillim të statusit, dhe gjuha e shkruar mund të jetë shumë më pak e kultivuar se ajo e shkruesve sumerë të para 5 mijë vjetëve, mjaftojnë disa sekonda ose minuta që autori të ndajë “dijen” e vet me gjithë botën.

Kështu arritëm në pikën ku facebooku, tiktoku, instagrami, etj., janë mbushur me burime “informacioni” të cilat algoritmet i shpërndajnë vetëm në funksion të një qëllimi, rritjes së trafikut në rrjetin përkatës. Nuk ka rëndësi nëse dikush që promovon se toka është e sheshtë, shkruan edhe për terapitë gjenetike. Nuk ka rëndësi nëse jep mendime dhe këshilla për vaksinimin një reper, apo një “influencuese” që si zanat të parë ka promovimin e silikonit. “Dija” e tyre u shkon në çast të gjithë rrjetit të ndjekësve, i bën vetes vend nëpër portale dhe jo rrallë merr statusin e standardit!

Kështu bota arriti në pikën kur malli më i rrallë dhe më i çmuar është bërë E VËRTETA! Kushdo që kërkon të vërtetën duhet të harxhojë kohë, mundim dhe sigurisht të ketë një përafrim që është njëkohësisht i shëndetshëm, përzgjedhës dhe mendjehapur. Fatkeqësisht, edhe mendjet më të shëndosha midis vdekatarëve të shekullit të XXI e kanë shpesh të vështirë të gjurmojnë TË VËRTETËN dhe të përfitojnë nga E VËRTETA.

2. Në kërkim të së vërtetës

Ju futa kësaj përsiatjeje të gjatë mbi historikun e DIJES dhe SË VËRTETËS për shkak të atyre që kam lexuar muajt dhe vitet e fundit rreth konspiracioneve dhe nxitësve të teorive konspirative, kryesisht në fushën time të dijes, shëndetësinë.

Dikush që kishte paralajmëruar se vaksina kundër COVID-it do të përdorej për të vrarë Xho Bajdenin dhe Kamala Harrisin dhe parashikon çdo ditë fundin e botës, në vend që të kërkojë falje për plehun që ka hedhur dhe hedh në mendjet e njerëzve, shfaqet papritur si Nostradamus vetëm sepse në diarrenë e parashikimeve të veta, një ose dy midis qindrave janë vërtetuar!

Por ka edhe më keq. Për shembull, kur del një zë i respektuar, që fatkeqësisht merr një paçavure të prodhuar nga kushedi ç’konspiracionist i fantaksur dhe e paraqet këtë si shkencë, vetëm sepse përfundimi i të fantaksurit përputhet me idetë e veta po aq të çuditshme dhe larg shkencës së vërtetë.

I madhi Mark Tuejn dikur shkruante “Kujdes me ato që lexoni në librat mjeksorë; mund të vdisni nga një gabim shtypi”. E njëjta gjë duhet përsëritur sot me shumë më tepër forcë. Kujdes se ku informoheni dhe cilës këshillë i besoni, sidomos në rrjetet sociale dhe mediat online!

Shëndeti është pasuria më e madhe e njeriut dhe në kohën kur DIJA dhe E VËRTETA janë bërë të vështira për t’u hulumtuar, çdokush duhet të jetë super i kujdesshëm. Bëhuni përzgjedhës në informacionin që merrni dhe besojuni vetem burimeve që kanë dhënë prova se bazohen mbi shkencë dhe gjykim të shëndoshë.

3. Përfundim

Në përfundim të këtij viti aspak të lehtë dhe në vigjilje të një kohe që po bëhet gjithmonë e më e vështirë për t’u informuar dhe orientuar, këshilla ime për miqtë realë dhe virtualë mbetet e njëjta.

KËRKONI GJITHMONË TË VËRTETËN DHE, MBI TË GJITHA, MËSONI SE SI TA KËRKONI ATË! E VËRTETA ËSHTË SOT MALLI MË I ÇMUAR PËR MIRËQËNIEN TUAJ FIZIKE, MENDORE DHE SOCIALE! ATË QË PREJ GATI 80 VITESH E KEMI PËRKUFIZUAR SI SHËNDET!

Baza qelizore e kujtesës dhe të menduarit

by

Nga Dr. Nelson R. Cabej/

Pjesa e parë

Historia e një zbulimi të harruar

Në historinë e zhvillimit të shkencës njihen raste kur zbulimet e mëdha kuptohen dhe vlerësohen në shkallën e merituar menjëherë pas zbulimit, por ka dhe raste kur zbulimi është aq i parakohshëm sa që “bie në vesh të shurdhër” dhe duhet të kalojnë dekada deri sa të kuptohet e të pranohet nga bashkësia shkencore. Shëmbuj të grupit të parë janë relativiteti special i Ajnshtajnit (Einstein), dhe zbulimet pasuese në fushën e mekanikës kuantike (teorite e Heisenberg-ut, Schrödinger-it, etj.) ose teoria e seleksionit natyror të Darwinit dhe zbulimi i strukturës dhe funksionit të ADNsë nga Watson dhe Crick. Të gjitha ato zbulime të mëdha u vlerësuan menjëherë sepse erdhën si rrjedhime logjike të nivelit të njohurive të kohës në fushat përkatëse. Siç ka pranuar vetë Ajnshtajni, relativiteti special u zbulua kur ishin pjekur kushtet për zbulimin e tij1. Kjo vlen edhe për zbulimet e tjera të përmendura më parë që, po ashtu, ishin kurorëzim i sukseseve të arritura në fizikë e biologji.

Krahas tyre ka edhe zbulime të papritura, të parakohshme, që e kapërcejnë nivelin e njohurive të kohës, andaj njihen ose pranohen vetëm dekada më vonë e përgjithësisht kur zbuluesi ka vdekur. Shëmbuj tipikë të kësaj natyre janë zbulimi i ligjeve të trashëgimisë nga prifti austriak Gregor Johann Mendel (1822-1884), që u njoh e u pranua 35 vjet pas zbulimit dhe 16 pas vdekjes së tij dhe teoria e driftit kontinental ose pllakave tektonike të formimit të kontinenteve e Alfred Vegenerit (A. Wegener, 1880-1930), që, pas mospërfilljes dhe kundërshtimeve të rrepta, u pranua gjerësisht vetëm tri dekada pas vdekjes së autorit.

Në këtë shkrim do të bëhet fjalë për një tjetër zbulim të rëndësishëm të parakohshëm, që u arrit të vlerësohej dhe të vërtetohej vetëm një shekull pas botimit, për zbulimin e engramës, asaj që sot shihet si njësia elementare e kujtesës. Është thënë se kujtesa u dha kafshëve dhe njeriut mundësinë që të venë përvojën e së shkuarës në shërbim të së tashmes dhe së ardhmes, por jo vetëm kaq: pa evolucionin e kujtesës ose të mbajturit mend të përvojës së mëparshme nuk do të mund të evoluonin as kafshët as bimët, andaj kujtesa, në format e saj elementare, u shfaq qysh në format më të ulta të jetës, në njëqelizorët. Kujtesa përfshin dy elementë të veçantë, kujtesën si një gjëndje, d.m.th. si përfaqësim fizik në sistemin nervor i një përvoje shqisore dhe të kujtuarit si një process i nxjerrjes (retrieval) së informacionit nga engrama.

Gjatë tërë historisë së qytetërimit njerëzor, deri kohën tonë, kujtesa dhe tw menduarit mbetwn fusha tw spekullimit filozofik qw nuk mund t’i nwnshtroheshin hetimit shkencor dhe metodës shkencore. Natyra jomateriale e kujtesës ishte e njohur dhe pranuar që nga lashtësia. Brenda fushës së spekullimeve filozofike, pikëpamjet rreth natyrës dhe burimit të kujtesës, në një formë të thjeshtëzuar, mund të ndahen në ato që tregonin se kujtesa, ashtu si dhe të menduarit, janë produkte të mendjes si një entitet i veçantë dhe i pavarur nga truri dhe atyre që shpallnin se kujtesa dhe të menduarit, janë funksione ose produkte të trurit ose të sistemit nervor në përgjithësi. Për biologjinë si një shkencë e natyrës e bazuar në vrojtimin dhe eksperimentimin, natyra dhe formimi i kujtesës ishin ende një terra incognita, fushë e pashkelur.

Kështu vazhdoi gjendja deri nga fillimi i shekullit XX, kur biologjia ende nuk mund të thoshte fjalën e saj për shkak të mungesës së mjeteve dhe metodave për të hetuar eksperimentalisht ndryshimet që mund të ndodhnin në sistemin nervor gjatë formimit të kujtesës.

Befas në fillim të shekullit XX, një shkëndijë e rrallë gjenialiteti e hodhi biologun gjerman Richard Wolfgang Semon (1859-1918) te ideja se përvoja shqisore mund të kodohet në sistemin nervor të individit si një imazh mendor, në formën e ndryshimeve materiale specifike që ndodhin në neurone (qeliza të sistemit nervor) të caktuara. Këto ndryshime specifike në indin nervor formojnë kujtesën ai i quajti engrama (nga greqishtja e vjetër: ἐν (en) – në, dhe γράμμα (grámma), që përbën thelbin e teorisë engramike të kujtesës.

Në nivelin e njohurive të kohës së tij rreth funksionit të neuronit e të sistemit nervor, ishte e pamundur të flitej ose hamendësohej për bazën qelizore ose nënmolekulare të kujtesës, andaj me shumë maturi ai vendosi të mos spekullonte mbi mekanizmat molekulare të engramës2. Sipas tij, engrama, ose “gjurmët e kujtesës”, përmban informacionin neurogjenik rreth objektit ose ngjarjes së koduar në tru. Neuronet që përfshihen në formimin e engramës mund të gjenden në pjesë të ndryshme të trurit.

Jehona e shkurtër e hipotezës së Semon-it u shua shpejt. Pas përkthimit të veprës së dytë të tij, Ndijesitë kujtesore (Die mnemischen Empfindungen, 1909) në anglisht, psikologu amerikan K.S. Lashley (1890-1958) ndërmori një sërë eksperimentesh duke u hequr në mënyrë të njëpasnjëshme pjesë të ndryshme të kores (shtresës së jashtme) të trurit minjve që ishin stërvitur për të hyrë e dalë nga një labirinth dhe vuri re se në të gjitha rastet minjtë ruanin kujtesën për të hyrë e dalë nga labirinthi. Në mënyrë krejtësisht logjike ai arriti në përfundimin se engrama nuk ishte funksion i ndonjë pjese të veçantë të trurit, por i kores së trurit në përgjithësi, andaj dhe nuk mund të lokalizohej si një entitet i veçantë.

Kjo pati një efekt të fortë frenues mbi përpjekjet e biologëve për identifikimin eksperimental të substratit material të engramës.

Kjo dhe fakti që biologjia ende nuk kishte mjetet e nevojshme për të ndjekur ndryshimet që ndodhin në tru në nivel molekular gjatë të mësuarit (formimit të kujtesës) dhe të kujtuarit bënë që engrama mbeti jashtë vëmendjes dhe thuajse u harrua për thuajse një shekull pas zbulimit. Mjetet dhe teknika, që bënë të mundur vrojtimin e neuroneve të veçanta gjatë të mësuarit dhe formimit të engramës erdhën vetëm nga fillimi i shekullit tonë.

Tani ne dimë se kujtesa e përvojave dhe perceptimeve shqisore është koduar në tru në formën e ndryshimeve specifike në indin nervor. Kujtesa mund të ruhet për kohë të ndryshme, nga disa minuta (kujtesë afat-shkurtër) ose të ruhet gjatë gjithë jetës (kujtesë afat-gjatë) dhe për çdo periudhë kohe midis këtyre dy skajeve. Sot engrama konsiderohet si njësia bazë e kujtesës.

VEPËR E RËNDËSISHME NGA NJË AREAL I VEÇANTË I SHQIPES

by

Prof. Dr. Bahtijar Kryeziu/

(Gjovalin Shkurtaj, Fjalor leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe, Tiranë, 2021)

Atje, në viset e thella malore, ku jeton ende fjala e pashkruar e gjuhës sonë të bukur.

Deri aty ku ka arritur asfalti nuk gjejmë gjë, duhet të futemi më thellë – thoshte

Prof. dr. Abdullah Zymberi

Që nga botimi i veprës “Fjalor latinisht-shqip” (1635) i Frang Bardhit, e sidomos nga gjysma e dytë e shekullit të kaluar dhe në dy dhjetë-vjetëshat e këtij shekulli, dy akademitë tona dhe institucionet shkencore, deri më sot kanë sjellë në dritë me dhjetëra fjalorë shqip, fushash të ndryshme. Në vitin 2020 ASH e Shqipërisë botoi veprën madhore të prof. dr. Ali Jasharit “Fjalor i homonimeve në gjuhën shqipe”, me 814 faqe, kurse nga 31 mars 2022, këtij vargani fjalorësh iu bashkua edhe vepra “Fjalor leksiko-frazeologjik dhe etnolin-guistik i Malësisë së Madhe”, i akademikut Gjovalin Shkurtaj, studiues i madh i shqipes, në fushën e gramatikës, drejtshkrimit, dialektologjisë, socio-linguistikës, entnolingu-istikës, onomastikës, po edhe të leksikografisë, të disa teksteve universitare etj.; autor e bashkautor i afro 40 veprave të botuara e ndonjë të ribotuar. Për të hartuar këtë Fjalor, akademik Gjovalin Shkurtaj, vuri në veprim tërë potencialin e tij krijues-shkencor për të vjelë këtë pasuri të heshtur për sa kohë e për t’i dhënë zë e fuqi një thesari të pasur leksikor, nga një areal aq burimor me fjalë e shprehje të gjakut e të mishit të shqipes, e të cilin Fjalor tashti e kemi në duar.

Nga Parashtresa e veprës së akademik Gjovalinit mësojmë që ai të ketë thënë: “Këtë fjalor leksikor dhe frazeo-logjik e kam ideuar e nisur ta hartoj qysh në fillesat e punës sime si dialektolog në Institutin e Historisë e të Gjuhësisë, e pikërisht në janar të vitit 1969”, pra, nga më se gjysmë shekulli kohë të kaluar, deri me rastin e botimit të këtij fjalori tani. Se kishte bërë një punë shumë të madhe deri me rastin e daljes në dritë të kësaj vepre me mbi 1000 faqe, autori i fjalorit në fjalë na e kujton këtë në Fjalën paraprijëse, ku thotë: “…kam bërë hartim e rivështrime të pjesëve të tij gati çdo ditë “me kohë të pjesshme”, gjithnjë duke gjetur fjalë e frazeologjizma që duheshin përfshirë në të. Por, kur ia behu e padëshi-rueshmja pandemi e Covid-19, mbylljes së detyrueshme e ngujimit në shtëpi, më në fund, i dhashë një motivim duke iu kthyer plotësimit e redaktimit përfundimtar të “Fjalorit”, tashmë “me kohë të plotë”, qysh nga ora gjashtë e mëngjesit e deri në mbrëmje vonë”. Se ç’mund e djersë ka derdhur në punën e vet, në një fushë mjaft komplekse e të mundimshme, akademiku ynë e dëshmon edhe me fjalët e dijetarit e filologut të shquar, J. C. Scaliger (1484-1558), cili ka shkruar: “Nëse kërkon që ta torturosh dikë, mos e urdhëro të rrahë metalin në farkëtari, as mos e dërgo në punë të rënda në miniera, por jepi më mirë të bëjë fjalorë; kjo punë është më e rëndë se të gjitha llojet e mundimeve të tjera”.

“Fjalor leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe” është një vepër që ka mbështetje në hulumtimet dhe studimet paraprake të akademik Shkurtajt, nga ajo trevë për të cilën i biri i asaj ane ka dashuri e mall të pashuar edhe sot, duke e pasuruar këtë vepër me fjalë e shpre-hje të reja gjatë rrjedhës së moteve. Siç shihet edhe nga inventari i eksploruar në terren, akademikut tonë, krahë e inspirim për të botuar këtë fjalor i dhanë, padyshim, monografia e tij e parë për të folmen e Kastratit, një skicë për të folmen e malësorëve të Bregut të Matës, të Ishullit të Lezhës e të Ishullit të Shëngjinit, si dhe monogra-fitë për Hotin, Kelmendin, Rranxat e Mbishkodrës, etj. Është kjo lëndë e eksploruar, me ngadalë, kujdes e sens prej një eksperti të rrallë të dialektologjisë shqiptare. Me fjalë të tjera, është ky një korpus fjalësh prej mbi 12300 leksemash, nga ato të folme rurale, ku shqipja flitet bash shqip. Sado që këto të folme, me gjithë shtrirjen e gjerë tokësore, me afritë që kanë e që përbëjnë thuaja një tërësi territoriale e gjuhësore gati unike, secila trevë ka edhe të veçantat e veta, “disa dallime e luhatje brenda-përbrenda”, andaj edhe studimet dialektologjike të bëra nga akademik Shkurtaj janë bërë për secilën tërthore veç e veç.

Leksemat e paraqitura në fjalor, me pak përjashtime, janë fjalë me burim të shqipes, shumicën nga të cilat fjalorët e shqipes nuk i kanë, e që një numër syresh mund të futen, si prurje të reja, në Fjalorin e madh të shqipes, i cili sapo ka nisur hapat e parë të tij, në botim të ASH të Shqipërisë, me në krye të grupit punues, leksikografin tonë të madh, akademik Jani Thomain, ndihmuar edhe nga 10 ekspertë të tjerë, ndër të cilët edhe autori i kësaj vepre, akademik Govalin Shkurtaj, prof. dr. Valter Memisha dhe leksikologë, dialektologë, etimologë, semantologë, e leksikografë të tjerë, si dhe disa studiues të shqipes nga Shqipëria, Kosova, Maqe-donia e Veriut, Mali i Zi, arbëreshët e Italisë etj.

Në fjalor është përfshirë një korpus i përfillshëm me mbi 12300 fjalë, siç theksuam më sipër, që shprehin realie të ndryshme: emërtime njerëzish, frymorësh të botës shtazore, insekte, fjalë nga flora, fjalë që shprehin veprime të ndryshme, emra farefisnie, frazeologjizma, emra gjeografikë që shënojnë: ara, livadhe, përrenj, kroje, mrize, lëndina, kodra, lugje, roga, udhë, shkëmbinj, shpella, kala, troje të moçme ose çfarëdo vendi tjetër që ruan më vete gjurmë lashtësie, pasuri kjo e cila po të mos gjurmohet e faktohet do të “bdarrej” – siç do të thoshte autori i Fjalorit të parë shqip, Dom Gjoni i biri i Bdek Buzukut.

Edhe në fjalorin e akademik Gjovalinit, ashtu si edhe në studimet e tija analitike-sintetike dialektologjike, janë shpërfaqur njësitë e përbashkëta “dhe larmit dialektore të shqipes si në hapësirat dhe trevat shqiptare”, të cilat akademiku ynë i ka specifikuar, si:

1. Fjalë që kanë kudo të njëjtën formë fonetike dhe të njëjtin kuptim, të cilat edhe përbëjnë sasinë më të madhe të fjalëve të shqipes së sotme dhe të shqipes së moçme, siç janë foljet ose emërtimet e shumicës së veprimeve e gjendjeve;

2. Fjalë me të njëjtin kuptim, por me forma fonetike të ndryshme; (siç janë format morfologjike dhe sintaksore, bashkë me mjetet fjalëformuese, që dallojnë pikat kryesore ndërmjet dy dualekteve tona);

3. Fjalë nga Malësia e Madhe që dallohen prerazi nga të folmet e tjera të grupit veriperëndimor dhe të mbarë gegërishtes (për arsye të ruajtjes së togjeve uo dhe ua);

4. Fjalë nga Malësia e Madhe që dallojnë nga të folmet e tjera të gegërishtes veriperëndimore, sa i përket disa dukurive fonetike (alternimi i grupit bashkëtingëllor nd > ll: ndeze – lleze; dukuria e rotacizmit: asnjani – asnjari; alternimi i v > b: avull – abull; folja kesh – për kisha) etj.;

5. Fjalë ose leksema të ndryshme për të emërtuar objekte ose veprime të njëjta (fjalë kryesisht të moçme e që nuk ndeshen më as në të folmet e gegërishtes veriperëndimore, si gërrçak, -u “enë për të pirë verë”, puçik, -u “gropë e vogël nëpër rrasa e shkëmbinj të mëdhenj që mbushte me ujë nga shiu”) etj.

Një dorë mikrotoponimesh, të sjella në këtë fjalor, të cilat janë formuar sipas një paradigme kultu-rore (legjenda, ndodhi historike etj.), të kujtojnë një përkufizim emblematik të profesor Eqrem Çabejt: “një njësi leksikore paraqet një njësi kulturore”, e kjo do të thotë edhe një njësi gjuhësore, etnografike dhe historike. Një përkufizim shumë saktësues. Në kor¬pu¬sin e këtij vëllimi ka shumë njësi leksikore, përkatësisht (mikro)-toponimike, të cilat janë referenca të rëndësishme etnike (shqiptare, serbe, turke etj.), dhe shumë (mikro)toponime, natyrisht pos atyre shqipe, të cilat besohej se i takojnë fondit gjuhësor të slldovi-shtes apo turqishtes. Studimet e mëtejme të këtij korpusi do të dëshmojnë se këto njësi, – sikur është shprehur profesor Mahir Domi – nuk hynë në fjalorin e shqipes si njësi toponimike, por si njësi leksikore, ndërsa u toponi-mizuan më vonë nga vetë shqiptarët, prandaj jo rastësisht ato na dalin të zhvilluara brenda struk-turës fonetike dhe morfolo-gjike të fonetikës dhe gra-matikës historike të shqipes.

Gjatë analizës së veprës na ranë në sy edhe disa fjalë të ashtuquajtura fjalëshpejta, që përdoren edhe sot për ushtrime të foluri për të vegjlit, e që përbëhen nga një pyetje dhe përgjigjet e thëna shpejt: ”A lafiq era, s’lafiqera, s’lalisera e jo lafiqera?!” – A la fiq era, s’la fiq era, s’la lis era, e jo la fiq era. Të tilla janë, ndër të tjera, edhe këto lojna fjalësh, I ra: plûmi plakut te pragu. E shes thesin, s’e shes thesin, thesin s’e shes tha:t. Në Kastrat, të vegjëlve u pëlqente shumë edhe kjo fjalëshpejtë: A kjie? Po i kjeç. A j thæ? Po j thaç. Si m’ thæ i thaç, as s’ëm lla, as s’i llaç, si e gjeta, ashtu e laç; Plepi plak ka pa:lc pak, etj., me të cilat fjalë, pos nevojës për ushtrim gjuhe, të vegjlit edhe sot zbaviten, por jo më sa e si me lojërat që i shikojnë në televizorët e sidomos në celularët e tyre.

I prirë nga dëshira për ta stërholluar dhe krahasuar mendimin e vjelë nga malësorët e “Nderit të Kombit”, e arealit të legjendës së misrit, apo për t’ia nxjerrë tharmin problemit të shtruar, siç më pati “tërhequr vërejtjen” para më se 20 vjetësh, në një studim timin, akademiku ynë, në këtë fjalor, nuk ka lënë pa përmendur edhe ndonjë gjëegjëzë që e ka dëgjuar dikur në atë anë, ose që “gjëllin” edhe sot në gojët e mendjet e malësorëve të atij krahu, sikundër është rasti me shembujt: Ara e ba:rdh, fara e ze:z, e mjell me do:r, e ko:rr me go:j. (Gjëegjëzë: letra e shkruar). Dy zoja t’lyeme, n’i o:d t’ nry:me, motra jâ:n e shoqashoqen nuk e shohin (gjëegjëzë për eshket-veshkat e njeriut). Pê:s t’bi:t e dorakut, e kapin t’bi:n e hunakut e qiesin jasht prakut. (Gjëegjëzë: të bijt e dorakut (gishtërinjtë e dorës), të bi:n e hûnakut (të bijën e hundës=qurrat) i qesin jashtë prakut (I nxjerrin jashtë pragut të derës). Kallaj mrê:n e kallaj ja:sht, zerdeli e pilaf ba:shk. E bija delë n’paza:r, e âma rrin kacavar:r. (Gjëegjëzë për rrushin: vilja del në pazar, kurse e ama (hardhia) mbetet në vend). Se me çfarë përkushtimi iu ka rrekur studimit të të folmeve të popullatës së atyre fshatrave e qytezave, kodrave e maleve, akademik Gjovalini e justifikon me një fjali në përmbyllje të Fjalës paraprijëse, kur thotë se këtë vepër “Ia kushtoj, pra, me shumë përvujtëni e nderim Malësisë dhe malësorëve të mi”.

Krahas një fondi aq të pasur dhe të mëvetësishëm fjalësh, njësish leksikore e frazeologjizma, sintagma e shprehje të ngurtësuara fjalësh, fjalë të urta, si: (Çka âsht i he:r nuk âsht përhe:r, N’ kjo:ft se nuk mu:jm si duom, na do t’ bâjm si mu:jm. …); përshëndetje (A jie bu:rr! A jie burrne:sh! A jie fisnike! Lamtumi:r, miq e kuma:r, lamtumi:r male e qeta, lamtumi:r për sa t’jiet jeta – Nga një vajtim burrash në Kastrat); mallkime (T’hâgërt dreqi eshtnit!, Ia falsha dreqit!, T’ra:ft molldraga! T’shitoft zana e malit!…); urime (Mos i pa:t syni i keq!, Kush t’ pa:t me ne:r ta g-jatt!, Ta njesha zânin e mi:r!…); zbunime të shumta (si objekt të etnolinguistikës), si dhe etnonime, patronime (disa nga të cilat janë paraqitur më poshtë), të vjela e “të kokërruara” nga akademiku Shkurtaj, me aq përkushtim e dije, në fjalorin e tij, ka dalluar edhe shumë fjalë të huaja, që po i quajmë huazime, e që nuk i kthyem kurrë si të tilla, nga atje ku janë marr, si p.sh.:

– Fjalë nga turqishtja: ba:b-baba, baklla:v-bakllava, da:j-daja, kafe- kafja, nalet, Qabe, penxhère-penxhèrja, tenèqe-tenèqja, káurr-káurri, qoshe-qoshja, xhade-xhadja e shumë fjalë të tjera të cilat në toskërisht kanë theksin kryesisht në rrokjen fundore ose parafindore.

– Fjalë me prejardhje na sllavishtja: Lubo, Nashkeja, Pero; pobratin/probatin, kukat; vrâç (kalë i zi); boronicë-a (qershizë); folja ivikas (nga vikat) ; ojkonimet: Dushiq-i, Kamicë (buzë liqenit të Shkodrës); Gradec-i (lagje e Kastratit) etj.

– Fjalë të krijuara nën ndikimin e italishtes, ku hynë, kryesisht, emrat me prapashtesën –in/ë (Angjelin, Gjovalin, Pavlin, Pjerin etj.), Tonin Kaçaj (Bajzë-Kastrat), Tonin Marina (Koplik), Tonin Palok Luketa

(Grishaj-Shkrel), Palinë , Gjystinë, Gjyzepinë, Jozefinë, Zefinë etj.

– Nga latinishtja, me shndërrimin e c > th; acer > (i, e) athët, c > q: cedrum > qitër, s > sh: asper > ashpër, angustus > (i, e) ngushtë, k > q: caelum > qiell, x në fsh e sh: coxa > kofsha e kosha etj.

Numri aq i madh i fjalëve në këtë fjalor, që flinin të qeta ndër shekuj në atë areal të shqipes, tani të (ri)trazuara dhe pasuruara nga pena e hollë e akademik Gjovalinit, do të jenë të mirëseardhura për pasurimin e fjalësit të shkollarëve, mësuesve, gazetarëve, shkrimtarëve, gjuhëtarëve e dashamirëve të tjerë të gjuhës shqipe, ngase një mori fjalësh të huaja të përdorura edhe tani nga këto shtresa intelektualësh dhe të tjerë, mbështetur në këtë fjalës të hartuar me akribi të rrallë nga akademiku ynë, do të mund të zëvendësojnë shumë fjalë të huaja të panevojshme për shqipen. Këtë bindje tonën e mbështesim edhe në një thënie të studiuesit e leksikografit të shquar, Miço Samara, i cili ka pohuar se “Trualli ynë amtar fsheh një thesar të tërë fjalësh të bukura shqipe, të cilat mund të zëvendësojnë lehtësisht disa nga fjalët e huaja, që përdoren pa nevojë e disa herë edhe nga mania për t’u dukur ose për të folur me “fjalë të mëdha” të pakuptueshme për një masë të gjerë të popullit”. E se duhet vjelë këtë lëndë aq të rëndësishme, po përmendim edhe një testament të akademik Idriz Ajetit, i cili porosit: “Regjistrimi i leksikut ndër dialekte e të folme,vjelja e tij nga literatura e botuar janë një ndër punë të mëdha për t’u kryer”.

Njësitë leksiko-gramatikore, janë materializuar e faktuar nga të gjitha anët studimore të tyre, me shumë shembuj të përzgjedhur, siç shihet edhe nga shembëllzimet e paraqitur në fjalor.

Do t’i hynim në hak, mbase, sikur të mos përmendnim edhe dy vlerësime shumë serioze e të thuktë të dy recensuesve të fjalorit, të dy studiuesve të dalluar në fusha të ndryshme të albanologjisë e në veçanti të leksikografisë. Derisa prof. dr. Valter Memisha, duke vlerësuar fjalorin në fjalë, jep një mesazh shumë domethënës se “Fjalori krijon mundësi të shumta për sipërmarrje studimore më të gjerë e më të plota (madje dhe në nivel doktoraturash) në fushën e fonetikes e të gramatikës dialektore, për studime sinkronike dhe ato diakronike, për studime etnolinguistike e etno-kulturore, si një burim i rëndësishëm për Fjalorin e madh normativ të shqipes, por edhe për fjalorin e saj të ardhshëm “tesaurus”; recensuesi tjetëe, prof. dr. Tefë Topalli, për këtë vepër veçon se “Fjalori leksiko-frazeologjik i Malësisë së Madhe”, si për nga vlerat mirëfilli studimore, ashtu edhe nga prurjet konkrete nga hulumtime të bëra në vendbanime të ndryshme të Malësisë, dhe në vendet e tjera ku janë shpërngulur malësorë … përbën një ndihmesë me vlerë për kërkimet në lëmin e dialektologjisë dhe të sociolinguistikës shqiptare“, me vlerësimet e të cilëve studiues, nuk di se kush nuk do të pajtohej.

Nga analiza dhe vlerësimi i këtij korpusi të begatë fjalësh, kemi hartuar një pasqyrë, me fjalë klasash të ndryshme: emra, mbiemra, më pak numëror e përemra; folje, ndajfolje, e po ashtu edhe ato pjesë të ligjëratës që ishin më pak të shprehura në fjalor, si: parafjalë, lidhëza, pjesëza, pasthirrma; onomatope etj. Të dhënat e paraqitura në pasqyrë, pos llojeve të pjesëve të ligjëratës, shprehin edhe dendurinë (frekuencën) e fjalëve të gjetura në pjesën e Shqipërisë së Veriut, përkatësisht në atë të Malësisë së Madhe dhe në disa tërthore anësore, përtej kufijve shtetërorë të Shqipërisë, në Mal të Zi (Gruda, Trieshi, Rapsha e Traboini i Hotit). (Pasqyra, për shkaqe teknike, nuk do të paraqitet në këtë postim). E bëmë këtë punë, jo dhe aq të lehtë, për të shpërfaqur më detajisht përfaqësimin e çdo klase të njësive leksikore në makrostrukturën e këtij fjalori.

Nga të dhënat e paraqitura të fjalëve në këtë pasqyrë, të nxjerra nga fjalori, del se më së shumti ka emra: 3747 të gjinisë mashkullore dhe 3582 të gjinisë femërore, gjithsej = 7329 (59,53%); folje = 1774 (14,40%); mbiemra = 1639 (13,31); ndajfolje = 896 (7,27), sakaq, me denduri më të madhe paraqiten fjalët që fillojnë me shkronjat: K = 1187 (9,640%), P = 1122 (9,11%), B = 10,33 (10,8,39%)…, e më së paku denduri (frekuencë) kanë ato fjalë, që fillojnë me nistoret: Ë = 10 (0,08%) , Y = 15 (0,12%), X = 18 (0,15%), e kështu me radhë, nga një korpus prej 12311 njësish leksikore, edhe pse fonema ë, në fjalët e gjuhës shqipe, bashkë me fonemat a, e dhe bashkëtingëlloret n, r, t, kanë dendurinë më të madhe.

Fjalët në këtë fjalor, për nga struktura e tyre fjalëformuese, janë kryesisht fjalë të parme: byk, d:itë, allti:, gardh, habi, ledh (lell), mjel etj., por të shumta janë edhe leksemat e prejardhura (me parashtesa e prapashtesa), fjalët e përbëra (kompozitat) dhe diçka më pak fjalët e përngjitura, siç shihet edhe nga shembujt e dhënë:

– Fjalë me parashtesa: pici-: pcig-jate “e stërgjatur”, picigul /picingul “kokëposhtë, kokëtatëpjetë”; me parashtesën lara-, kryesisht mbiemra që tregojnë ngjyrën e larme si laracik boret “zog i larmë”, laramân, -e “për lopë a qe të larmë”; me parashtesën nar- (ndër-), në formimet e emrave narsjetull, -a, narbarke, narbishte, si dhe në emërvende te mikrotoponimet: Narmegja, Nardrûme,-t, Narvorret, po edhe te toponimet, si: Narshkodër, si edhe etnonimet narshkodrak,-u e narshkodrake, -ja.; me parashtesën dë-: forma e foljes dëboj; me parashtesën ka-: kaçu:b (flokë të gjatë të meshkujve në pjesën e përparme të ballit), dhe te kabisht,-i “gërshërëz”; me parashtesën pa- dhe nyjën e përparme: i paęrz, e paęrze; me parashtesat deiktike: je- jekaq, qekaq (në brezin e vjetër), jejekhâ, si te shembulli: Ku e ke martua vajzën? Paj, jekhâ n’Shkrel; jeksajt; me parashtesën nër- (ndër-) në formimin e ndajfoljeve: nërmjet, nërdyzash, nërgishte; me parashtesa stër-: stërnip, -i, stërgjysh, stërmbesë; me parashtesën pa- me të cilën formohen mbiemra të nyjshëm, si: pa:mir (i, e), pa:burr (i, e), pa:emën (i ,e) etj.

– Fjalë me prapashtesa, si: -acak-e: frigacak-e; -ac-e: tollac-e; -a:çe: luvda:ç-e, -ak-e: curak –e; -aloç: bregaloç; -an: galan-i, -a:s-e: doras-e; -ash, me të cilën në të folmet e Malësisë formohen forma të dyta të emrave vetjakë, kryesisht zbunime a nofka, si: Lulash, Mirash; -aza: g-jûjaza (gjunjazi); -esh(ë): sokole:sh, dasmore:sh, rrogtare:sh; -im; bashkim-i; -i:sh/ë: balish; -shim: hieshim; -ne:sh: burrne:sh, trimne:sh; -u:j: gërmusu:j (< gërmus “e kërrusur”); disa zbunime a nofka me prapashtesa të tjera: aç: Pjetraç; -ash: Lulash, Marash; -inë: Jozefinë; -ush: Hajrush; -oc: Bardhoc; -ul/ë: Hanulë; -ot: Malot; -uk: Hiluk; disa patronime e etnonime, me –ja: Gjeloshja, Martinja; -aj: Camaj; me kuptim zvogëlues: -i:cë: budalli:cë; -th: qokth-i, etj. etj., si dhe

– Fjalë të përbëra (me kompozim), me dy a më shumë gjymtyrë: babagjysh, bablok, bishtcubel-e, çehermadh “serioz, i rreptë”, emënharruom -e, faqerreshkun, flok-kaçurrel-e, gjakze:t, hûnshpatuk, skjepshpatuke, kryebabûne “kokëmadh”, kryepre:m, lkurtra:sh, trû:tra:sh, mjekërsjap, syzi, syrrush-e, nânba:be-ja; eufemizmi gjofterrfeja; patronimet: Lulgjuraj (Traboin-Hot), Gjuravçaj, Shabalukaj (Kushe-Hot), ; etnonimet: Bajrokurtaj, Ҫeskdedaj (Shkrel); Gegvata, Gegisen; Gjekmarkaj, Gjekmuçaj; Gjetodedaj, Uldedaj (Kastrat), Marlekaj, Leknikaj, Lekbibaj, Lekdush, -i; toponimet: Qafdashi (në Dedaj – Shkrel), Markatomaj (fshat në Lezhë); patronimi: Dyldoshaj-t ; ndajfoljet: kamkî:z, pardje, tepardje etj.

– Fjalë të përngjitura: ferrgomare, mbiemri kâmbajmak–e, shtatselvi:; etnonimet: Dedgjonaj, Lucgjonaj, Margjonaj (në pjesën e Malësisë në Mal të Zi), Marlekaj, Vuksalekaj (Hot), Leknikaj (Shkrel); patronimet: Markola, Marleka,Margjekaj, Marvukaj, Selgjiekaj (Koplik), Selhâni (Shkodër); toponimet: Nërshelivad/e-ja, Përtesadet (ara në Pjetroshan), Përterrugja (arë në Pjetroshan), Pibrrake, Pidrume; pasthirrmat: makeq-e-mâ, zi:-e-mazi: etj.

Në fjalor janë përfshirë edhe një numër i konsiderueshëm togfjalësha: me tërrnuo çehre “ndërron faqe, zbehet a zverdhet”, konil (kandil) bishtuk, e ka zanad ”e ka ves, e ka traditë”, a:rr zhigël “arrë pa bukë” etj., si dhe frazeologjizma të shprehur me një tërësi togjesh dhe thënie a shprehje të qëndrueshme, të pandashme nga ana leksikore, të njësishme, të mëvetësishme e gjithnjë të figurshme, si, p.sh.: Barku â i vllau i detit “barku është si deti”. E mushi/ bushi barkun. Ia bâj shpinën ma t’bu:t se barkun. Pëlhurës (stofit) shikoji anën, vajzës shikoji nanën. Mos u zêni si Na:rkajt për ullî t’ qiells! e të tjera si këto. Po përmendim këtu edhe nja 5 fjalë të palakueshme, siç i ka quajtur autori fjalët: pardan (pardon – me kuptimin kërkoj falje, kërkoj ndjesë), zbeh (gjë e papritur, surprizë e madhe: Jekjo punë në zbeh m’ka ra), razi (kandisem, pranoj, jap pëlqimin: Syni i zi: me razi:), telef (lodhem shumë, sfilitem), zap (e pengoj të veprojë e të kryejë punë të këqija: Ky kryetari i ri i ka bâ zap demelat).

Mbi 12300 zëra, të shtrirë në 1014 faqe të formatit 17 x 21 cm., të përmbledhur në fjalor, janë shënuar sipas shqiptimit në të folmet përkatëse, me shenjat diakritike që i njeh dialektologjia e shqipes dhe janë radhitur sipas alfabetit të gjuhës shqipe, pjesën dërrmuese nga të cilat e përbëjnë, siç kemi theksuar edhe më sipër: emrat, mbiemrat, foljet, ndajfoljet, pastaj pjesëzat dhe pasthirrmat, pa përjashtuar edhe ndonjë tip fjale tjetër më të rrallë.

Për hartimin e këtij fjalësi dhe nxjerrjen e shembujve për përdorim në ligjërimin e lidhur (të shkruar a të folur) janë shfrytëzuar një numër i madh burimesh, mbi 240 vepra shkencore, letrare, publicistike etj., dhe mbi 90 autorë anas nga Malësia dhe shkrime kryesore për të, të dhëna këto të cilat janë pasqyruar në bibliografinë përkatëse të fjalorit. Ndërkaq, si burime gojore (nga informatorët), autori i fjalorit përmend 58 vetë, “nga të cilët janë regjistruar tekste relativisht të gjata ose që kanë dhënë përgjigje në anketimet e kryera për mbledhjen e materialeve për studimet e të folmeve të Malësisë së Madhe” dhe 20 informatorë të tjerë “prej të cilëve kemi shënuar emra vendesh dhe emra njerëzish” thotë akademiku Gjovalin Shkurtaj.

Njësitë leksikore në këtë fjalor, janë paraqitur me 4 lloje shkronjash. Me shkronja të mëdha të kuqe (bold – fjalëve përfaqësuese); me të pjerrëta (italik-e, të pa nxira – akronimet ), për gjininë e emrit dhe për të treguar se ç’pjesë ligjërate janë ato fjalë, si dhe fjalët origjinale të shënuara si shembuj nga burime të caktuara; me shkronjë të vogël e të zezë (bold) është pikasur fjala që gjendet mes shembujsh, e me shkronja normale janë dhënë shpjegimet – domethënia e fjalës. Numri arab është vënë, pas pak fjalësh, kur fjala ka pasur më shumë se një kuptim, duke treguar se sa herë është përsëritur fjala e tillë, si njësi homonimike. Në fund të disa fjalëve të vjela është treguar edhe burimi i vendit të leksemës, por jo gjithnjë, sigurisht që të mos stërngarkohet fjalori me aq shumë emra fshatrash e qytezash, kurse autorët e vjetër dhe të tjerët, si dhe literatura nga është vjelë fjala, janë shënuar drejt dhe me saktësi të plotë. Po theksojmë edhe këtë se autori, në këtë fjalor, me theksin hundor ˆ mbi shkronjë, ka dalluar zanoret hundore (nazale), kurse ato të gjatat i ka shënuar me dy pika: pas zanores së gjatë, siç praktikohet zakonisht në studimet dialektologjike ose edhe te fjalorët e tjerë shpjegues të gjuhës shqipe dhe fjalorë të huaj.

Me këtë korpus voluminoz leksemash, shprehjesh, frazeologjizmash… që ka fjalori, të përzgjedhura e të trajtuara me sens nga autori, një punë titanike që edhe një ekip ekspertësh do t’ia kishte zili, na obligon të falënderojmë e përgëzojmë akademik Shkurtajn, me shpresë se do të na gëzojë edhe me ndonjë vepër tjetër nga fushat albanologjike që ai u del zot si rrallëkush tjetër. Edhe ne, e sigurisht se edhe Shkurtaj, e di se asnjë fjalor, sado i vëllimshëm që të jetë, nuk mund të përfshijë gjithë fjalësin e një areali a të një gjuhe, aq më parë kur dihet se njësi të tilla leksikore shtohen përherë, ngase gjuha nuk është një proces i përfunduar (një ergon), por (një energeia), strukturë e hapur në kuptimin modern sipas konceptit të Humboldit.

Në fund, na mbetet ta përgëzojmë dhe njëherë autorin për këtë kontribut të ri e shumë të rëndësishëm, i cili, jo vetëm veten, por e nderon edhe Akademinë e Shkencave të Shqipërisë, duke i shtuar varganit të veprave të saj e të tij edhe një vepër të madhe, një fjalor me mbi 12 300 leksema, që rrokin përmasat e mbi 1000 faqeve.

Në përmbyllje të këtij shkrimi modest, po shpërfaqim një amanet (paksa nostalgjik) të autorit, i cili Pasthënien e fjalorit të tij e përfundon “me një varg të këngës malësorçe, që thotë: “Kaq e dita, kaq e thaç, merrnje ju tie:rt, se jua laç“, e me të cilin varg e mendim ne nuk do të pajtoheshim kurrë. Unë do t’i thosha profesorit e mikut tim me plot gojë e zemër: Jo, profesor, jo! Ju na duheni ende neve e i duheni edhe më shumë gjuhës shqipe. Ju dhe profesor Emili do ta ndiqni rrugëtimin – jetëgjatësinë e akademik Ajetit, të cilin e keni dashur dhe për të cilin keni shkruar aq shumë, andaj, dashtë Zoti, jetofshi sa Ai e më shumë se102 vjetët e Tij! Ashtu qoftë!

Referencat kryesore:

1. Jashari, Prof. dr. Ali, Fjalor i homonimeve në gjuhën shqipe, ASHSH, Tiranë, 2020.

2. Shkurtaj, Gjovalin, Fjalor leksiko-frazeologjik dhe etnolinguistik i Malësisë së Madhe, Tiranë, 2021.

3. Shkurtaj, Gjovalin, E folmja e Kastratit, Studime filologjike, nr. 2, 3, Tiranë, 1967.

4. Shkurtaj, Gjovalin, Vëzhgime rreth të folmeve të malësorëve të Bregut të Matës, të Ishullit të Lezhës dhe të Ishullit të Shëngjinit, së pari, te Lissus I, f. 152, 172 dhe në formë më të gjerë te SF, nr. 4, Tiranë, 1972.

5. Shkurtaj, Gjovalin, E folmja e Hotit, DSH, II, Tiranë, 1974.

6. Shkurtaj, Gjovalin, E folmja e Kelmendit, DSH, IV, Tiranë, 1982.

7. Gjovalin Shkurtaj, E folmja e Rranxave të Mbishkodrës, DSH, IV, Tiranë, 1982.

8. Murati, Qemal, Fjalor i fjalëve dhe shprehjeve të Kosovës, IA, Prishtinë, 2018.

9. Memishi, Prof.dr.Valter, Fjalë përurimi në Universitetin “F. S. Noli” për veprën “Fjalor i homonimeve në gjuhën shqipe, ASHSH, Tiranë, 2020, të prof. dr. Ali Jasharit, Korçë, 19 prill 2021.

Fjalë e përgatitur për Seminarin “Shkodra në shekuj”, organizuar në Shkodër, më 12-13 dhjetor 2024, por që për shkaqe personale nuk isha i pranishëm.