Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Migration and identity: Female journey  from Montenegro to USA since 1970 

by

Enisa Murseli Gjokaj 

Abstract  

This study explores the migration experiences and evolving identities of Montenegrin women who  emigrated to the United States since 1970. Through personal narratives and interviews, it sheds  light on the unique challenges and triumphs faced by female emigrants in adapting to a new  cultural landscape while preserving their heritage. The study highlights themes of resilience,  identity transformation, and the influence of socio-political changes on their journeys. By sharing  diverse personal stories, it aims to provide a nuanced understanding of the intersection between  gender, migration, and identity within the Montenegrin diaspora. 

Introduction 

Migration is a profound and transformative experience that shapes the lives of individuals and  communities. For many women, the journey of emigration encompasses not only physical  relocation but also a complex process of identity formation and cultural adaptation. This research  delves into the narratives of Montenegrin women who migrated to the United States from 1970  onwards, a period marked by significant socio-political changes in Montenegro and broader global  dynamics. 

The decision to leave one’s home country is influenced by a multitude of factors, including  economic opportunities, educational aspirations, and in many cases there is a big question If she  was following her personal aspirations or her husband’s ambitions. For Montenegrin women, this  journey is often laden with additional challenges related to gender norms and expectations. As they  navigate new landscapes, these women experience a dual negotiation of identity—balancing the  preservation of their cultural roots while embracing the diverse opportunities available in their host  country. It is critical to recognize that women, including migrant women, are also powerful agents  and leaders in their families and communities, and at national and international level, providing  resources for their families, facilitating migration, and adapting during displacement (IOM 

2 

Migration)1. 

This introduction sets the stage for examining the intersectionality of migration, gender, and  identity as articulated through personal stories. By highlighting the experiences of three  interviewed women from different backgrounds, the research aims to illustrate the rich tapestry of  their lives, capturing both the struggles and the triumphs they encounter along their paths.  Additionally, the research aims to contribute to a broader understanding of the Montenegrin  diaspora from and the inherent strength found in community and shared experiences. 

Through qualitative analysis and narrative methodology, this study will present the voices of  female emigrants Rabija, Marija and Julia, coming from different backgrounds situating their  stories within the larger context of migration literature. Ultimately, the research seeks to illuminate  the resilience of Montenegrin women and the ways in which their migration journeys redefine their  identities, enriching both their lives and the cultural landscapes of the United States, from New  York to Detroit. 

1. Access to education  

Understanding the educational experiences of women migrants during this time provides  valuable insight into the complexities of migration, gender roles, and access to education. 

Montenegro in the 1970s: 

When we talk about the status of educated girls in Montenegro during this period, which was part  of the former Yugoslavia, cannot forget to mention government’s efforts to improve education  access for women, including the elimination of illiteracy. In the interview with Rabije Cetkovic (1935),” Although her parents didn’t let her go to school, she taught herself to read and write.”  iR.C. for the first time went to night school in Germany where she learned German, while her  husband had finished primary school, several years later she also got the driving license, during  waiting time for the invitation letter for USA. This should highlight cultural expectations and the  role of gender in education, while more women were enrolling in schools, societal norms often  prioritized domestic roles for women. This research is exploring how women migrants who left  Montenegro for the better life in USA, experienced education differently, particularly with respect    

1https://environmentalmigration.iom.int/gender-migration-environment-and-climate-change

3 

to adapting to new educational systems and possible language barriers. In the interview with  Marija Ivezaj (1948), she started primary school but after the 4th grade her parents didn’t let her to  continue.ii Right after marriage, they traveled to Rome, waiting the political asylum for USA in a  Red Cross camp for 8 months, where she learned to speak and read Italian. 

Regardless of region and the age, female migrants are becoming more educated since 1980.  Significantly, the increase in the migration of women is true among both the lesser-skilled and  highly-skilled, with more highly-skilled women emigrating from less economically developed  countries (Dumont, Martin, & Spielvogel, 2007)2. Overall, women migrants from Montenegro  were more highly exploited due to lower wages and risky working conditions, just because of the  tradition that girls don’t need to go to school.  

USA in the 1970s: 

By examine the advancements in women’s education in the USA during the 1970s, including the  effects of the feminist movement, which advocated for gender equality in all areas, including  education. This research is discussing the rise of programs aimed at increasing female participation  in higher education and various fields traditionally dominated by men. Considering the experiences  of women migrants, many of whom came from various backgrounds, and their access to  educational opportunities in the USA, this includes challenges such as cultural adaptation,  discrimination, or the need to balance work and family responsibilities while pursuing education. 

By exploring differences in curricula and educational approaches. For instance, when Julia V.iii emigrated to USA from Montenegro, she had finished only 4th grade primary education, she still  was not 18 when she was searching a job in New York, and it was very hard for her to find a job  even as a cleaning lady. With help of the Montenegrin community in NY, she started working and  learning a language with her neighbors. She explains in that time NY needed a lot of workers  because of the Vietnam War situation, her husband finds a job as super (building supervisor) and  she was working as a housekeeper.  

But also, cultural attitudes toward women’s education influenced school enrollment, teaching  methods, and support for female students in both regions. How migration impacted the educational    

2 Women on the Move:The Neglected Gender Dimension of the Brain Drain. Jean-Christophe Dumont,  John P. Martin, Gilles Spielvogel, July 2007

4 

opportunities of women. For example, did Montenegrin women who migrated to the USA have  better access to education? We will see throe answers of several interviewed migrants. How did  their previous educational experiences shape their journeys, or were they at all allowed to go to  school at all, as they are coming from very patriarchal societies. 

The importance of understanding the educational experiences of women migrants from  Montenegro in the context of global migration trends, we should know that even if they didn’t had  strong educational background, that didn’t stop them from learning and exploring the dream  country. By understanding of gender dynamics discussions on policies that promote equitable  educational opportunities for women worldwide, those women from our research are the first  generation of migrants homeschooled and then continuing further education in USA. Now they are  proud grandmas of doctors, engineers, police officers and science researchers.  

2. Women’s careers in the 1970s in Montenegro and the USA 

This period was marked by a growing awareness of women’s rights and the importance of  gender equality, though the realities of women’s careers differed significantly between the two  contexts. By examining the career opportunities for women in Montenegro alongside those in  the USA, especially for female migrants, we can gain insights into the challenges and  achievements faced by women during this transformative era. 

Women in Montenegro (1970s):  

The socio-economic landscape of Montenegro during the 1970s, emphasizes that Montenegro was  part of communist Yugoslavia. In that time government policies aimed to promote women’s  participation in the workforce, such as equal opportunity mandates and workplace rights, which  enabled many women to enter fields like education, healthcare, and industry. Highlighting the  traditional gender roles that often placed women in domestic or caregiving positions despite the  push for workforce participation. This explains that the best career for women in that time was to  be Good Wife- Good Mum, without asking them about their dreams or offering them to choose  between career and marriage. Transnational theory provides a framework for understanding how  the migration experience impacts identity. How the woman’s narrative reflects her navigation of  multiple identities as she integrates aspects of both her Montenegrin heritage and her new  American identity, shaping her educational aspirations and experiences. The research of the  women migrants from 1970 and 1980s begin to include women but did not cause a dramatic shift  in thinking why she emigrated, how immigration was explained or the consequences. One of the 

5 

central questions about women during this period was whether migration “modernized” women,  emancipating them their assumed traditional values and behaviors (Boyd &Grieco,2003)3. 

Women in the USA (1970s): 

Exploring the impact of the women’s liberation movement in the USA during the 1970s, which  fought for workplace equality, reproductive rights, and anti-discrimination laws. The increase in  female participation in higher education and professional fields, such as law, medicine, and  business. But also the emergence of legislation which prohibited discrimination based on sex in  federally funded education programs and activities, helping to open more career doors for women. Gender is deeply embedded in determining who moves, how those moves take place, and the  resultant futures of migrant women and families(Boyd &Grieco,2003)4. 

After moving in Detroit, USA, Rabije Cetkovic (1935) got employed in Chrysler factory together  with her husband, English wasn’t a barrier because the managers spoke German language. Rabije  C. says during her work in the factory, at the department of automotive lighting she learned  English, although many of her colleagues spoke all the Balkan languages. 

Marija Ivezaj (1948), during the interview stated that after arriving in USA, they lived in New  York, Chicago and Detroit. She started as a housekeeper in the building they lived and after  learning the language she got a job in a restaurant. She was and still is biggest support to her kids  and grandchildren for education and career development.  

While Julia Vukelj (1954) explains that for the first time in her life, when she was working with  her husband in one apartment in Manhattan she saw a man serving a woman, she felt cultural shock  when the men light his wife a cigar and fills her glass with whiskey while she is sitting on a sofa.  After that she said to her husband- from now on if you want water go and take it, if you want a  

3 Women and migration: Incorporating gender into international migration theory, M.Boyd and E.Grieco,  March 2003 

4 Women and migration: Incorporating gender into international migration theory, M.Boyd and E.Grieco,  March 2003

6 

lunch take it from the oven and put it on your plate, because all women should have equal rights  starting from their home, family.  

3. Language Barriers 

The language proficiency directly affected job opportunities for female migrants from  Montenegro. Many women may have faced challenges in securing jobs that matched their skills  and qualifications due to limited English proficiency. The types of jobs that female migrants  often settled for, which may have been lower-skilled or lower-paying positions depended due to  their inability to communicate effectively in English. 

While analyzing how language barriers hindered women’s access to educational opportunities and  vocational training programs that could have enabled them to advance in their careers. Some of the  women migrants from Montenegro may have been unable to enroll in English language courses or  professional development programs due to their limited language skills, but also because they had  

small kids, husbands working two jobs and no one to help them at home. One of the most  fundamental questions related to the study of women’s migration concerns the extent to which  women move across borders. The publication “Trends in Total Migrant Stock: The 2005 Revision  “(United Nations 2006) estimates that women represent half of the world’s migrant population in  2005- that is approximately 95milion women. Despite the increased interest in women migrants,  data on international migration remain surprisingly gender blind (Morrison, Schiff, Sjöblom,  2007)5. 

The language barriers affected social integration and community building. Limited English  proficiency leaded to social isolation, preventing female migrants from forming connections with  native-born Americans and other migrant communities. Marija Ivezaj says, she was only going out  in her community church, where she felt confident because everyone was understanding her. While  Rabije Cetkovic says, that a lot of people from Balkan worked in Chrysler factory, and they were  connected like a big family, but they faced misunderstanding in critical areas like healthcare access  and legal rights which further complicated their integration process. 

The language barriers might have affected the preservation of cultural identity among Montenegrin  women in the USA. For some, the challenge of learning English lead to a feeling of disconnection  

5 The International Migration of Women, Andrew R. Morrison, Maurice Schiff, Mirja Sjöblom · 2007

7 

from both their new environment and their native culture. 

In the interview with Julia Vukelj, she explains the role of Montenegrin communities and  organizations in New York, helping women and kids to overcome language barriers. Her kids  were taking Montenegrian lessons until secondary school. These communities often provide  resources, such as language classes and mentorship programs, to facilitate integration. Such  programs may have been crucial for helping Montenegrin women improve their language skills  and integrate into American society. 

In conclusion, language barriers served as a significant hurdle for Montenegrin female migrants in  the USA during the 1970s, impacting their employment opportunities, educational access, social  integration, and overall quality of life. Many women may have taken initiatives to learn English attending classes, through self-study together with the kids when they started school, or  participating in community events organized in churches or a mosque.  

4. Her Story: A Journey of Dreams and Decisions 

Let’s explore the intricate motivations behind a woman’s decision to migrate from Montenegro  to the USA. 

While interviewing those women I asked a lot of questions about her early life in Montenegro, her  family, education, and career ambitions. At that time, all the answers were the same: it’s was very  difficult for a girl to make her own decisions about her future, as most families determined whether  she would attend school and whom she would marry.  

Asking Marija.I noted, society norms and expectations regarding women’s role were challenging in  the 70tis, especially coming from a poor family in Montenegro, until she saw independent women  for the first time in USA.  

Exploring the role of husband in the decision-making process. When I asked Rabija C. did her  husband encouraged her to pursue her dreams, or was it primarily his career that initiated the  move? She said that in the beginning she was supporting him, because that’s how are the cultural  norms and what is expected from the wife, but when they sow western style both of them agreed  that she needs to attend night school, learn new language and prepare herself to start working. It  was very interesting, she explains when she was coming back home how other women and girls  were watching her, when she was telling that she went to school or got the driving license. Coming  from a very patriarchal society, which was rejecting equal structures, those ladies were the true  heroines. 

8 

I asked Julia V. if she was following her dream to migrate for better future of her husbands, and  she answers she was very young when she married 16y old girl in that time was not supposed to  have dreams just to follow her husband and to pray that everything will be ok. As some neighbors  and uncles migrated they were telling positive stories of the western world and how their life  improved and started better earning money than in Montenegro. The story of better life heard from  relatives and neighbors made Julia and her husband to immigrate, but and many more  Montenegrins to follow their path.  

Moreover, the study underscores the important role of community and social networks in  facilitating the integration process. The bonds formed with fellow emigrants and the support  received from local organizations played a crucial role in helping these women adapt to their new  environment. These connections not only provided practical assistance but also fostered a sense of  belonging and shared identity among the emigrants. 

Conclusion  

The narratives captured in this research highlight the complex interplay between migration and  identity experienced by women who moved from Montenegro to the USA since the 1970s.  Through personal interviews, this study sheds light on the diverse motivations that prompted these  women to leave their homeland—ranging from economic opportunities to the pursuit of personal  freedoms and escape from patriarchal constraints.  

The accounts reveal a rich tapestry of experiences, illustrating how these women navigated cultural  adjustments, language barriers, and the challenges of establishing new roots in a foreign land. What the three grandmas they have in common, is that they were very young when they left a very  traditional family and community in Montenegro, and they never stopped fighting for their rights,  encouraging the new generation that women have an important role in the society. A significant  theme emerging from the interviews is the resilience and strength that defined their journeys.  Rabija, Marija and Julia articulated how their experiences of migration reshaped their identities, 

9 

allowing them to embrace a hybrid cultural existence that honors both Montenegrin heritage and  American influences. 

In conclusion, the migration journey of women from Montenegro to the USA is not just a story of  relocation but a profound transformation of identity. This research contributes to a broader  understanding of the female experience in migration, emphasizing that the journey is as much  about personal growth and identity reconstruction as it is about physical movement. Future studies  should continue to explore these dynamics, particularly in relation to the evolving narratives of  subsequent generations and the ongoing impact of sociopolitical changes on migration patterns. 

i Cetkovic,Rabije. Emigrated in USA in Jun 1972. Personal interview. 25 August 2024. ii Ivezaj, Marija. Emigrated in USA in Apr 1969. Personal interview. 29 September 2024. iii Vukelj,Julia, Emigrated in Jan 1970. Personal interview 14 November 2024. 

10 

Vatra dhe Instituti i Studimeve për Krimet dhe Pasojat të Komunizmit në Shqipëri nënshkruan marrëveshje bashkëpunimi

by

Sokol Paja/

New York, 8 Dhjetor 2024 – Federata Pan-Shqiptare e Amerikës Vatra dhe Instituti i Studimeve për Krimet dhe Pasojat të Komunizmit në Shqipëri nënshkruan një marrëveshje bashkëpunimi me qëllim organizimin e aktiviteve të përbashkëta në përkujtim të figurave dhe ngjarjeve të caktuara historike kombëtare me fokus kujtesën kolektive dhe kontributin për zbardhjen e të vërtetave historike të shqiptarëve. Marrëveshja e bashkëpunimit u nënshkruar gjatë një takimi pune të Kryetarit të Vatrës, Dr. Elmi Berisha, dhe drejtorit ekzekutiv të ISKK, Dr.Çelo Hoxha.

Qëllimi i marrëveshjes është mbledhja e dëshmive të personave të persekutuar gjatë regjimit komunist, të cilët jetojnë në SHBA me qëllim zbardhjen e krimeve të komunizmit dhe botimin e dëshmive si pjesë e kolanës “Zërat e Kujtesës”. Një delegaacion i ISKK ndodhet prej disa ditësh në New York në një vizitë pune. Më 7 dhjetor, u zhvillua një takim në shkollën shqipe “Gjergj Fishta”, në Long Island, New York. ISKK u dhuroi nxënësve kopje të librit për fëmijë “Kundër rrymës”, një libër për fëmijë i bazuar në jetën e shkencëtares Sabiha Kasimati.

Instituti i Studimeve për Krimet dhe Pasojat të Komunizmit më herët ka kontribuar për Bibliotekën Shkencore të Vatrës me 50 libra shkencorë. Në fund të këtij viti po ky Institut do të dërgojë për Vatrën afro 50 botime shkencore me fokus historinë e Shqipërisë dhe shqiptarëve.

Veprimtari dinjitoze te “Bijtë e shqipes” në Philadelfia

by

Në mjediset e shoqatës u bë promovimi i pesë librave të z. Hys Hasa të botuara në vitet 2022 – 2024

Nga dr. Sadik Elshani

Ditën e shtunë më 7 dhjetor 2024 në mjediset e shoqatës “Bijtë e shqipes” u organizua një veprimtari mbresëlënëse ku u bë promovimi i pesë librave të z. Hys Hasa të botuara në vitet 2022 – 2024. Ka vite që z. Hys Hasa me punën e tij studiuese e publicistike është bërë një autor e studiues serioze prodhimtar, jo vetëm në diasporë, por edhe në Shqipëri e të gjitha trevat shqiptare. Objekti i veprave të tij te botuara gjer më tani, 26 botime, janë: historia, traditat, figurat e njohura të fshatit të tij të lindjes, Vilë, Qarkut të Kukësit, diasporës shqiptaro – amerikane, si dhe shumë figurave te ndritura të kombit tonë. Një vend të rëndësishem në botimet e tij zënë edhe temat nga shërbimi i tij në Ushtrinë Shqiptare. Ai është pensionuar me gradën kolonel. Të gjitha këto botime i përshkon një frymë atdhedashurie, një ngrohtësi njerëzore, respekti për bashkëkombësit e tij, krenaria e ligjshme për ngjarjet historike nga e kaluara e popullit tonë. Z. Hys e adhuron fshatin e tij të lindjes, e do Kukesin, Shqiperine e gjithë trevat shqiptare Me shumë dashuri e sinqeritet ai shkruan për trungun e familjes së tij, shoket, figurat e shquara të kombit tonë, sepse ai është një njeri fisnik e burrë që i ka hije fjala e vendi. Dikush ka thënë se, që ta duash vendin tënd, duhet ta njohësh atë. Por, dashuria për atdheun bëhet edhe më e fortë kur je larg tij, kur e ndien mungesën e tij. Malli për atdheun ta përqëndron më thellë mendimin, prandaj, botimet e Hysës paraqesin ngjarje e figura të njohura edhe në detajet më të imta. Me një këmbëngulje për t’ia patur zili ai i grumbullon meterialet, kërkon informacione nga njerëz të ndryshem të të gjitha fushave të jetës: arsimit, shkencës, teknikës, mjekësiesë, mbrojtjes, etj. Por, ai paraqet edhe njerëz të thjheshtë, sepse edhe ata e kanë pervojën e tyre jetësore, kanë rrëfimet e tyre. është ajo përvoja, filozofia e popullit tonë, e zhvilluar gjatë shekujve, kryesisht nëpër odat shqiptare. Jo çdo gjë mësohet në shkolla, universitete e akademi. Veprat e z. Hasa janë një mozaik që gur-gur e paraqesin një tabllo të plotë të subjekteve që ai trajton. Me botimet e tij ai është bërë një enciklopedi, kronist, dëshmitar serioz i jetës së trevës së Kukësit e më gjërë, diasporës shqiptaro – amerikane. P. sh. libri i tij. “Midis emigrantëve shqiptare ne Amerike” (Tirane, 2010) do të jetë një libër referencë dhe historik, që do t’u tregojë brezave të ardhshëm se si kanë jetuar prindërit gjyshërit e tyre në një periudhë të caktuar historike këtu në Amerikë.

Salla ku u zhvillua veprimtaria ishte mbushur plot me bashkatdhetarë, dashamirë të librit. Kur salla mbushet plot gjithmonë e ndien një kënaqësi shpirtërore, se ia vlen të organizohen veprimtari të tilla. Kishin ardhur bashkatdhetarë e miq të z. Hys nga Philadelphia me rrethinë, Nju Xhersi e Nju Jorku. Kjo ishte edhe një dëshmi për respektin që z. Hys Hasa gëzon në komunitetin tonë, burrë fisnik që rrezaton mirësi e energji pozitive. Me praninë e tyre këtë veprimtari e nderuan: profesor Skender Kodra, kryetar i Akademisë së Shkencave Shqiptaro – Amerikane; dr. Bexhet Asani, sekretar i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro – Amerikanë; poeti Mhill Velaj, ish-kryetar i kësaj shoqate; zonja Dirka Xhakolli, nënkryetare e shoqatës “Skënderbe”, nga Nju Jorku; profesori, studiusi e shkrimtari nga Kosova, Besim Muhadri. Sallën dhe veprimtarinë e zbukoroi një buqetë e mrekullueshme me trëndafila, të cilën e solli zonja Premisa Këlsi. Sipas traditës së shoqatës sonë veprimtarinë e hapi kryetari, z. Dritan Matraku, i cili të pranishmëve u dëshiroi mirëseardhjen në këtë veprimtari, përshëndeti mysafirët e nderuar, përgëzoi zotin Hys Hasa për punën e tij me plot përkushtim, veprimtarinë mjaft prodhimtare botuese, si dhe angazhimin e tij të vazhdueshëm në shoqatë. Kjo veprimtari përputhet bukur me misionin e shoqatës sonë, që është ruajtja e gjuhës, kulturës e traditave tona kombëtare, theksoi z. Matraku.

Pastaj fjalën e mori z. Tajar Domi, ish-kryetar i shoqatës, i cili kishte përgatitur një material të thukët për veprimtarinë botuese të kolonel Hys Xhemali Hasës. Ai në fillim dha disa të dhëna jetëshkrimore për z. Hys Hasa, nga fëmijëria, shkollimi, shërbimi në Ushtrinë Shqiptare, deri te pensionimi si kolonel dhe vendosja e tij në Philadelphia në vitin 2006. Ai i bëri një pasqyrë botimeve të tij, duke i analizuar disa nga ato më kryesoret: “Vila pjesë e krenarisë kuksiane” (2008), “Gjurmë vlerash jetësore në Vilë” – dy vëllime, “Midis emigrantëve shqiptarë në Amerikë” (2009), “Mes shokësh në shërbim të atdheut” (2013), “Dritare mençurie kuksiane” (2015), “Vlera intelektuale kuksiane” (2016 – 2023, 5 vëllime). Siç cekëm më lartë, janë gjithësejt 26 botime. “Boshti kryesor i gjithë kësaj pune të jashtëzakonshme, edhe pse jo në moshën më të mirë ku mund të jepet rendimenti maksimal, në të gjitha botimet e shokut e mikut tonë, Hys Hasa, është pasqyrimi i njeriut si vlerë për shoqërinë e atdheun, por në radhë të parë për familjen. Ai në të gjitha këto volume përçon tek lexuesi dëshirën e tij për t’u dhuruar bashkëqytetarëve të vet tri gjëra: dashurinë, fjalën e mirë dhe korrektësinë”. Pasi dha disa të dhëna karakteristike dhe bëri një pasqyrim të shkurtër për këto botime, vlerësimet e shumta që kanë bërë personalite të shquara, studiues e akademikë, por edhe shumë miq të z. Hys, z. Tajar bëri një përmbledhje në fund të fjalës së tij, që njëherësh është edhe emëruesi i përbashkët i veprimtarisë botuese të z. Hasa: “Pra, veprat e z. Hys Xhemali Hasa kanë në brendësi të tyre jetëshkrime njerëzish, histori e letërsi, në to përshkruhen ngjarje, luftëra, por edhe zakone, tradita e kulturë të zonës së Lumës, Kukesit e me gjërë. Ato do të përbëjnë një vlerë të madhe dhe një kontribut të pazëvendësueshëm në arkivin historik të qytetit e atij kombëtar, por edhe një pasurim të bibliotekave personale të secilit”. Këtë përfundim e përforcon më tepër edhe vlerësimi që i ka bërë veprave të z. Hys Hasa, Mësuesi i Popullit, Mjeshtri i Madh, prof. dr. Shefqet Hoxha: “Të shkruash për njerëz konkret, që i takon përditë, për vlera intelektuale pozitive të bashkëfshatarëve e bashkëkrahinarëve tuaj, është shërbimi më i madh që i bën shoqërisë së sotme”.

Folësi i radhës në këtë veprimtari ishte z. Lutfi Brami, i cili paraqiti një vështrim për librin e z. Hys Hasa, “Mirënjohje Këshillit të Qarkut të Kukësit, shoqatës “Bijtë e shqipes” dhe Aleancës Kombëtare të Ushtarakëve Shqiptarë”. Në këtë libër paraqiten mendime e vlerësime të mbi 85 kuadrove, intelektualëve me mesazhe urimi, që mbartin motive inkurajues, respekti e mirënjohjeje. Për vlerat e këtij libri z. Brami u shpreh: “është i veçantë e kuptimplot. Përshkohet nga ndjenja e mirënjohjes dhe falenderimit të madh që bën z. Hys Hasa ndaj vlerësimit të figurës së tij për marrjen e titullit të lartë, “Qytetar Nderi i Qarkut të Kukësit”. Vlerat e këtij libri si dhe tërë veprimtarinë botuese të z. Hys e ka përmbledhur bukur z. Brami: “Rrëketë e burimeve nga malet e larta të Kukësit, Hysa i ka mbledhur dhe ka krijuar lumin e madh të krijimtarisë kuksiane, arkivin biografik, ditarin dhe fizionominë e tij, rezervuarin, që i jep dritë jo vetëm Kukësit, por mbarë bashkëkombësve tanë kudo që janë”.

Zoti Llazar Vero, ish-kryetar i shoqatës kishte përgatitur një paraqitje për librin e z. Hys Hasa, “Mirënjohje për ata që gdhendën emrin e tyre në pavdekësi”. Që në fillim të fjalës së tij z. Vero u shpreh: “E kam të vështirë të veeçoj botimin më të fundit të Hys Hasës, “Mirënjohje për ata që gdhendën emrin e tyre në pavdekësi”. Pse? Sepse të gjithë janë vazhdim i njëri-tjetrit. Pothuaj të gjithë flasin për Kukësin dhe kuksianët. Të gjithë janë shkruar me dashuri, përkushtim dhe krenari për ta”. Z. Vero pasi i bën një vlerësim të përgjithshëm krijimtarisë së z. Hys Hasa, ai i bën një analizë librit në fjalë, duke e vlerësuar punën e z. Hasa për vlerësimin dhe nderimin që ai u bën të gjithë atyre që sakrifikuan edhe jetën e tyre në ndërtimin e shumë veprave industrial, bujqësore, infrastrukturore; “Pasqyrimi me vërtetësi punës heroike dhe sakrificave të panumërta të atyre njerëzve të thjeshtë, por mjeshtra të profesioneve të tyre, nuk eshtë vetëm një evidentim sa për të thënë, por një ndërtim dhe përjetësim i fuqishëm për brezat e sotëm dhe ata që do të vijnë më pas” – u shpreh z. Vero. Pasi i cek të veçantat dhe rëndësinë e ketij libri, z. Vero bën këtë vlerësim: “Me këtë botim autori Hys Hasa i bën një shërbim qytetar jo vetëm Kukësit, por gjithë vendit dhe sidomos brezit të ri të Atdheut tonë. Botimi më i fundit i Hys Hasës shënon edhe një arritje tjetër simbolike, pasi ai ëshjtë botimi i tij i 25-të. Pena e tij nuk di të ndalet. Kam besim se libra të tjerë do të pasojnë këtë”.

Për librin tjetër të z. Hys Hasa, “Të jetosh me dashamirësinë e vlerave njerëzore” – vëllimi i dytë, referues ishte z. Petrit Zanaj, ish-kryetar i shoqatës. Ai pasi i bën një vështrim të shkurtër veprimtarisë botuese të z. Hys Hasa, kështu shprehet për librin në fjalë: “është një libër krejt ndryshe. Nuk ka një fill, një linjë që të na tregojë rrugëtimin e personazheve të tij, evolimin apo degradimin e tyre në situata të caktuara që përbëjnë thelbin e ngjarjeve në të, si dhe cili është fati i këtyre personazheve në vorbullat e ndryshme të ngjarjeve jetësore që përdoren nga autori”. Vlen të cekët se në këtë vëllim autori përshkruan takimet e tij të shumta me bashkatdhetarët, duke na rikujtuar se “vlerat e larta njerëzore qëndrojnë tek njerëzit e thjeshtë dhe punëtorë, të shkolluar apo profesionalë të zotë në punët e tyre”.

Zoti Sadik Elshani, ish-kryetar i shoqatës dhe njëherësh shkruesi i këtyre radhëve, u paraqit me një vështrim për dy vepra të z. Hys Hasa: “Vlerësime e mesazhe mirënjohëse” – vëllimi i dytë dhe “Vlera intelektuale kuksiane” – vëllimi i pestë”. Edhe z. Elshani bëri një hyrje të shkurtër për veprimtarinë botuese të z. Hys Hasa, pasi që gati të gjitha veprat e tij janë të lidhura me njëra-tjetrën. Pastaj ai u ndal për secalin libër veç e veç.

Ne librin “Vlërësime e mesazhe mirënjohëse – 2”, siç thote edhe tituli, autori paraqet disa vlerësime për veprat e tij nga personalitete të shquara të Shqipërisë, diasporës, përcjell mesazhet e shumta me shumë fjalë dashamirësie per botimet e tij, përshkruan angazhimet e tij dhe të miqve të tij për promovimin e librave në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë. Në kapitullin e 7-të përshkruhen takimet e tij të shmta me familjarë, kolegë ushtarakë, grupin “Flaka”, profesor Enver Bytyçin e shumë të tjerë. Vlerësime për librat e Hyseë janë të shumta, të shrehura me kritere shkencore e me shumë respekt për punën e tij këmbëngulëse, përkushtimin për t’i paraqitur gjërat sa më realisht, me fakte, të dhëna ëe sakta në pasqyrimin e figurave e ngjarjeve historike e bashkëkohore nga treva e Kukësit. Nga shumë vlerësime po zgjedhim një që e mishëron thelbin e krijimtarisë së z. Hys Hasa, atë të ambasadorit të nderuar, Arben Çejku: “Nga shkrimet nuk vjen asgjë e keqe; maksimumi rrjedhin polemika dhe debate. Por, nga mos-shkrimi, vjen harresa, vjen vetëm erresira”! Pra, ky është edhe qëllimi i shkrimeve, veprave të Hyses: mbajtja gjallë e kujtesës së popullit tonë, traditive e personaliteteve tona, t’i kemi gjithmonë në mesin tonë e jo të tretur diku në skutat e largëta të harresës.

Në librin tjetër, “Vlera intelektuale kuksiane – 5”, që do të thoteë se autori i ka botuar edhe katër vëllime të tjera, pasqyrohen figura të shquara të trevës së Kukesit, për të na bërë të ditur se edhe kjo trevë ka dhënë personalitete të shquara, gra e burra, që kanë lënë emër në historinë, arsimin, shkencën e kulturën tonë kombëtare, me një fjalë, në të gjitha fushat e jetës, është kjo një trevë e njohur për virtytet njerëzore, bujarinë, besën, mikpritjen, trimërinë. Si në të gjitha veprat e Hysës edhe në këtë vëllim parakalon një galeri e tërë portretesh të personaliteteve të shquara të trevës së Kukësit, të portretizuara bukur me fjalor të pasur e stil te zgjedhur. Paraqiten paraardhësit e pasardhësit e tyre, trashëgimia, tradita familjare.

Të pranishmit i përshendet profesor Skender Kodra, i cili shprehu kënaqësinë që ishte pjesë e kësaj veprimtarie, përgëzoi autorin, duke u ndier kranar që ai është edhe anëtar i kësaj Akademie. Po ashtu pershëndeti edhe zonja Dirka Xhakolli. Në emër të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro – Amerikanë (ShShShA) përshëndeti sekretari i saj, dr. Bexhet Asani, duke theksuar se “shoqata “Bijtë e shqipes” dhe ShShShA janë si një trung i vetëm, kanë bashkëpunuar, bashkëpunojnë e do të bashkëpunojnë përgjithmonë”. Pastaj ai vuri në pah se me z. Hys Hasa kanë diçka të përbashkët: Që të dy kanë botuar nga 26 libra, Z. Hasa ka shkruar për shqiptarët e përtej oqeanit (Amerikës), ndërsa ai ka shkruar për shqiptarët e përtej detit (arbëreshët). Përshëndeti edhe z. Mhill Velaj, ish – kryetar i ShShShA dhe në vazhdim solli përshëndetjen e presidentit të ShShShA, z. Adnan Mehmeti, i cili ndër të tjera shkruante për krijimtarinë e z. Hasa: “Si president i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro – Amerikanë dhe lexues i përhershëm i veprave tuaja, ndihem krenar për arritjet dhe sukseset tuaja. Ju përfaqësoni denjësisht letërsinë tonë, duke i dhënë zë e shpirt kulturës shqiptare përmes krijimeve tuaja frymëzuese”.

Në fund, pak i emocionuar, e mori fjalën z. Hys Hasa, i cili i falenderoi përzemërsisht të pranishmit në këtë veprimtari ku u bë promovimi i pesë librave të tij të botuar kohëve të fundit. Ai pastaj falenderoi Kryesinë dhe kryetarin e shoqatës “Bijtë e shqipes”, sponsorizuesit e shumtë që me bujarinë e tyre mundësuan botimin e këtyr librave; falenderoi redaktorin e korrektorin e këtyre librave, mikun tonë, z. Lutfi Brami dhe referuesit në këtë veprimtari. Një falenderim të vecantë ai e bëri për bshkëshorten, Xhylijen, djemtë e tij, Sokolin e Altinin, si dhe miqtë e tij për mbështetjen e dhënë në shkrimin e këtyre 26 librave, Pastaj në pika të shkurtëra foli për jetën dhe karrierën e tij ushtarake, burimin për frymëzimin e veprave të tij. Për tematikat që ai trajton në veprat e tij, u shpreh: “Unë shkruaj për vlera pozitive dhe mirënjohje vlerash të njerëzve nga më të thjeshtit e deri tek ministri apo deputeti, intelektuali e shkencëtari, personazhe që ata i takon çdo dite në kafe, në rrugë e në çdo mjedis familjar e shoqëror dhe në brendësinë e çdo libri janë mirënjohja, korrektesa dhe vlerat e shqiptarizmës, që duhet të kultivojmë tek brezat e sotëm, që ta kemi të sigurtë të ardhmen”.

Një falendrim i madh i takon edhe zonjës Julida Cepele, sekretare e shoqatës, e cila me mjaft kulturë komunikuese e moderoi këtë veprimtari madhështore.

Për të gjithë të pranishmit familja Hasa shtroi një koktel të pasur me ushqime e pije të llojllojshme. Edhe gjatë koktelit u këmbyen mendime, biseda të këndshme të rastit – u krijua tamam një atmosferë e ngrohtë që përkon bukur me atmosferën e festave të fundvitit.

Duke përfunduar këto radhë, e përgezojme përzemërsisht autorin për punën e tij me plot përkushtim, vlerësimet e qarta për personalitetet e ngjarjet historike e aktuale, për sinqeritetin, gjuhën e drejtpërdrejtë dhe atdhedashurinë e zjarrtë që na percjell. I dëshirojmë Hysës shëndet e krijimtari të begatshme!

Philadelphia, me 8 dhjetor 2024

Dervish Hima ia kushtoi të gjithë jetën çështjes shqiptare

by

Dr. Nikollë Loka/

Dervish Hima, lindi më 1872 në Strugë, asokohe pjesë e kazasë së Ohrit në vilajetin e Manastirit, me emrin Ibrahim Mehmet Naxhi Spahiu. Babai i tij Maksut Naxhi Spahiu ishte pronar tokash. Pasi kreu arsimin fillor në vendlindje, shkollimin unik në Manastir shkollimin e mesëm në Selanik, Hima shkoi në Stamboll për të vazhduar studimet e larta në Mekteb-i Tıbbiyye-i Şahanede (Shkolla Mjekësore Ushtarake), të cilën për shkak të ndjekjeve të autoriteteve osmane, e ndërpreu pas dy vitesh. Gjatë revolucionit xhonturk Dervish Hima, si atdhetarë të tjerë shqiptarë, iu bashkua Komitetit “Bashkim e Përparim”, njëri ndër themeluesit e të cilit ishte bashkëkombësi i tij Ibrahim Temo, por filloi të mendojë edhe për të ardhmen e Shqipërisë. Për shkak të qëndrimeve të tij, burgoset dhe kalon një kohë të shkurtër në birucat e Yedikule-s. Pas daljes nga burgu, ndërpret studimet dhe u largua nga Stambolli. Pavarësisht moshës së tij të re, shkoi në Shqipëri dhe u përpoq ta njihte më nga afër realitetin shqiptar. Ai udhëtoi anë e kënd nëpër nëpër Shqipëri, deri në Kosovë, i veshur si hoxhë, qiraxhi, dervish dhe tregtar. Ndërsa takohej me zotërinjtë dhe tregtarët e shquar të rajonit, ai vizitoi edhe fshatarët dhe vëzhgoi jetën e tyre. Si rezultat i veprimtarisë së tij, veçanërisht në Durrës, ai mblodhi një sasi të konsiderueshme fondesh për lëvizjen xhonturke dhe krijoi një organizatë të vogël atje, si dhe hapi shkolla e botoi disa broshura e gazeta.

Për shkak të kërcënimit të rregjimit hamidian, Hima iku në Bukuresht në vitin 1897, ku u regjistrua në Fakultetin e Mjekësisë, për të vazhduar studimet mjekësore, mirëpo asnjëherë nuk pati mundësi ta përfundonte shkollimin. Në vitin 1898 botoi një gazetë në gjuhët shqipe, frënge dhe rumune me emrin “Pavarësia e Shqipërisë” dhe filloi të punonte për organizimin e një kongresi mbarëshqiptar. Gazeta kërkonte një Shqipëri të pavarur, të sunduar nga një princ i huaj dhe të mbrojtur nga Fuqitë e Mëdha. Hima kishte bërë thirrje për bashkimin e vilajeteve shqiptare dhe autonominë e Shqipërisë në kuadër të Perandorisë Osmane. Prej atëherë, në veprimtarinë e tij të gjërë në dobi të çështjes kombëtare, një vend të rëndësishëm e zë veprimtaria e tij botuese dhe publicistike, në të cilat Hima ka lënë një kontribut të madh. Nuk e teprojmë të themi se ai do të bëhej shpejt njëri nga publicistët më të shquar të kohës.

Në këtë periudhë, Hima filloi të kishte disa mosmarrëveshje mendimesh me xhonturqit. Shenjat e para dalin në kongresin që do të mbahej në Brindisi në vitin 1899, por dështoi. Po atë vit ai nisi punën për organizimin e një kongresi, ku do të merrnin pjesë shqiptarët e Bukureshtit. Në broshurën që përgatitën si ftesë, aid he bashkëpunëtorët e tij parashtruan tetë kërkesat e mëposhtme: Dhënien e autonomisë së Shqipërisë; hapjen e shkollave kombëtare shqipe; krijimin e një ushtrie shqipatre, të përbërë nga myslimanë, katolikë dhe ortodoksë; Shqipëria të qeveriset nga një guvernator i miratuar nga sulltani, i zgjedhur nga Fuqitë e Mëdha; faljen e atyre që u larguan nga vendi; krijimin e një asambleje të përgjithshme; krijimi i një buxheti specifik për Shqipërinë; pranimi i gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare, kras turqishtes. Për shkak të angazhimit të madh politik në favor të çështjes kombëtare shqiptare, në vitin 1899, Himës iu anullua leja e qëndrimit në Rumani dhe ai u detyrua të kalonte në Itali, ku e vazhdoi veprimtarinë e tij politike, duke botuar në shqip dhe frëngjisht gazetën “Zani i Shqipërisë (L’écho d’Albanie) me Mehmet Bej Frashërin. Pas kthimit të Mehmetit në Stamboll, e drejtoi vetëm gazetën dhe i ndryshoi emrin në “Albania”, por me ndërhyrjen e Qeverisë osmane, botimi i asaj gazete u ndërpre.

Hima nga njëra anë kundërshtoi fort politikën e Abdul Hamidit II me veprimtarinë e tij botuese dhe publicistike dhe nga ana tjetër zhvilloi veprimtari për të organizuar një kryengritje në Shqipëri në bashkëpunim me Princin Aladro Kastriotin, i cili jetonte në Paris. Ambasada osmane në Romë, si ajo në Bukuresht, i kërkoi qeverisë italiane që ta largonte nga vendi. Më 3 qershor 1901 Hima kaloi në Zvicër, ku u muar me veprimtari atdhetare dhe botoi një gazetë në gjuhën shqipe. Me cilësinë e botuesit ai mori pjesë në Kongresin Shqiptar të mbajtur në Napoli më 1903. Për shkak të kësaj pjesëmarrje, ambasadori osman i kërkoi Qeverisë italiane përzënien e tij nga vendi, kështu Hima detyrohet të rikthehet në Zvicër; vendoset në Gjenevë dhe vazhdon botimin e gazetës së tij.

Dervish Hima ishte ndjekës i Ibrahim Temos dhe u udhëzua prej tij të shkruante në revistat xhonturke, me synimin për të arritur pajtimin midis xhonturqve dhe kundërshtarëve shqiptarë të sulltanit. Elita politike shqiptare besonte se Revolucioni Xhonturk do ta zgjidhte çështjen e statusit politik të shqiptarëve në Perandori. Shqiptarët e mirëpritën me entuziazëm shpalljen e Monarkisë së Dytë Kushtetuese dhe e konsideruan formën e re të qeverisjes si fillim të reformave që do të rezultonin me njohjen e autonomisë së Shqipërisë. Projekti xhonturk nuk synonte demokratizimin e shoqërisë otomane, por mbrojtjen e shtetit osman, duke imponuar otomanizmin, si një përpjekje për të zhdukur veçoritë kombëtare të popujve. Meqenëse kjo përpjekje u pa si e dështuar që në fillim, xhonturqit iu kthyen fesë si mjet për të ruajtur kohezionin shtetëror, duke mos lejuar që prirjet nacionaliste të manifestuara te kombësitë e krishtera të ndikojnë edhe te kombësitë myslimane të Perandorisë si te: shqiptarët, arabët, kurdët, etj. intelektualët shqiptarë si Ismail Qemali, Hasan Prishtina, Ibrahim Temo, Dervish Hima etj., u përpoqën që t’i bindin xhonturqit se midis shtetit osman dhe shqiptarëve ka interesa të përbashkëta, mbi bazën e të cilave duhet të vazhdojë bashkëpunimi, që shqiptarët të mbeteshin shtyllë e shtetit osman, siç përmendeshin ata dhe në të kaluarën, duke ua njohur atyre të drejtat kombëtare, njësoj me kombësitë e tjera.

Rivendosja e kushtetutës osmane lejoi që të mërguarit politikë, ndër ta dhe Dervish Hima, të ktheheshin në atdhe. Në gazetën e tij “Shqiptari” Hima theksoi rëndësinë e identitetit dhe gjuhës shqipe, duke i parë ato si dy anë të së njëjtës medalje. Ai theksoi se botimi i gazetës “Shqiptari” kishte për qëllim ndriçimin e shqiptarëve, ngritjen e nivelit të tyre të intelektit dhe kulturës, së bashku me inkurajimin e bashkëpunimit dhe të kuptuarit e osmanizmit, sistemit osman, perandorisë dhe popujve të saj në lidhje me ta. Gazeta “Shqiptari” u përdor nga Hima për t’iu drejtuar qeverisë osmane dhe për t’i mbajtur problemet shqiptare brenda sferës publike. Gazeta e tij kishte publikuar peticione dhe letra nga shqiptarët dhe deputetët shqiptarë të parlamentit osman për çështje të tilla alfabeti i shqipes. Për qëndrimet që mbante, xhonturqit i organizuan një atentat të dështuar në Korçë, si dhe e mbajtën për tetë muaj në burg. Pas lirimit, ai kaloi në një turne shtatëmujor në Shqipëri, ku mbajti konferenca të ndryshme në klubet shqiptare të vendbanimeve që vizitoi. Në ato konferenca Hima theksoi sakrificat dhe kontributet shqiptare për Perandorinë, pretendoi se Shqipëria ishte “djepi i lirisë” dhe mbrojti përdorimin e Kanunit të Lekë Dukagjinit nga malësorët shqiptarë. Ai kërkoi bashkimin e shqiptarëve në një vilajet, shkolla ku të mësohej edhe gjuha shqipe, që shqiptarët të kryenin shërbimin ushtarak brenda territoreve shqiptare në Ballkanin osman. Gjatë udhëtimit nëpër trevat shqiptare, Hima punoi aktivisht për krijimin e komiteteve të fshehta. Si rezultat i udhëtimeve të tij në Manastir, ai organizoi ngritjen e komiteteve të fshehta në çdo rajon të Manastirit. Në vitin 1909, ishte në grupin organizator të themelimit të shoqërisë “Vëllazëria” në Elbasan, ku qëllimi i dukshëm i shoqërisë ishte popullarizimi i gjuhës shqipe, por qëllimi kryesor i saj ishte të nxiste ngritjen e komiteteve të reja të fshehta në Shqipëri. Dervish Hima ishte pjesëmarrës në Kongresin e Dibrës, si njëri nga përfaqësuesit e forcave atdhetare të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ku doli qartë kërkesa e për zhvillimin e jetës kulturore të shqiptarëve në mënyrë të pavarur nga turqit. Hima dallohet ndër oratorët shqiptarë, i cili ndikoi që Kongresi të merrte kahen e duhur, krahas Hafiz Ali Korçës, Fehim Zavalanit shumë të tjerëve. Rolin e tyre në Kongres e përshkruante mjaft mirë gazeta “Shqypja e Shqipnis”, e cila në një ndër artikujt e saj shkruante se: “… nji oficer nxori revolen me ja çkrep atdhetarit të flaktë: Dervish Himës, se folka veç për ndamjen e kombtarimin dhe për të mirën e Shqypnis. Xhonturqit u ndezën në pikën e zemërimit me çdo të ligë kundra dashamirëve atdhetar: Dervish Hima, Abdulla Kolonja, Fehim Zavalani dhe shumë të tjerëve, por kur âsht njeriu me të drejtën, kurkush s’mundet me i ba dam se e ha dreqi…”.335

Për shkak të reaksionit xhonturk, Hima kaloi nga Konstanca e Rumanisë në Stamboll më 18 dhjetor 1909 dhe u vendos në lagjen Beyoğlu, ku vazhdoi me botimin e gazetës “Shqiptari”, të cilën ua dërgonte abonentëve të tij në Shkup dhe Manastir. Ai shkroi shumë artikuj për gjuhën, historinë dhe kulturën shqiptare, duke dhënë një kontribut të madh në zhvillimin e vetëdijes kombëtare te shqiptarët. Mori pjesë në Kongresin e Dytë i Manastirit, që i zhvilloi punimet më 2-3 prill 1910. Në fjalën e tij, ndër të tjera ai kishte theksuar: “Armiqtë na kanë çelur luftën në fushën e shkronjave, ne do t’i mbajmë dhe do t’i mbrojmë shkronjat tona kombëtare me mish e me shpirt”.

Më 13 dhjetor 1910 Hima ngriti shqetësimet për “militarizimin” osman, për emërimin e oficerëve të ushtrisë në postet e administratës civile në Shqipëri, në vend të burokratëve të kualifikuar dhe protestoi ndaj përdorimit të forcës për të zgjidhur problemeve lokale. Gazeta “Shqiptari” u mbyll në fund të vitit 1910, si pjesë e fushatës më të gjerë të qeverisë osmane kundër alfabetit dhe shkollave shqipe me alfabet latin. Pas mbylljes së kësaj gazette, gjashtë numra të saj, nga numri 34 deri në numrin 39 u botuan me emrin “Bashkimi” dhe, pasi u hoq ndalimi i botimit, ai vazhdoi ta botonte sërish me emrin “Shqiptari” në numrin e 40, që mban datën 13 dhjetor 1910.

Edhe pas vendosjes në Stamboll, Dervish Hima vazhdoi aktivitetet e tij politike, duke shkuar herë pas here në atdhe, por edhe duke udhëtuar jashtë, ku në gjysmën e dytë të 1911 kishte vizituar Bukureshtin dhe Vjenën. U kthye në Stamboll në muajt e parë të vitit 1912 dhe vazhdoi veprimtarinë e tij politike dhe kaloi edhe në Shqipëri. Punoi aktivisht në zgjedhjet e marsit 1912 dhe bëri përpjekje intensive për përfaqësimin e nacionalistëve shqiptarë në Parlament. Në këtë kuadër ai vizitoi pothuajse të gjitha qytetet e Shqipërisë, megjithatë, si rezultat i iniciativave të Komitetit xhonturk, nuk u bë e mundur që të dalin deputetë Ismail Qemali, Hasan Prishtina dhe atdhetarë të tjerë.

Veprimtaria e Dervish Himës në periudhën parakushtetuese u mbështet nga Perandoria Austro-Hungareze, e cila vazhdoi ta mbështeste edhe pas shpalljes së Monarkisë Kushtetuese. Së pari, në prill 1910, nga përfaqësuesi austriak iu bë një ofertë që Vjena do të financonte të gjitha shkollat ​​që ai do të hapte në trevat shqiptare. Në janar 1912, Dervish Hima kërkoi mbështetje për financimin e gazetës dhe udhëtimet e tij në Manastir, Janinë dhe Kosovë.

Kur shpërtheu kryengritja e vitit 1912 dhe Shqipëria po kthehej në një vatër zjarri, Dervish Hima nuk pritej të tërhiqej në cepin e tij dhe të ndiqte nga larg ngjarjet. Ai organizoi kryengritjen në Ohër dhe Manastir; shkoi në Korfuz dhe filloi punën për përhapjen e rebelimit në jug të Shqipërisë. Ishulli i Korfuzit, nën sundimin grek, ishte kthyer në një strehë të sigurt për kryengritësit shqiptarë, si rezultat i avantazhit strategjik që ofronte afërsia me Janinën. Përmes ishullit kryheshin edhe dërgesa armësh në pjesë të ndryshme të Shqipërisë.

Në fund të majit 1912, për të bërë organizimin e kryengritjes, Dervish Hima kishte kaluar në Prevezë, Pargë, Sajadë e në Vlorë.2324 Si rezultat i veprimtarisë së tij dhe të drejtuesve të tjerë, komitetet e fshehta të Manastirit, të Korçës, të Vlorës, të Beratit e të Elbasanit u betuan se do të mbështesnin veprimet luftarake në Vilajetin e Kosovës. Në takimet e zhvilluara Hima i kërkoi popullit të ngrihet në luftë, duke e cilësuar rebelimin e shqiptarëve si të drejtë. Kaq mjaftonte që ia të arrestohej. Valiu i Janinës vendosi ta arrestonte shpejt dhe ta dërgonte në Gjykatën e Luftës. Por Hima u largua nga Preveza dhe kaloi në Dalmaci e më pas në Korfuz, duke i shpëtuar arrestimit, por nën presionin e Qeverisë osmane, autoritetet greke i kërkuan të largohet nga Korfuzi. Atëherë, me shtatëmbëdhjetë studentë shqiptarë të arratisur me të, ai kalon në Shqipëri i armatosur. Atyre u bashkohen dhe të tjerë dhe me rreth njëqind shqiptarë të armatosur, shumica studentë, Hima nisi të endet nëpër sanxhakun e Gjirokastrës. Në ndjekje të tyre u dërguan repartee ushtarake.

Në ditën e shpalljes së Pavarësisë, Dervish Hima mori pjesë në Kuvendin Kombëtar të Vlorës dhe ishte një nga nënshkruesit e Deklaratës së Pavarësisë së Shqipërisë, si dhe u zgjodh anëtar i Pleqësisë. Pas krijimit të shtetit të pavarur shqiptar mbeti I anagzhuar ndaj çështjes kombëtare, pjesëmarërs në Kongresin e Triestës që u mbajt nga 27 shkurti me 6 mars 1913. Pas përzënies së serbëve, autoritetet austro-hunmgareze e kishin emëruar Dervish HImën inspektor Arsimi në Tiranë, në vjeshtën e vitit 1917. Pas konsolidimit të shtetit shqiptar, me shpalljesn e Republikës, Dervish Hima qe emëruar Drejtori i parë i Drejtorisë së Shtypit të Presidencës së Shqipërisë. Vdiq në Tiranë më 13 prill 1928, në moshën 56 vjeçare.

Libri “Themeluesi – Lidershipi i Ismail Qemalit”, biografia e munguar e Ismail Qemalit

by

“Për herë të parë një botim i plotë për Ismail Qemalin si LIDERSHIP!

Një libër që duhet ta ketë çdo shqiptar në bibliotekën e tij!” – Mediaprint

Nga EVARIST BEQIRI

Veç mitit të krijuar, pak dihet dhe pak flitet për aftësitë e vërteta dhe të jashtëzakonshme të lidershipit të Ismail Qemal Vlorës. Lidershipi është një rrugëtim e jo një destinacion. Ismail Qemal Vlora përgjatë gjithë jetës u shqua si një lider i shkëlqyer. Një njeri i drejtë dhe i ndershëm, i cili besonte në atë që predikonte dhe në atë që bënte. Ai ishte i duruar, këmbëngulës dhe i qëndrueshëm. Ai kërkonte që t’i bindte dhe motivonte të tjerët dhe jo t’i detyronte ata drejt realizimit të synimeve të përbashkëta. Ai veproi në kohën e duhur dhe me stilin e tij të lidershipit arriti të themelonte një shtet.

Ismail Qemali pati përballë pengesa thuajse të pakapërcyeshme, por me gjeninë e tij ai shpalli Pavarësinë, pa një ushtri dhe pa zhvilluar luftë.

Është fati ynë që kemi pikërisht atë themeluesin e shtetit shqiptar dhe modelin par excellence ku mund të mësojmë e të frymëzohemi, për të tejkaluar sfidat e së ardhmes.

Lidershipi është një proces i ndërlikuar, por në thelb ai ka të bëjë me aftësinë e liderit për të formësuar mendimet dhe veprimet e atyre që ai udhëheq. Një lider është i aftë të realizojë ndikimin nëse arrin të kuptojë se, përse njerëzit me të cilët ai punon,

mendojnë, ndihen dhe sillen ashtu siç bëjnë. Ismail Qemali i kishte të qarta synimet që donte të arrinte. Ai ishte i aftë të kontrollonte, organizonte, mbikëqyrte dhe analizonte.

Lidershipi është një kombinim midis fuqisë së karakterit dhe strategjisë. Karakteri është thelbi i lidershipit. Edhe zgjuarsia, edhe strategjia luajnë rolin e tyre, por pa karakterin e fortë ato nuk shërbejnë shumë.

Disa nga cilësitë e lidershipit të tij i shohim natyrale, disa ai i zhvillon me vetëdije përgjatë jetës së tij. Studimet mbi lidershipin evidentojnë si element thelbësor të këtij procesi liderin dhe kontekstin ku ai bashkëvepron me ndjekësit. Rrethanat shoqërore, historike, politike dhe mjedisi ku lideri vepron kanë rëndësi dhe nxjerrin në pah cilësitë e veçanta të tij.

Ismail Qemal Vlora nuk ishte një njeri perfekt dhe për më tepër ai nuk udhëhiqte njerëz perfekt. Por, ai i donte pa kushte njerëzit e tij dhe synonte përsosmërinë. Ai ishte kurdoherë një mbrojtës i flaktë i interesit publik, si në periudhën kur shërbeu si funksionar i lartë i Perandorisë, ashtu edhe kur i shërbeu shtetit shqiptar.

Lidershipi, më tepër se një disiplinë shkencore është arti i udhëheqjes së njerëzve nga vetë njerëzit. Kthimi pas në kohë për të ravijëzuar dhe karakterin e personazheve që kanë bërë krenare historinë tonë është një mënyrë jo vetëm për t’i kujtuar, por edhe për të ndërtuar veti dhe elemente që posedon një lider i vërtetë.

Ismail Qemali është lideri transformues, i cili afron diçka për t’u përvetësuar nga brezat e rinj të liderëve dhe te biznesit. Stili i lidershipit dhe filozofia e udhëheqjes së Ismail Qemalit paraqet interes për liderët e tanishëm.

Vlerësime për librin:

“Ismail Qemali është quajtur vetvetiu THEMELUESI nga populli shqiptar. Figura e tij tregon se kombi shqiptar ka themele, ka bazë ku të rritet. Libri “Themeluesi”, i shkruar nga studiuesi Evarist Beqiri, vjen si një nevojë dhe si një domosdoshmëri për të riafirmuar Ismail Qemalin dhe kombin shqiptar. Një komb ka nevojë për riafirmime të herëpasherëshme dhe ky libër për Ismail Qemalin tregon se ai është një popull që do të riafirmohet si komb dhe do ta arrij këtë gjë padyshim.” – ISMAIL KADARE

“Rast i shkëlqyeshëm leximi i këtij libri shumë inspirativ, mbi lidershipin e “Atit Themelues” të Shqipërisë. Evarist Beqiri është një djalë i mbarë, një burrë i vërtetë shqiptar. Figura e Themeluesit duhet e freskët dhe frymëzuese në çdo ditë të jetës sonë si shqiptar. Kush nuk di sa duhet për Ismail Qemal Vlorën, nuk di mjaftueshëm për shtetin shqiptar. Ky libër duhet të jetë në çdo bibliotekë familjare shqiptare. Ismail Qemal Vlora është Themeluesi i Shqipërisë, gjeniu shqiptar i diplomacisë.”

-MILAZIM KRASNIQI

“Evarist Beqiri ka shkruar monografinë më të mirë për Ismail Qemalin. Për stilin e të shkruarit të Evarist Beqirit, unë do t’i referohesha eseve memorialistike dhe profileve të Stefan Cvajg, për zhdërvjelltësinë e stilit dhe karakterizimet.” – ALEKSANDËR ÇIPA

“Evarist Beqiri ka shkruar një libër të shkëlqyer. Libri është shkruar me një stil tërheqës dhe elegant, me të dhëna të shumta, të rralla e të vyera për këtë figurë të ndritur të historisë tonë kombëtare.” – Ethem Ruka

“Libri me titullin kuptimplotë “Themeluesi”, i shkruar me shumë dashuri nga studiuesi i ri, Evarist Beqiri, më shtyu të thërras edhe njëherë së brendshmi se Ismail Qemal Vlora është figura më e ndritur politike e Shqipërisë moderne dhe bashkëkohore. Ky është modeli i liderit që ne duam sot! Autori e ka analizuar figurën e “Atit të Kombit” tonë nga këndvështrimi i lidershipit, një metodë e re studimi që realizohet për herë të parë në lidhje me figurën e Ismail Qemalit.

Metodologjia e këtij libri i ka mundësuar autorit të thellohet në analizën e tipareve dhe arritjeve të Ismail Qemal Vlorës si lider, përmes shtjellimit të fakteve historike dhe krahasimit me liderë të tjerë në Shqipëri e në botë. Duket si një analizë më së shumti tredimensionale, e cila e ndihmon autorin ta shohë heroin e tij në një hapësirë të gjerë, duke nxjerrë në pah tiparet e tij si lidership, jo vetëm në dritën e kohës në të cilën punoi, por edhe në këndvështrimin e sotëm.”

-AURELA ANASTASI

“Studiuesi Evarist Beqiri befason dashamirët e librit me këtë prurje tejet interesante. Autori ka zgjedhur të trajtojë një ndër figurat qendrore të historisë sonë kombëtare, atë të Ismail Qemal Vlorës, Babait të Pavarësisë, në rolin e tij si Lider ose thënë ndryshe si Prijës i Kombit. Edhe pse një zgjedhje aspak e lehtë, pasi askush më parë nuk ishte marrë me studimin në këtë aspekt të ndonjë prej figurave të njohura të historisë tonë, Evaristi guxoi dhe ia ka dalë mbanë më së miri. Me të vërtetë libri është një risi tejet e këndshme e njëkohësisht edhe e veçantë, që lexuesi ka fatin ta ketë në dorë.

Falë një pune të mundimshme autori ka mbledhur të dhëna të shumta, të rralla e shumë të vyera për këtë figurë të ndritur të historisë tonë kombëtare. Ka qëmtuar arkiva e biblioteka, autorë të huaj e shqiptarë duke zbuluar të dhëna të njohura pak ose aspak nga publiku shqiptar, por edhe ai i huaj.

Po kështu na përcjell me shumë vërtetësi ndikimin që historia familjare ka pasur në formimin e karakterit të tij si Prijës i ardhshëm i Kombit, si dhe ka analizuar edhe rrugëtimin e Ismail Qemalit si nëpunës i lartë në administratën e Perandorisë Osmane, gjatë të cilit ai kishte dëshmuar se zotëronte tipare e aftësi prej Lideri.”-NEVILA NIKA

“Ky tekst është më shumë se një libër, jo thjesht nga ndershmëria profesionale që ka treguar autori ndaj heroit të tij, as vetëm nga gjuha tërheqëse, e bukur, e dëlirë, apo nga stili i thjeshtë e i rrjedhshëm. Ky tekst i kalon përmasat funksionale të një libri dhe bëhet magnet i atdhedashurisë së vërtetë dhe të motivuar, sepse autori ravijëzon veten si ndriçimtar i ri i figurës së Ismail Qemal Vlorës në një këndvështrim të pashfaqshëm deri më sot në studimet shqiptare apo albanologjike.” -ALBERT HABAZAJ

“Autori është mbështetur në një literaturë të gjerë e të pasur me studiues shqiptarë këtej e andej kufirit, studiues të huaj, burime arkivore duke shfrytëzuar variante shkrimore origjinale, si dhe në multimedian.

Gjuha e përdorur është e kuptueshme për të gjitha shtresat, si rrjedhim ka qasje që lexuesi të jetë i gjerë.

Si talent i fushës, veçanërisht i lidershipit, Evaristi sjell të vërteta historike të zhveshura nga paragjykimet duke ndihmuar të ardhmen.”

-MONIKA HASANI

“Evarist Beqiri na sjell modelin më të mirë të lidershipit, atë të Ismail Qemalit. Në studimet tona jemi mësuar ta shohim ndryshe të trajtuar figurën e Ismail Qemalit. Bie në sy marrja në konsideratë e të dhënave të shumta, të rralla e shumë të vyera që studiuesi ka vendosur në fokus të punimit të tij. Një punë tejet e mundimshme , kur bëhet fjalë për analizimin e një figure të jashtëzakonshme si Ismail Qemali, e cila këndvështrohet në disa drejtime. Në librin “Themeluesi-Lidershipi i Ismail Qemalit”, autori jo thjesht e lartëson figurën e Ismail Qemalit, por e analizon gjatë përmes një strukture që nxit mendimin kritik. Përmes një analize të thellë autori e përshkruan Ismail Qemalin si një lider që “udhëheq me shembullin e vet”. Ky libër është biografia e munguar e Ismail Qemalit, parë nga një vështrim tridimensional i Evarist Beqirit, i cili na ndihmon ta shohim ndryshe themeluesin e shtetit shqiptar. Autori i nxjerr tiparet e tij si lidership në dritën e kohës. Libri i përket zhanrit biznes lidership dhe ofron një qasje që nuk është sjellë më parë në Shqipëri.”

-EDLIRA ÇERKEZI

“Themeluesi – Lidershipi i Ismail Qemalit”, është libri i vetëm që është shkruar për një figurë historike nga pikëpamja e lidershipit. Miku im, Evaristi, ka shkruar një libër brilant.”

-ENVER HOXHAJ

“Libri “Themeluesi”-Lidershipi i Ismail Qemalit”, vlerësohet për origjinalitetin e qasjes në trajtimin modern me karakter publicistik që i bën figurës historike të Ismail Qemalit, parë nga këndi i teorive të reja dhe studimeve bashkëkohore të lidershipit.”

– JURIA E ÇMIMIT “LUMO SKËNDO”

“Themeluesi – Lidershipi i Ismail Qemalit, është vlerësuar si libri më i mirë i vitit 2022, në kategorinë e librit non-fiction dhe studimor.”

Platforma Bukinist.al dhe blogu Leximtari.