Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Pezullimi i dialogut bilateral me Serbinë dhe kushtëzimi i vazhdimit të dialogut

by

Prof.Dr.Fejzulla Berisha/

Pezullimi i dialogut bilateral me Serbinë, për shkak se Kushtetuta e Serbisë e trajton Kosovën si pjesë integrale të saj, paraqet një çështje komplekse që kërkon një analizë të detajuar. Ja disa argumente për dhe kundër, si dhe alternativa për një qasje të tillë:

Argumentet Pro Pezullimit

1. Pabarazia në Dialog:

Vazhdimi i dialogut, ndërkohë që Serbia e konsideron Kosovën si pjesë të saj, minon sovranitetin dhe legjitimitetin e Kosovës si palë e barabartë.

2. Presion ndaj Serbisë:

Pezullimi mund të ushtrojë presion mbi Serbinë për të ndryshuar qasjen e saj dhe për të harmonizuar politikat e saj të brendshme me realitetin ndërkombëtar.

3. Ruajtja e Integritetit të Kosovës:

Refuzimi për të negociuar nën rrethana të pabarabarta juridike do të sinjalizonte se Kosova mbetet e vendosur në mbrojtjen e sovranitetit të saj.

Argumentet Kundër Pezullimit

1. Izolimi Diplomatik:

Një vendim për pezullim mund të perceptohet si mungesë vullneti për dialog dhe mund të dëmtojë imazhin e Kosovës në arenën ndërkombëtare.

2. Humbja e Mbështetjes Ndërkombëtare:

Shumë partnerë ndërkombëtarë, përfshirë SHBA-në dhe BE-në, e mbështesin dialogun si mekanizëm për normalizimin e marrëdhënieve.

3. Forcimi i Pozicionit të Serbisë:

Serbia mund të përdorë pezullimin për të paraqitur Kosovën si pengesë për procesin e dialogut, duke intensifikuar përpjekjet e saj kundër Kosovës në forume ndërkombëtare.

Alternativa: Kushtëzimi i Dialogut

Kushtëzimi i dialogut me heqjen e Kosovës nga Kushtetuta e Serbisë paraqet një qasje që kombinon angazhimin diplomatik me mbrojtjen e sovranitetit të Kosovës.

Pse është i nevojshëm kushtëzimi?

1. Ruajtja e Sovranitetit:

Për sa kohë Kushtetuta e Serbisë trajton Kosovën si pjesë të saj, ajo vazhdon të minojë çdo përpjekje për një dialog të barabartë dhe konstruktiv.

2. Shembuj Ndërkombëtarë:

• Gjermania Lindore dhe Perëndimore: Dialogu konstruktiv u bë i mundur vetëm pas njohjes reciproke të ekzistencës së palëve.

• Ish-Jugosllavia: Njohja e pavarësisë së republikave ishte parakusht për përfshirje në organizatat ndërkombëtare.

3. Pengimi i Sabotimeve Politike:

Serbia ka përdorur dialogun për të penguar avancimin ndërkombëtar të Kosovës. Kushtëzimi do të sigurojë që dialogu të fokusohet në çështje të barabarta.

Si mund të implementohet ky kushtëzim?

1. Angazhimi i Partnerëve Ndërkombëtarë:

Kosova mund të kërkojë që BE-ja dhe SHBA-ja të përfshijnë këtë kërkesë si parakusht në agjendën e dialogut.

2. Ndërmjetësimi për Ndryshime Kushtetuese në Serbi:

BE-ja mund të ndërmjetësojë një proces për amendamentet kushtetuese që do të reflektonin realitetin e Kosovës si shtet i pavarur.

3. Përcaktimi i Afateve Kohore:

Kosova mund të insistojë që Serbia të ndërmarrë hapa konkretë për ndryshimin e Kushtetutës brenda një periudhe të caktuar.

4. Rritja e Presionit Diplomatik:

Angazhimi intensiv me aleatët ndërkombëtarë për të forcuar mbështetjen për këtë kushtëzim.

Përfitimet e Kushtëzimit

1. Konsolidimi i Pozicionit Ndërkombëtar të Kosovës:

Kjo qasje do të demonstronte vendosmërinë e Kosovës për të mbrojtur sovranitetin e saj.

2. Sinjalizimi i Seriozitetit të Serbisë:

Ndryshimi i Kushtetutës nga Serbia do të dëshmonte përkushtimin e saj për një dialog të barabartë.

3. Rritja e Mbështetjes Ndërkombëtare:

Kushtëzimi do të tërhiqte vëmendjen ndaj sfidave të Kosovës dhe do të forconte mbështetjen e saj globale.

Rreziqet dhe Sfidat e Kushtëzimit

1. Refuzimi i Serbisë:

Serbia mund të refuzojë këtë kërkesë, duke e bërë dialogun të pamundur në afat të shkurtër.

2. Reagimi i Partnerëve Ndërkombëtarë:

BE-ja dhe SHBA-ja mund të shohin këtë qasje si një pengesë për përparimin e dialogut.

3. Izolimi i Kosovës:

Nëse perceptohet si mungesë fleksibiliteti, kjo qasje mund të dëmtojë imazhin e Kosovës në diplomacinë ndërkombëtare.

Kushtëzimi i dialogut me kërkesën që Serbia ta heqë Kosovën nga Kushtetuta e saj paraqet një strategji që siguron një bazë më të barabartë për negociata. Ky hap duhet të jetë pjesë e një strategjie më të gjerë që përfshin:

• Forcimin e Aleancave Ndërkombëtare,

• Angazhimin Aktiv në Diplomacinë Ndërkombëtare, dhe

• Përgatitjen për Skenarë ku Serbia refuzon të bashkëpunojë.

Vendimi për pezullimin ose vazhdimin e dialogut duhet të bazohet në një vlerësim të kujdesshëm të interesave afatgjata të Kosovës, duke ruajtur marrëdhëniet me aleatët dhe duke forcuar pozicionin e saj në arenën ndërkombëtare.

Jurgen Uldedaj fitore spektakolare në mbrojtje të titullit IBF International

by

Sporti shqiptar në festë. Një fitore e jashtëzakonshme e boksierit shqiptar Jurgen Uldedaj në mbrojtje të titullit IBF International, kundër Edin Puhalo me 24 fitore dhe nr. 10 në WBA. Boksieri Uldedaj dhuroi mbrëmë emocione të jashtëzakonshme me përformancën e tij të lartë. Me këtë fitore spektakolare Jurgen Uldedaj është i rankuar në 15 më të mirët e 4 Federatave Kryesore të boksit profesionit WBA, WBO, WBC dhe IBF, duke u bërë shqiptari i parë me këtë rezultat në historin e boksit profesionist. Jurgen Uldedaj, ka lindur në qytetin e Lezhës më 26 gusht 1997. Gjatësia: 1.87 m dhe pesha aktuale: 92 kg. Deri më tani, Jurgeni ka dëshmuar veten si një kampion i madh, duke fituar tituj të rëndësishëm si:

1) Kampion i Europës në kategorinë WBO.

2) Kampion i Rinisë Botërore në WBC.

3) Kampion i Gjermanisë në boks profesionist.

Kjo fitore spektakolare e arritur në raundin e dytë kundër boksierit profesionist, Edin Puhalo, e çon Jurgenin drejt titullit IBF International.(P.Zefi).

Çfarë do të ndodhë me refugjatët e sirianë?

by

Analizë nga Rafael Floqi/

Shkatërrimi dhe kërcënimi i konfliktit të ripërtërirë mund të ndalojë shumë që të kthehen.

Rënia e regjimit sirian degradoi pozicionin e Iranit dhe Rusisë në vend dhe, duke e bërë këtë, e ka bërë Sirinë një fushë beteje për konkurrencën midis Turqisë dhe Izraelit. Të dy kanë një interesa të përbashkët që Siria të mos kthehet në një vakum pushteti, por ata kanë perceptime të ndryshme për kërcënimet që një fuqi e re paraqet. Lufta civile e Sirisë, e cila filloi në vitin 2011, zhvendosi më shumë se 13 milionë njerëz, duke përfshirë gati 5 milionë që u larguan jashtë vendit. Megjithatë, me rënien e papritur të regjimit të Bashar Asadit më 8 dhjetor, shumë mund të kthehen së shpejti në vend. Pas largimit nga Siria, shumica e refugjatëve qëndruan në rajon. Pjesa më e madhe, rreth 3.1 milionë njerëz, u vendosën në Turqi. 1.6 milionë të tjerë kërkuan strehim në Irak, Jordani dhe Liban. Destinacioni kryesor jashtë rajonit ishte Gjermania, e cila priti më shumë se 850,000 refugjatë sirianë. Në një op/ed Mohamad Bazzi në The Guardian shkruan që e E ardhmja e Sirisë duhet të përcaktohet nga sirianët, jo nga fuqitë e jashtme.

E ardhmja e pasigurt

Ndërsa sirianët festonin rënien e regjimit brutal të Bashar al-Asad të dielën, tre fuqi të huaja – Izraeli, Turqia dhe SHBA – kryen sulme ajrore në të gjithë vendin. Të tre i cilësuan bombardimet si një përpjekje për të mbrojtur interesat e tyre pasi një ofensivë e rrufeshme nga luftëtarët rebelë shkaktoi rrëzimin e papritur të Asadit – dhe tërheqjen e dy mbrojtësve të tij kryesorë të huaj, Rusisë dhe Iranit.

Në orët e vështira pasi Assadi u arratis në Moskë, mijëra të burgosur politikë u liruan nga burgjet dhe qendrat e torturës të regjimit Baathist. Sirianët shkatërruan statujat dhe fotot e Asadit dhe babait të tij, Hafezit, i cili mori pushtetin në vitin 1970 dhe e ktheu Sirinë në një shtet policor. Gjithçka, baba e bir kishin sunduar Sirinë për 54 vjet. Por miliona sirianë mezi kishin kohë për të përvetësuar faktin se mbretërimi i familjes Assad më në fund kishte përfunduar përpara se të bëhej e qartë se aktorë të tjerë të jashtëm do të bënin shaka për të formuar të ardhmen e Sirisë.

Izraeli lëvizi shpejt për të kapur territorin sirian dhe për të shkatërruar shumë nga aftësitë ushtarake të Sirisë tashmë të varfëra. Trupat izraelite kaluan nga lartësitë e pushtuara të Golanit të dielën në territorin fqinj sirian, duke pushtuar një “zonë tampon” të çmilitarizuar që u krijua nga OKB-ja një vit pas luftës arabo-izraelite të vitit 1973. Deri të martën, Izraeli kishte kryer gjithashtu më shumë se 350 sulme ajrore në Siri gjatë 48 orëve të mëparshme, duke shkatërruar asetet kryesore ushtarake të vendit: avionë të vjetër luftarakë, helikopterë, drone, anije detare, radarë dhe sisteme të mbrojtjes ajrore dhe rezerva raketash.

Izraeli shfrytëzoi kaosin shkatërron armët siriane

Pavarësisht se kush kontrollon përfundimisht një qeveri të ardhshme në Damask, Izraeli shfrytëzoi kaosin pas rënies së Asadit për t’u siguruar që Siria të mos ruajë kapacitetin ushtarak për të mbrojtur veten. Dhe Izraeli e bëri këtë me mbështetjen e heshtur të Joe Biden dhe administratës së tij, të cilët përsëritën argumentin e Izraelit se po vepronte në mënyrë parandaluese në vetëmbrojtje kundër kërcënimeve të mundshme nga rebelët dhe xhihadistët sirianë. Përveç Francës dhe Spanjës, pak fuqi perëndimore i dënuan veprimet e Izraelit. I dërguari i posaçëm i OKB-së për Sirinë, Geir Pedersen, ishte në mesin e një grushti zyrtarësh që i kërkuan drejtpërdrejt Izraelit të ndalonte sulmet ajrore dhe pushtimin tokësor në territorin sirian, duke thënë se ata ishin në kundërshtim me marrëveshjen e armëpushimit të vitit 1974 që krijoi zonën tampon.

Të hënën, zëdhënësi i Departamentit të Shtetit të SHBA, Matthew Miller, i bëri jehonë justifikimit të Izraelit për pushtimin e fqinjit të tij: ndërsa regjimi i Asadit u shkatërrua, ushtria siriane braktisi pozicionet e saj përgjatë kufirit izraelito-sirian, tha Miller, “gjë që potencialisht krijon një vakum që mund të ketë është mbushur nga organizata terroriste”. Ai shtoi: “Izraeli ka thënë se këto veprime janë të përkohshme për të mbrojtur kufijtë e tij. Këto nuk janë veprime të përhershme.”

Zyrtarët izraelitë pranuan se kishin marrë ish-pozitat e ushtrisë siriane në majën më të lartë të Jabal al-Sheikh, të cilën Izraeli e quan malin Hermon. Mali ofron një nga pamjet më strategjike për të vëzhguar pjesë të mëdha të Sirisë dhe Libanit dhe do ta vendoste Damaskun, rreth 40 km larg, brenda rrezes së artilerisë izraelite. Të premten, ministri i mbrojtjes, Israel Katz, tha se trupat e tij do të mbajnë kontrollin e anës siriane të malit Hermon gjatë dimrit.

SHBA e sheh Sirinë me lente antiterrorizmi

Përveç shqetësimit të saj për ndikimin e rënies së Asadit në Izrael, administrata Biden e shikon kryesisht Sirinë përmes një lente antiterrorizmi, duke u frikësuar se Shteti Islamik mund të rindërtohet dhe të përfitojë nga vakuumi aktual i pushtetit. Të dielën, pasi Assadi u largua nga Damasku, avionët luftarakë amerikanë goditën më shumë se 75 objektiva në Sirinë qendrore, për të cilat Pentagoni tha se ishin kampe ose operativë të Shtetit Islamik. Por sulmet ajrore të SHBA-së ishin shumë më pak të gjera dhe të dëmshme sesa ato që Izraeli kreu kundër bazave ushtarake siriane.

Ndihmëssekretarja amerikane e Shtetit për Çështjet e Lindjes së Afërt, Barbara Leaf, ish-i dërguari i posaçëm për Sirinë, Daniel Rubinstein, dhe i dërguari kryesor i administratës Biden për negociatat për pengjet, Roger Carstens, vizituan Sirinë për bisedime me udhëheqësit e përkohshëm sirianë, bëri të ditur Departamenti amerikan i Shtetit të premten në mëngjes.

Kjo është vizita e parë zyrtare e diplomatëve amerikanë në Siri pas më shumë se një dekade, që nga mbyllja e Ambasadës amerikane në Damask në vitin 2012.“Ata do të angazhohen drejtpërdrejt me popullin sirian, duke përfshirë përfaqësues të shoqërisë civile, aktivistë, anëtarë të komuniteteve të ndryshme dhe zëra të tjerë sirianë për të biseduar për vizionin e tyre për të ardhmen e vendit të tyre dhe për mënyrën se si Shtetet e Bashkuara mund t’i mbështesin”, tha Departamenti i Shtetit.

Në krye të agjendës së tyre do të jetë mbledhja e të dhënave për gazetarin amerikan Austin Tice, i cili u zhduk në Siri në vitin 2012. Gjithashtu, ata do të theksojnë se parimet e gjithëpërfshirjes, mbrojtja e pakicave dhe heqja dorë terrorizmi dhe armët kimike, janë vendimtare për çdo mbështetje amerikane për Qeverinë e re siriane.

Turqia kurdët sirianë, kërcënim sigurie

Inkursionet e tjera të mëdha të huaja që nga rënia e Asadit kanë ardhur nga Turqia, e cila ka kontrolluar prej kohësh territorin pranë kufirit të saj jugor përmes përfaqësuesit të saj, ushtrisë kombëtare siriane. Gjatë javës së kaluar. Turqia e mbështeti këtë ushtri, një grup ombrellë milicish, me sulme ajrore kundër forcave kurde të mbështetura nga SHBA në Sirinë veriore. Turqia i sheh kurdët sirianë si një kërcënim sigurie dhe aleatë të mundshëm për pakicën kurde brenda Turqisë. Rebelët e mbështetur nga Turqia kontrollojnë zonat kufitare midis Sirisë dhe Turqisë, duke vepruar si një tampon për Ankaranë. Më në fund, Izraeli deklaroi se rënia e Asadit anuloi marrëveshjen e tyre të vitit 1974 për të çmilitarizuar Lartësitë e Golanit dhe trupat izraelite hynë me shpejtësi për të pushtuar zonën. Izraeli gjithashtu nisi sulme të mëdha ajrore që synonin pajisjet ushtarake, depot e armëve kimike dhe kërcënime të tjera ndaj saj donte të mos binte në duart e ekstremistëve.

Hayat Tahrir al-Sham (HTS), një tjetër aleat turk dhe më i forti nga fraksionet rebele siriane, i cili nisi një ofensivë të befasishme kundër qeverisë së Asadit në fund të muajit të kaluar, ka marrë kontrollin e Damaskut dhe qyteteve të tjera të mëdha. SHBA, Britania e Madhe dhe shumica e vendeve evropiane e cilësuan HTS-në një grup terrorist për shkak të lidhjes së saj të mëparshme me Al-Kaedën gjatë luftës civile në Siri. Disa fuqi perëndimore, së bashku me OKB-në, po shqyrtojnë tani heqjen e emërtimit terrorist nëse HTS angazhohet për të formuar një qeveri kalimtare gjithëpërfshirëse.

HTS dhe grupet e tjera rebele kanë një detyrë të rëndë në konsolidimin e fraksioneve siriane në një qeveri kohezive që mund të menaxhojë ndarjet sektare dhe etnike derisa të hartohet një kushtetutë e re dhe të mund të mbahen zgjedhjet.

Forcat ruse largohen nga vendlindja e Assadit

Mes njoftimeve kundërthënëse mbi të ardhmen e Rusisë në Siri, mjetet ushtarake ruse kanë filluar të largohen nga province Lakatia, vendilindja e diktatorit të rënë Bashar al-Assad dhe të atit të tij Hafez al-Assad, i cilësuar atje si “udhëheqësi i pavdekshëm”. Automjete të rënda të ushtrisë dhe avionë po largohen nga baza ushtarake ruse në provincën Lakatia në Siri. Në raportimet mediatike dhe në komunikimet në rrugët e qytetit ka të dhëna kontradiktore, se ku po shkojnë këto mjete. Disa thonë se po largohen nga Siria. Disa të tjerë thonë se jo. Në një lagje aty pranë, ka ende dyqane me tabela në rusisht, kryesisht për të plotësuar nevojat që mund të kenë ushtarët. Disa vendas druhen se grupet e pakicave në Siri do të jenë në rrezik pa mbrojtjen nga Rusia, pas rënies së regjimit të Bashar al-Asadit. Të tjerë thonë se lëvizja e rusëve është një sinjal se lufta po mbaron. Rusia ishte një aleate e ngushtë e qeverisë së Asadit, e cila në vitin 2015 u përfshi në Luftën Civile të Sirisë, për të mbrojtur regjimin. Në pjesë të tjera të Sirisë, vendasit thonë se bombat ruse ishin përgjegjëse për vdekjen dhe shkatërrimin.

Lufta kundër trashëgimisë së Asadit

Ata gjithashtu duhet të luftojnë kundër trashëgimisë së Asadit dhe ndërhyrjes së huaj. Përveç brutalitetit të tij absolut – lufta vrau afro 500,000 njerëz dhe zhvendosi gati gjysmën e popullsisë së Sirisë – Assad ishte në gjendje të mbante pushtetin duke përdorur një politikë të jashtme shkatërruese që ushqeu përfaqësues në vendet fqinje dhe eksportoi ekstremizëm.

Në fillim të kryengritjes siriane në vitin 2011, regjimi i Asadit liroi qindra militantë islamikë nga burgjet e tij dhe ata vazhduan të bëhen udhëheqës të Shtetit Islamik dhe fraksioneve të tjera xhihadiste. Assad më pas e portretizoi veten si i vetmi i aftë për të mbajtur ushtrinë e Sirisë dhe institucionet e tjera shtetërore nga shpërbërja dhe parandalimi i rënies së vendit tërësisht në duart e xhihadistëve. Në perëndim, Assad e projektonte veten si e keqja më e vogël – edhe nëse regjimi i tij ishte përgjegjës për vdekje dhe shkatërrim më të madh se kundërshtarët e tij.

Ndërsa Siria më në fund është çliruar nga sundimi i Asadit, së bashku me mbështetësit e tij të huaj, fuqitë e tjera – veçanërisht Izraeli, SHBA-ja dhe Turqia – tani po konkurrojnë për ndikim ndërsa sirianët po luftojnë se si të rindërtojnë vendin e tyre të shkatërruar. Sirianët meritojnë të mos jenë më pengje në ambiciet dhe konfliktet e të tjerëve.

Shtetet e Bashkuara dhe fuqitë evropiane duan të frenojnë kërcënimin e xhihadistëve që sulmojnë objektivat perëndimore, siç bënë në kulmin e luftës civile në Siri. Uashingtoni është gjithashtu i shqetësuar se dhuna e re mund të dëbojë edhe një herë shumë refugjatë nga Siria.

Pasiguria e një vakumi pushteti

Edhe pse shumë mund të dëshirojnë të kthehen, disa rajone mbeten të paqëndrueshme pasi fraksionet konkurrojnë për të plotësuar një vakum fuqie. Territoret kryesore, duke përfshirë zonat e pasura me naftë në lindje të lumit Eufrat, mbeten jashtë kontrollin e grupit rebel, Hayat Tahrir al-Sham (HTS), që udhëhoqi ofensivën përfundimtare kundër Forcat e Asadit. Në vend të kësaj, ato zona menaxhohen nga forcat kurde të mbështetura nga SHBA, të njohura si Forcat Demokratike Siriane, të cilat kohët e fundit nënshkruan një marrëveshje armëpushimi të ndërmjetësuar nga SHBA me rebelët dhe u tërhoq nga Manbixhi.

Me largimin e Asadit, Siria përballet me një fazë kritike të rindërtimit. HTS planifikon të krijojë një teknokratike qeverisë deri në mars. Shumë sirianë të zhvendosur shpresojnë të kthehen, përfshirë ata në Turqi, ku miliona refugjatë kanë sisteme të tensionuara politike dhe ekonomike. Shumë do të duhet të presin për të tyren komunitetet që do të rindërtohen. Të tjerët tashmë kanë filluar jetë të reja jashtë vendit dhe nuk do të duan largohen. Dhe përveç rrezikut të një konflikti të rinovuar midis grupeve të mbetura, ndërhyrje nga SHBA, Rusia, Izraeli dhe Turqia e ndërlikon rimëkëmbjen e Sirisë, duke rrezikuar destabilizimin e mëtejshëm pasi këto fuqi jetojnë për ndikim.

“ÇËSHTJA E KOSOVËS NË GAZETËN DIELLI 1999-2008”

by

Sokol Paja/

Prof. dr. Roland Gjini, pedagog në Universitetin e Elbasanit si dhe punonjës kërkimor shkencor në Qendrën e Studimeve Albanologjike dhe Ballkanologjike (QSAB) të këtij universiteti vizitoi Selinë e Federatës VATRA dhe po shqyrton materialet arkivore e monitoron gazetën Dielli për të zhvilluar fazën e dytë të studimit të tij lidhur me çështjen e Kosovës në faqet e gazetës Dielli 1999-2008. Prof. Gjini vazhdon vijimin e punës së tij studimore për rolin Federatës Vatra e gazetës së saj Dielli në mbështetje të procesit të lirisë e pavarësisë së Kosovës nga demostratat e vitit 1981 deri ne shpalljen e pavarësisë në vitin 2008. Në fazen e parë të ketij studimi, qe perfshiu afatin kohor nga Nëntori i vitit 2023 deri ne prill të vitit 2024, puna kërkimore e prof. Gjinit u përqendrua në kontributin e Federatës VATRA e gazetës Dielli në pasqyrimin me objektivitet të përpjekjeve të popullit shqiptar në Kosovë për fitimin e lirisë nga pushtuesi serb nga viti 1981 deri në fitimin e lirisë nga lufta e UÇK-së e bombardimet e NATO-s në qershor të vitit 1999. Ne këtë faze të dytë që do të përfshijë periudhën kohore nga dhjetori i vitit 2024 deri në muajin maj 2025, prof Roland Gjini do të ndalet në rolin e Vatrës dhe posaçërisht të gazetës Dielli në mbështetje të fitimit të drejtave të plota kombëtare të popullit të Kosovës nga viti 1999 deri në shpalljen e pavarësisë së Kosovës në vitin 2008. I urojmë suksese profesorit në punën e tij studimore për të ndriçuar në mënyrë sa me objektive rrugëtimin e popullit shqiptar në Kosovë deri në fitoren e lirisë e pavarësisë. Federata Vatra dhe gazeta Dielli prej më shumë se 112 vitesh udhëheqin proceset kombëtare dhe atdhetare në mërgatën shqiptare të Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

LETËRSHKËMBIMI I FISHTËS

by

Prof. as. dr. VINÇENS MARKU/

Njohja e njanës prej figurave mâ të rândsishme të kulturës shqiptare, sikursè âsht edhè ajo e At Gjergj Fishtës, nuk mundet me kênë e plotë kurrsesí pa studimin e të gjithë personalitetit të tij dhe pa marrë parasysh të gjithë ndihmesën qi ai ka dhânë për këtë kulturë dhe përtej. Fishta në studimet e deritashme kryesisht âsht perceptue, si: poet, publicist, politikan, orator dhe ndoshta si françeskani shqyptar mâ në zâ. Përpjekjet për nji vështrim sa mâ të plotë të këtij personazhi të pazakontë në skenën e botës shqiptare nga fundi i shekullit XIX dhe gjysma e parë e shekullit XX, i cili pati nji ndikim të padiskutueshëm në të gjithë veprimtarinë politike, shoqnore dhe artistike të vendit, duket si nji nismë njimend e zorshme me u përmbushë. Pa ndonji mëdyshje të madhe mundemi me thanë se kjo sipërmarrje nuk ka gjetë ende nji përgjigje të kënaqshme. Për veprimtarinë e tij epistolare janë bâ krejt pak studime.

Nga kandvështrimi i rândësisë historike, mâ i ploti âsht ai i At Pál Dodajt tek artikujt: A. Gjergj Fishta O. F. M. në korrespondencë me nji sivllá të përzemërt dhe A. Gjergj Fishta, Deputet në Parlament e udhëtimi i tij per Amerikë, në të cilin jepen fragmente letrash me gjatësí të ndryshme, të shkrueme prej Fishtës në italisht qi ia çonte Át Palit dhe sivllazenve të vet. Studiues të tjerë, tue perjashtue veprën Estetikë dhe Kritikë (nji Antologjí e përgatitun nga Persida Asllani, e cila na sjell disa fragmente të përkthyeme nga ky epistolar, qi lidhen me çashtjen e artit të letërsisë), në rastin mâ të mirë të tyne i kalojnë kësaj veprimtarije përreth, por pa u futun në mbrendësí të saj.

Botimi i tashëm nuk mbart në vetvete pretendimin e pathemeltë se në këtë vëllim ka me u sjellë i gjithë letërshkëmbimi i Fishtës, madje as pjesa mâ e madhe e tij, por vetëm nji pjesë, e quejtun prej nesh si mâ e mundshmja dhe ndoshta edhe mâ e rândsishmja. Pamundsija për të pasë tash për tash, e me gjasë përgjithmonë, botimin e plotë të korrespondencës së autorit buron nga disa faktorë: 1. Humbja përfundimtare e nji pjese të saj, sikursè dëshmohet nga Át Pali tek artikulli i sipërpermendun; 2. Humbja nga sekuestrimet shtetnore të Kuvendit të Françeskanve në Shkodër me 11 dhjetor 1946 e në ditët në vazhdim dhe nga papërgjegjësija e sekuestruesve; 3. Shkatrrimi perfundimtar i letrave nga frika e dërguesve dhe marrësve të tyne, miq të Fishtës, qi rrezikonin burgosjen, pas vitit 1944 deri në vitin 1990, kurse ata qi ishin mâ guximtarët duhet t’i kenë ruejtë në ndonji vend në shtëpitë e tyne si relike të çmueshme, por sikursè ndodh jo rrallë fatkeqësisht, pasardhësit e tyne, tuj mos kenë në naltësinë e prindëve dhe tuj mos ia ditë vlerën, i kanë mbajtë ose i mbajnë ato vend e pavend, derisa fati apo rastsija të na çojë në zbulimin e tyne. Në këtë rast e mira e lyp qi këto letra t’i dhurohen Provincës Françeskane, e cila i ka vu veprat e veta në shërbim të studiuesve; 4. Shkujdesja dhe velja e Fishtës, në moshë të thyeme, ndaj letrave qi Ai i quente të panevojshme edhe për me i lexue, tuj kërkue qi të ndizet zjarmi me to; 5. Pamundësija e jonë, për çashtje kohore, për me përkthye, në këtë përvjetor të 80-të të kalimit në amshim, të gjitha letrat, qi duhet të jenë, në tanësi, minimumi dy-trefishi i këtyne qi po botojmë. Prandej e quejmë me vend të merremi tashti me nji analizë të këtij epistolari qi po botohet për herë të parë në këtë përmasë.

1. PARAQITJA STRUKTURORE

Përmbledhja, e përbâme prej 152 letrash, âsht konceptue nga ana strukturore e ndame me dy pjesë: I. Fishta letërdërguesi (114) dhe II. Fishta letërmarrsi. Pjesa e parë, qi âsht njikohësisht edhe mâ e madhja, ndahet në dy kapituj të gjatë: 1. Letra në shqip (37) dhe Letra në Italisht (77), ndërsa kapitulli i dytë ndahet në tre nënkapituj: 1. Letra dërgue Át Pál Dodajt (71 letra); 2. Letra dërgue Êmzot Vinçenc Prennushit (2) dhe 3. Letra dërgue auktoriteteve (4). Pjesa e dytë e përmbledhjes Fishta letërmarrsi âsht konceptue si nji e tanë dhe përbâhet prej 38 letrash, qi janë shkrue nga personalitetet mâ të përmenduna të kohës: Lamberci, Jokli, Bumçi, Bardhi, Gjeçovi, Konica, Pekmezi, Çabej etj. Letrat janë paraqitë simbas nji rendi kronologjik për çdo ndamje apo nëndamje.

1.1. Hedhja e tekstit në Word

Letrat janë transliterue me përpikmeni, tue ruejtë me besnikní tekstin e dorshkrimit, p.sh., në italisht âsht respektue drejtshkrimi i kohës, ajuto në vend të aiuto, me qëllimin qi lexuesi të takohet vetëm me autorin dhe jo me autorin dhe ndërhyrsin e tij në tekst. Madje kemi ruejtë edhe lapsuset shkrimore. Hedhja e tekstit në Word âsht pshtetë tek parimi i origjinalitetit të tekstit, domethânë, te shkruemja e çdo germe ashtu sikursè e kemi edhe te teksti dorshkrimor, pa ndërmarrrë asnji ndreqje.

1.2. Paraqitja e faqeve dorshkrimore

Ndërsa për me kuptue se ku fillon dhe mbaron nji faqe dorshkrimore kemi ndjekun paraqitjen e maposhtme: në kllapat katrore me bold me nji numër të brendashkruem, p.sh., [1] apo [12], kemi shënue numrin e faqes dorshkrimore të letrës.

Për humbjet e tekstit kemi ndjekun këtë paraqitje: kllapat katrore pa bold me tri pika të brendashkrueme […], nënkuptojnë: 1. Palexueshmëninë e germave; 2. Mungesën e nji fragmenti ose 3. Mungesen e nji faqeje ose mâ shumë. Për çdo rast të tillë âsht dhanë shënimi përkatës.

1.3. Kriteret e përkthimit

Për kapitullin e dytë të pjesës së parë të përmbledhjes, qi përbâhet prej 77 letrash të përkthyeme nga italishtja, kemi ndjekun, nëpërmjet nji përkthimi filologjiko-estetik, kriterin e ruetjes së stilemave të tekstit të letrave në shqip qi Fishta u dërgon të tjerëve, pra stilemat e letrave të kapitullit të parë të pjesës së parë të përmbledhjes. Tue pasë parasysh edhe evoluimin e gjuhës së Fishtës në rrjedhën e viteve, jemi përpjekë qi letrat e përkthyeme të ruejnë, simbas kronologjisë, po ato stilema të letrave të shkrueme në shqip nga autori në periudhën kohore qi âsht shkrue edhe letra në italisht. Po sjellim mâ poshtë disa shembuj stilemash qi i përkasin rrafsheve të ndryshme gjuhësore. Për shembull, lidhza kushtore se e italishtes mund të përkthehet në shqip: nëse, n’, në koftë/qoftë se, po të, po kjè/qe se, bâ me kênë se. Fishta përdor, në letrat shqip, mâ shpesh dhe me denduní të njajtë vetëm: në koftë se dhe po kjè se, por asnjiherë nëse. Mâ rrallë po të dhe nji ose dy herë bâ me kênë se te Proza I dhe II. Pra shifet kjartë përzgjedhja e Fishtës. E njajta gjâ për Ti abbraccio, qi duhet me e përkthye, në këtë kontekst, Të marr ngrykë dhe jo Të përqafoj apo Të kacarroj apo ndonji sinonim tjetër, sepse Fishta dy sinonimet e fundit nuk i përdor kurrnjiherë dhe shkruen gjithmonë Të marr ngrykë. Mâ poshtë po sjellim disa stilema nga mâ të përdorunat:

gjithmonë jo gjithnji, përherë

kurrnji mâ rrallë asnji (po kështu e fjalët e tjera me kurr)

kam me ardhë jo do të vij (pra formën kam + paskajore dhe jo do të)

do mâ rrallë disa asnjiherë ca,

ndoj mâ rrallë ndonji

tue/tuj Jo duke

posë/perposë jo veç/perveç

porsa jo sapo

Kështu kishim me mujtë me sjellë nji listë të gjatë stilemash edhe në rrafshin fonetik, lidhun me ranien e tingujve nëpërmjet apostrofimit. Ajo qi duhet me u nënvizue këtu âsht se kurnji fjalë apo frazë idiomatike nuk âsht përdor gjatë përkthimit, nëse ajo nuk âsht e pranishme te letrat e tij në shqip. Për çdo dyshim i jemi drejtue tekstit të letrave të shkrueme prej tij në shqip, por jo dërguesve të letrave në shqip drejtue Fishtës, sepse kemi vu n’oroe se “drejtshkrimi” i Fishtës nuk âsht i njajtë me atë të të tjerëve, madje edhe me bashkvllaznit.

2. PARAQITJA PËRMBAJTËSORE

Lidhun me tematikën e kësaj përmbledhje mundet me u thanë se ajo përbâhet prej tri linjave kryesore qi sundojnë të gjithë anën përmbajtësore të letrave. Ato janë: 1. Tema e përpjekjeve për Pamvarsí dhe e Njohjes ndërkombtare të Shtetit Shqyptar; 2. Tema e artit të letërsisë dhe natyra e tij; 3. Tema e Jetës së Provincës Françeskane dhe marrëdhaniet mes sivllazënve. Kto linja përbâjnë edhe temat kryesore të të gjitha letrave të marruna në tanësi. Njana prej tyne âsht së paku tek çdo letër, pra te nji letër kemi të pranishme ose të gjitha temat e sypripërmenduna ose dy prej tyne ose vetëm njanen prej tyne. Duhet theksue se në rrjedhën e kohës prej afer 40 vjetësh secila prej këtyne temave merr nji përparsí të ndryshme. Deri në vitet 20 të shekullit të shkuem duket se përparsí marrin tema e parë dhe e dytë. Pra binomi Fé dhe Atmè, qi âsht edhè motivi kryesor i temës së parë, bâhet parim i të jetuemit për Fishtën, por jo mâ pak i rândsishëm për të bâhet edhe përpjekja për të emancipue shpirtin e shqiptarit me mjetin e letërsisë dhe me perkthimet e veprave letrare mâ të mira evropiane. Ndersa tema e tretë merr terren me Provinçialatin Shqyptar dhe përpjekjet e tij të vazhdueshme për të kenun, me të përkohshmet e ndryshme, e sidomos me Hyllin e Dritës, votra e zhvillimit dhe e debatit të hapun.

2.1. Tema e Pamvarsisë dhe e Njohjes ndërkombtare

Kjo temë, qi në vetvete âsht edhe mâ delikatja për me u shtjellue, rrahet nga autori në pjesën derrmuese të letrave, sidomos te korrespondenca në italisht me Át Pal Dodajn dhe Át Vinçens Prennushin, në të cilat shqetësimi, madje shpesh ankthi se mos Atmja e tij po coptohej nga fqinjët ose qi ishte e pamujtun me pasë nji Atdhe, sikursè e dishron Fishta me bashkvllaznit e tij haset qi në letrat e para të këtij letërshkëmbimi: “Lum ti qi nuk i ké kalue të tridhetat dhe endè mundesh me pasë ndijime patetike! sá per mue, të tham të verteten, se sod kishe me u perpjekë me i vrá mendime të tilla, në mos tjeter, me nji shishe mastikë; sepse kishte me kênë njisoj sikur me lakmue të pamûjtunen: dhe âsht e pamûjtun qi na të mûjmë me pasë nji Atdhé simbas idealit t’onë.” Këtu në fakt kemi ndoshta edhe mëdyshjet e para për sipërmarrjen e tyne si dhe shkallën e naltë të vështirsisë qi paraqet ajo, simbas idealit patriotik qi frymzohet prej Fishtës në veprimtarinë e tij.

Momente të rândsishme, mes mjaft prej tyne, janë ato të Konferencës së Paqit në Paris (1919) dhe udhtimi i Fishtës për në Amerikë (1922). Në Konferencën e Paqit, bashkë me Êmzot Bumçin, kryetar, dhe Luigj Gurakuqin, si pjestarë të Dërgatës Shqyptare (në fakt Fishta ishte sekretar i saj, madje pergatiti edhe fjalimin e famshëm “Të drejtat e Shqypnisë dhe kufijtë e saj”), mprojti me energjí dhe zotsí çashtjen shqyptare. Por në nji letër qi i çon Át Vinçenc Prennushit shprehet me keqardhje si për paaftësinë e dërgatave shqyptare për të dalë me nji mendim dhe njikohësisht edhe papregatitjen intelektuale të pjestarëve të këtyre dërgatave, perposë Z. Luigj Gurakuqi: “Në kjoftë se perjashtohet Gurakuqi, qi vetem aj ká nji kulturë të pasun, ká nji atdhetari të shndoshë dhe nji njohje të gjânë per njerzt dhe per gjânat e Shqypnís, kurrnji prej antarve të Qeverís, si ajo e mâparshmja si dhe ajo e tashmja, nuk mund thohet se mundet me perfaqsue me dinjitet Shqypnín dhe me mprojtë sikursè duhet interesat e saj. Per arsyen se nuk flasin rrjedhshem frengjishten, un rrallë herë kam kênë i pranishem nder bisedimet e shqyptarve me perfaqsues e delegát të huej; por sá herë qi m’âsht paraqitun rasa qi me kênë i pranishem, po të tham të vertetën se m’âsht dashtë me u kuqë [10] prej inferioritetit tonë”.

Kurse sa i përket Udhtimit në Amerikë dhe përpjekjeve të tij për me bâ të njoftun Shqypnin nga Shtetet e Bashkume të Amerikës duket se ia ka mbrrijtë qëllimit, sikursè dëshmon nji letër e Fishtës çue Pal Dodajt nga Parisi me 16-9-22: “Nderkaq, vizita ême në Uashington ká pasë si rezultat njohjen e Shqypnís prej Shteteve të Bashkueme të Amerikes. Të gjitha perpjekjet e mâparshme prej Qeverís t’onë dhe “Vatras” nuk kishin pasë kurrnji rezultat. Un ia kam dalë …”. Njohja e Shqypnisë nga Shtetet e Bashkume ka pasë nji rândsí të veçantë, sepse ajo do t’i çilte rrugën edhe njohjeve të tjera të Shtetit Shqyptar dhe me gjasë ka kenë edhe njohja mâ vendimtare.

Megjithatë, lypet me theksue këtu se Fishta na përcjell, te letrat e dërgueme si në shqyp ashtu edhe në italisht, rrezikun e madh për bjerrjen e territoreve shqyptare dhe kërcnimin e tyne vazhdimisht nga fqinjët jugorë dhe veriorë, por gjithashtu nëpërmjet kësaj korrispondence sjell edhe betejën e tij të pandalun dhe të sivllazënve të tij për mprojtjen e shqyptarisë.

Nji nëntemë e kësaj linje, qi nuk duhet lanë pa përmendun këtu, âsht edhe lufta e paskrupullt për pushtet dhe për pasunim material të fragmenteve të ndryshme të shtetit dhe të pushtetit, e cila ironizohet dhe stigmatizohet me rrebtësí te satira.

2.2. Tema e artit të letërsisë dhe e natyrës së tij

Gjykimet kritike dhe kundrimet estetike janë të pranishme me shumicë në letrat qi i përkasin periudhës së parë të krijimtarisë së Fishtës deri nga mesi i viteve 20, pastaj ato reduktohen tuj u kthye në shqetësime për të Përkohshmet dhe për reçensionet qi duhet të përgatiten për to. Pikëpamjet estetike të Fishtës përkojnë me estetikën qi përputhet me qëndrimet e rrebta etike të personaltetit të tij, qi âsht mishërim i pashmangshëm i formimit të vet në mjediset ku u rrit dhe u edukue. Formimi letrar dhe njohja e thellë e letërsisë e shtyjnë atë të studiojë gjininë dramatike, i frymzuem nga gjenija e Shekspirit, të cilin e quen “auktor hyjnuer” “Ti e din qi prej tre vjetsh i jam vû studimit të dramatikes, sidomòs mbí Shekspirin”. Ai ka lexue, perposë Shekspirit, edhe Molierin, tuj studiue dramatikën e tyne dhe tuj u pshtetë te parimi estetik “me bashkue të dobishmen me knaqsín”, qi âsht në fakt parimi i klasikëve dhe i neoklasikëve evropianë.

I bân nji përshtypje të jashtzakonshme poeti H. Heine, të cilin kishte dashtë me shumë dëshirë me e imitue dhe me ndjekë mënyrën e tij të shkrimit, veçmas te vepra e tij Gjermanija nji përrall dimni, për të cilën shprehet kështu, te letra e datës 8-III-1908 çue Pál Dodajt: “Në ktò ditë kam lexue “Gjermanija” e H. Heine-s. Kúrr mâ parë nji veper letrare nuk më ká njallë tek un ndjenja zilie sá kjo poemë e shkurtë. Âsht e mrekullueshme! Un e perfytyroj si nji kokurë të mbushun me zhgjeta të perdoruna prej barbarvet: e tillë âsht ironija dhe satira qi e vesh atê prej fillimit dér në fund. Po të dojshe un me imitue dhe me folë, kishe me e marrë per prototip: aq shûm më pelqen dhe aq shûm i afrohet idealit, qi kam pasë gjithmonë per satiren.” Te Fishta dallohet lehtas damari i satirikut, por edhe ndjesija ironike dhe autoironike e artistit-intelektual të gjysmës së parë të shekullit XX, e cila duket se përshkon herë si fill i dukshëm herë si i padukshëm të gjithë korpusin e letrave qi flasin për artin.

Edhe pse tuj e quejtë komedinë si të pamujtun për me u kuptue nga gjithëkush e tuj mos e pa artin e madh ende si pjesë e natyrshme e formimit publik shqiptar, Fishta prapëseprapë âsht i kënaqun nga pritja dhe përjetimi qi ka ngjallë vepra e tij te qytetarët e Shkodrës: “Drama u duertrokit shûm. Duertrokitjet e qytetarve t’onë, âsht e vertetë, nuk janë të tilla sá me e rrit mendsh nji autor, sepse ktû, perposë disa të huejve dhe ndonji shqyptari, si Curani, nuk e kanë idén e artit komik: kishin me duertrokit çdolloj tallje të gaztorve mâ shûm se sá nji Komedi të Molierit apo të Goldonit …” âsht e kjartë se ky pasazh difton tashmâ për kërkesat e tij në rritje lidhun me Komedinë dhe gjininë dramatike, dhe njilloj keqardhjeje për gjendjen kulturore të qytetit. Por “Drama u duertrokit shûm” kallzon etjen e publikut për vepra të tilla dhe dishirin e tij të fortë për progres dhe zhvillim kombtar. Nga ana estetike ky percaktim tregon empatinë, lidhjen e madhe emocionale të spektatorit me shfaqjen dhe ngadhnjimin e veprës teatrale.

Autori gjithashtu kujdeset shumë te letrat për të skjarue edhe tematikën dhe domethaniet e veprave të tij: “Tek “Odiseja” kam dashtë me paraqitë triumfin e lirís, si te “Shen Françesku” vllaznín dhe te “Kryepremja e Shen Gjonit” [2] barazín në kuptimin e kshtenë.” Kurse te drami Shqyptari i gjytetnuem mban qëndrime estetike dhe kritike ndaj veprës, tuj e quejtë nga nji anë mâ të naltë se veprën e Shilerit, mbasi ai kishte shkrue nji vepër të ngjashme me të, por tuj e mbajtë si origjinale veprën e vet. Mbetet i entuziasmue dhe i befauem nga pritja e mirë e publikut: “Lidhun me vepren t’ême të vogël poetike, qi ti thue se e adhuron, pa e dijtë psén, po të tham, se nuk ia vlen mundin me e studjue. – Vepra âsht origjinale, me gjith se Shileri ká shkrue nji të ngjashme, qi titullohet: “Nderim per artet e bukura”. Ideja ême ishte me iu tregue shqyptarve rrugen e qytetnimit; kurse, Shiler shkruen per me josh njeriun drejt shkencës dhe arteve. Pjesa e dytë e kantatës t’ême dramatike nderthuret në shûm shprehje me vepren e Shilerit; por me gjith ket âsht krejt origjinale per sá i perket idés. Ket mundem me të thânë, se vepra ême âsht mâ e naltë se ajo e Shilerit per sá i perket idés dhe veprimit. Sigure qi shfaqja e Besimit te shqyptari, qi digjet per civilizimin, dhe ngjeshja e frazës te motetet dhe te recitativet e pjesës së parë, çon shpirtin e spektatorit shqyptar drejt idealeve të pastra dhe janë të tilla sá qi ta prekin atê fortiter et suaviter; kaq âsht e vertetë, sá qi atê mbrâmje kanë derdh lot prej entuziazmit edhè myslimantë, të cillt kishin mjaft pak interes per me pá [1] në skenë Fénë me nji Kryq në dorë.” Te ky fragment jepet edhe pëlqimi i veprës së artit, tuj mos ditë psénë, pra shkojmë tek ajo pikpamje estetike, e cila mbron idenë se veprat e artit vetëm mund të shijohen, por âsht pothuejse e pamujtun me zbulue psénë e plotë, edhe pse shpesh shkolla të ndryshme janë përpjekë dhe përpiqen për të kuptue mahnitjen e artit të madh me mjete racionale, por kjo âsht nji dukurí qi nuk âsht vetëm e tillë. Duket se Fishta âsht në kontakt me të gjitha shkollat e shijes estetike, por parapëlqimi i tij âsht për estetikën klasike qi thekson harmoninë, rregullin, proporcionin dhe simetrinë e së bukurës. Gjykimet kritike dhe estetike në letrat e Fishtës kanë për të kenë nji mjet i mirë me shpjegue dhe me njoftë mâ mirë krejt veprën e tij. Tuj qendrue besnik kritereve të nji hymjeje, – mbasi mbrenda letrave kemi kaq shumë kundrime estetike dhe gjykime kritike, sa nuk do t’i shterronte nji doktoraturë –, po e mbyllim këtu këtë tematikë.

2.3. Tema e jetës së provincës françeskane dhe e marrëdhanjeve mes sivllazënve

Në nji pjesë të mirë të letrave të dërgueme nga Fishta sivllazënve të vet, në këtë përmbledhje, lidhun me problemet dhe shqetësimet e jetës në Provincën Françeskane në Shkodër, sundohen nga nji stil i ambël dhe nji ton i butë dhe dashamirës ndaj secilit prej tyne me nji gjuhë atnore këshilluese dhe orientuese. Këtu shifet se zhguni dhe konopi i fratit janë mbi gjithshka për të. Janë simbol i ekzistencës së tij. Përvujtnija në marrdhanije me superjorët dhe ndigjesa karakterizojnë të gjithë veprimtarinë e tij prej meshtari. Në nji letër çue Át Palit ai mban nji qendrim të premë për cilësinë sesi lypej me kenë nji meshtar dhe sesi ai kishte kenë e mira me i ngja priftit të veprës Atala të Shatobrianit: “Kam lexue ktò ditë atê gur të çmuem të letersís qi âsht “Atala” e Chateaubriand-it, ku shkrimtari francez me nám pershkruen në personazhin e Át Aubrit sherbtuerin e vertetë të Krishtit, qi jeton vetëm me dashunín per Zotin dhe të afermin, se e gjith trashigimija e tij janë plágt e vulosme në trup prej damtimevet të kohnave ose prej barbarvet indianë dhe qi me jeten e tij të panjollë dhe me forcën e [1] fjales profetike arrin me zbutë bishat njerzore të burgosme në pyjet e pafundme t’Amerikës.” Këto karakteristika të fratit mishnojnë përnjimend meshtarin sesi duhet të jetë, por njikohësisht edhe modelin e tij simbas pikëpamjes së Fishtës. Nji gja të tillë ai e zbaton në vetë të parë sa herë qi në letra hapet kjo temë, tuj bâ përpjekje të vazhdueshme për me krijue harmoni e dashuní mbrenda Provinçjalatit e tuj dalë ai në krye të punëve të përditshme qi e shqetësojnë atë. Nji meshtar i papritueshëm, edhe pse veprimtarija e tij kalonte kufijtë e Provinçjes, ai kurrnjiherë dhe për asnji arsye nuk la mbasdore, interesat e bashkësisë së fretnve, por i nxiti ato, si për shembull, botimin e veprës së Át Bernardin Palit, Át Shtjefen Gjeçovit dhe përkthimin e Kanunit në italisht nga Át Pali. Dijti gjithmonë të harmonizonte interesat e meshtarisë me interesat artistike, politike dhe akademike. Megjithatë shofim se ai, me gjithë veprimtarinë e madhe letrare, publicistike, politike, të gjitha këto të fundit i ka vu në plan të dytë në krahasim me të mirën e Provincës.

Te pjesa e dytë e përmbledhjes, Fishta letërmarrësi, dërguesit e letrave kujdesen me shumë mirësí t’i drejtohen atij për veprimtarí fetare dhe laike, tuj pa tek ai nji pshtetës të besueshëm, p.sh., letra e Pekmezit dishmon per këtë gja. Nji pjesë e letrave merren me vlersimin e tij si Poet Kombtar, tuj i dhanë Pendën e Artë dhe çmime të tjera. Vlerësimet për Lahuten e Malcís dhe për të si poet janë të shumta, p.sh., Êmzot Prof. Jul Bonatti, me nji letër nga Vlona me 9 Fruer 1938, e vlerson këtë vepër kështu: “Pá kurrfarë lajket do të thohet se Lahuta e Malcís âsht e dêjë m’u rreshtue krah në krah me kryeveprat epike mâ në zâ të letersinave të botës të moçme e të kulturës së ré.”; Çabej, me nji letër nga Roma me 29.IV.27, i drejtohet kështu: “Vjershetorit të math Arbëror!” dhe Lamberci shpreson perfundimin e epopesë: “më ka dhânë mue shpresen, se letratyra e botës mbas Lahutes e Malcís ka me marrë si dhântin prej Zotnís Sate nji epopejë popullore, nji Mahabharata ose si nji Kalevala Shqype. Edhe shpresoj edhe tash, se nuk e keni lânë poeziën e madhe, por keni me e mbarue.”. Bien në sy këtu, gjithashtu edhe letra të dërgueme nga personalitetet shqiptare mâ në zâ të kohës, si në fushën e politikës ashtu edhe botës së artit e të shkencës: Preng Bibë Doda, Konica, Hugh G. Grant, K. Cipo, Dr. Norbert Jokli, Edhem Haxhiademi etj.

Mâ në fund studiuesit dhe lexuesit do të kenë në dorë nji korpus domethanës dhe me shumë vlera të korrispondencës së njanit prej personaliteteve mâ të njoftuna të botës shqiptare, pra atë të Át Gjergj Fishtës. Kjo gjâ pa dyshim ka me ndikue në rishikimin e figurës së tij nën kandvështrimin e të dhanave të reja dhe mâ të plota për studimin e veprës dhe të autorit.

Bibliografi

Át Gjergj Fishta O.F.M. 1871-1940. Numër perkujtimuer neper kujdes t’Á Benediktit Dema O.F.M., botim II, Shkodër, 2010,

Fishta, Gjergj. Estetikë dhe kritikë. Antologji përgatitur nga Persida Asllani, Hylli i Dritës & Shtëpia e Librit Tiranë 1999.

Fishta, Át Gjergj. Letërshkëmbimi. Botime Françeskane Shkodër 2020.

Letra nga këto Burime:

1. Biblioteka Françeskane “Át Gjergj Fishta O.F.M.” në Shkodër.

2. Kuria Gjenerale O.F.M.

3. Fondi i Willy Kamsit tek Biblioteka Françeskane “Át Gjergj Fishta O.F.M.” në Shkodër.

4. Arkivi Shtetnor