s p – Page 69 – Dielli

Eugen O’Neill, nobelisti i parë amerikan që lindi dhe vdiq në një dhomë hoteli

November 8, 2025 by s p

Nga Raimonda MOISIU-SADE/

Më datën 27 Nëntor 1953 në orën 4 e 39 minuta, e premte pasdite, dha frymën e fundit në një nga hotelet e Bostonit, mbas një lufte të gjatë me turbekulozin dhe pankreasin, dramaturgu i shquar dhe nobelisti i parë amerikan- Eugen O’Neill. Fjalët e tij të fundit ishin: Kam lindur në dhomën e një hoteli, (God damn it, shqip: kuku për mua-), i mallkuar të vdes në dhomën e një hoteli! Dhe mbylli sytë përgjithmonë.

Po, kush ishte dramaturgu i famshëm që lindi dhe vdiq në hotel, autori i parë amerikan që fitoi Çmimin Nobel në Letërsi në vitin 1936, Eugen O’Neill.

Eugen O’Neill lindi më 16 Tetor 1888, në një dhomë hoteli Longacre në sheshin Times Square, aktualisht është Hotel Barret. Në murin e hotelit është vendosur pllaka përkujtimore me mbishkrimin: Eugen O’Neill, 16 Tetor 1988-27 Nëntor 1953, dramaturg i shquar amerikan u lind në një nga dhomat e këtij hoteli, të quajtur Hotel Barret. Ai ishte i biri i një çifti emigrantësh irlandezë, i aktorit mjaft popullor James O’Neill dhe Mary Ellen Quinlan. Për shkak të punësimit të atit të tij, prindërit e dërguan në Akademinë e St Louis-it për djem, një shkollë katolike, i mbyllur në konvikt, në zonën e Riverdale, në Bronx të New York-ut, ku ai gjeti ngushëllim vetëm me librat e tij. O’Neill kalonte zakonisht verën në plazhin e New London, Kenektikat (Connecticut).

Në vitin 1907 ai përjashtohet nga Universiteti i Princetown, për shkelje të kodit të sjelljes, sepse pati thyer në gjendje të dehur, duke hedhur shishen e birrës në dritaren e prof. Woodrow Wilson, Presidentit të ardhshëm të SHBA-së. Mbas këtij rrengu ai kaloi disa vite në det dhe lundrim në kërkim të arit, që nga Hondurasi dhe më pas tregtar marine, në Buenos Aires. Gjatë kësaj kohe i shfaqen simptomat e depresionit dhe jepet mbas alkoolit. Pavarësisht depresionit ai kishte një dashuri e pasion të jashtëzakonshëm për detin, i cili u bë tema kryesore në shumicën e dramave e tij të mëvonshme. O’Neill iu bashkua Sindikatave të Marinarëve në transportin e punëtorëve industrialë të botës dhe luftës guerrile për kushtet e jetesës deri në veprime të shpejta e të drejtpërdrejta. Prindërit e Eugen O’Neill dhe vëllai i tij Jamie vdiqën brenda tre viteve njërit pas tjetrit, madje vëllai i tij bëri vetëvrasje duke pirë helm në moshën 45 vjeçare.

Mbas këtyre tragjedive familjare Eugen O’Neill kthehet në Amerikë. Martohet më 2 tetor 1909 deri në vitin 1912 me Kathleen Jenkins dhe nga kjo martesë patën një djalë, Eugen O’Neill Junior, (1910-1950). Në vitin 1917, dramaturgu i shquar njohu Agnes Boulton, një shkrimtare e suksesshme dhe ata u martuan më 12 Prill 1918. Ata jetuan në Bermuda dhe nga martesa e tyre patën dy fëmijë Shane dhe Oona, vitet e tyre martesore janë përshkruar në librin biografi, i botuar në vitin 1958.

Në vitin 1929 O’Neill braktisi Agnes Boulton me dy vajzat e tyre, dhe bashkëjetoi me aktoren Monterey Carlotta e lindur në San Francisko, Kaliforni. Ata gëzuan martesën e tyre më pak se një muaj, për shkak se O’Neill nuk ishte divorcuar zyrtarisht me gruan e tij të mëparshme. Me tu rikthyer në SHBA-s, për pak kohë shkroi për një gazetë lokale, më pas pësoi atakun e parë të tuberkulozit që e pllakosi tërë jetën e tij.

Gjatë pesë muajve që qëndroi i shtruar në një sanatorium dhe më pas për një vit në një konvaleshencë rehabilitimi, ai pati mundësi të lexonte veprat botërore në dramë të dramaturgëve të famshëm Wedekind, Stringberg dhe Ibsen, si edhe filozofinë politike të Marksit dhe Kropotkin. Ai ishte gjithmonë në kërkim të shpirtit të tij binjak. Në vitin 1916, O’Neill jetonte në qytezën e Provincetown, Massachusets, dhe një grup pushuesish intelektualë e Greenwich Village-(shtëpi pushimi) në qytezë, patën dëgjuar si djaloshi i ri O’Neill shkruante drama dhe e ftuan atë të performonte dramën e tij në teatrin me thupra të improvizuar prej tyre. Drama apo melodrama vetëm me një akt titullohej: Bound East for Cardif do të ishte vepra e tij e parë që u shfaq për publikun e asaj qyteze të vogël. Që prej atij momenti rastësor karriera e O’Neill do të shënonte vetëm ngjitje.

Drama e tij madhore The Emperor Jones, u shfaq më 1920 dhe u prit me brohoritje dhe një ortek duartrokitjesh, siç dëshmon një nga spektatorët e kohës, dhe kjo i dha O’Neill-it, Çmimin e Madh PULITZER. Më pas 50 drama do të pasonin atë, por The Emperor Jones ishte një vepër e guximshme dhe empirike, përtej kufijve të teatrit konvencional. Një dramë simbolike për gjendjen shpirtërore, panik dhe mosbesim, ku personazhi kryesor ishte një hamall me ngjyrë Brutus Jones, i cili fshihet në një ishull tropikal pasi vret një njeri. Aty ai e quan veten Perandori Jones, derisa përpjekjet e tij për ta mbajtur të fshehtë krimin, zbulohen dhe ai për ti shpëtuar ndëshkimit fshihet në xhungël, por edhe ai vdiq nga frika, marazi, tmerri dhe faji që e ndiqnin si hije pas. Ndër veprat më të shquara të Eugen O’Neill me fantazi pesimizmi, por risi të guximshme në dramë, janë: The Hairy Ape (1921), The Iceman Cometh (1922) Desire under the Elms (1924), Mourning becomes Electra (1931), dhe Kryevepra e tij, Long Day’s Journey into Night, e botuar mbas vdekjes së tij. Megjithëse Amerika ka nxjerrë shumë figura të rëndësishme e të shquara në letrat amerikane para Eugen O’Neill, askush prej tyre nuk ka qenë dramaturg. Vepra dhe krijimtaria në dramë e O’Neill-it, e bëri botën që të kthente sytë drejt skenës dhe teatrit amerikan dhe ju hapi rrugën dramaturgëve të tjerë si: Clifford Odets, Arthur Miller, Tennese Williams and Edward Albee.

Eugen Gladstone O’Neill është dramaturgu irlandezo-amerikan dhe Laureati i Parë amerikan fitues i Çmimit NOBEL, më 1936. Dramat e tij të titulluara poetikisht ishin nga të parat që prezantuan teknikat e realizimit të dramaturgjisë amerikane në të njëjtën kohë me dramaturgun rus Anton Cehov, norvegjezin Henrik Ibsen dhe suedezin August Strindberg. Dramat e tij ishin ndër të parat në gjuhën e folur amerikane, duke përfshirë të gjithë personazhet e të gjitha llojeve të shoqërisë, me të mirat e të këqijat, me shpresën e aspiratat e tyre, mes zhgënjimit dhe dëshpërimit, groteskes e farsave sociale, jetës e vdekjes. Eugen O’Neill shkroi vetëm një komedi të titulluar: Ah, Wilderness. Pothuajse të gjitha dramat e tjera të tij karakterizohen nga përvojat e tij jetësore mes tragjikes e pesimizmit personal. Ky është Eugen Gladstone O’Neill, laureati i parë amerikan që fitoi Çmimin NOBEL në Letërsi në vitin 1936, klasiku dhe dramaturgu i shquar amerikan me famë botërore që fati e deshi të lindte dhe të vdiste në një dhomë hoteli.

Raimonda MOISIU –SADE

Author/Freelancer

Jacksonville Florida USA

Yllësia e Musine Kokalarit në dritën e Uran Butkës

November 8, 2025 by s p

Nga Meliza Krasniqi

Instituti Albanologjik – Prishtinë/

Botimi më i ri i Uran Butkës, “Musine Kokalari – Një yllësi” (Vëllimi I, Instituti i Studimeve Historike “Lumo Skëndo”, 2025), është vepër që tejkalon kufijtë e biografisë klasike dhe ndërtohet si monument i kujtesës dhe i vetëdijes kulturore shqiptare. Në këtë libër, Butka ndërthur metodën e historianit, intuitën narrative të biografit dhe reflektimin eseistik për të rindërtuar në mënyrë të plotë jetën, veprimtarinë dhe krijimtarinë e Musine Kokalarit, njëherëit zëri i parë femëror që artikuloi me vetëdije kulturore e estetike përvojën e gruas shqiptare në letërsi. Libri nuk është monografi e rëndomtë por është përkujtim, apo më saktë, rikthim i ndërmarrë me rigorozitet shkencor dhe me sensibilitet të matur, që shenjon dhe përjetëson një fenomen të rëndësishëm kulturor e politik. Butka e sheh jetën e Musinesë si tekst që kërkon interpretim dhe arrin të artikuloj portretin e saj si grua, intelektuale dhe shkrimtare, si simbol i një kohe kur të menduarit ndryshe përbënte rrezik, por gjithashtu si projektim i asaj çka vetëdija shoqërore shqiptare mund të ishte.

Në planin e burimeve, vepra mbështetet te dokumenti arkivor, kujtesa familjare, letrat dhe dëshmitë, të cilat Butka nuk i trajton si fakte të thjeshta, por si elemente kuptimore që aktivizojnë një vështrim hermeneutik të Musinesë. Metoda e tij është empirike dhe interpretative. Faktet verifikohen me përpikëri, ndërsa interpretimi ruan tonin njerëzor që i jetëson dokumentet. Kështu, monografia qëndron në traditën e historiografisë narrative, ku fakti dhe rrëfimi krijojnë tërësi organike. Qëllimi i veprës nuk është debati teorik për hir të debatesh, por ndërtimi i një “arkivi të dytë” që i ofron lexuesit një panoramë të plotë të mjedisit familjar, kulturor dhe intelektual që formoi Musinenë. Butka e shtrin rrëfimin nga rrënjët e familjes Kokalari në Gjirokastër e deri te përndjekjet pasluftës, duke e paraqitur heroinën e tij si nyje lidhëse midis qytetërimit gjirokastrit dhe përpjekjeve për modernitet. Jeta e saj nuk lexohet vetëm si biografemë, por si shembull qëndrese dhe dinjitet i një vetëdijeje etike që refuzoi t’i nënshtrohej imponimit ideologjik.

Struktura e librit është kronologjike dhe sinkretike, e pa ndarë në kapituj të veçantë. Ngjarjet e jetës ndiqen në vijimësi, por shoqërohen nga një shtresë interpretimesh që lidhin pikat e nyjës. Kjo e bën tekstin të shumëzëshëm dhe të pasur në ton. Ritmi narrativ alternon mes dokumentit dhe reflektimit. Në disa segmente, Butka mban ton elegjiak dhe përkujtues, në të tjera shndërrohet në analist të formimit intelektual dhe të mjedisit kulturor të Gjirokastrës së viteve ’20–’30, duke e parë atë si vend ku Musineja ushqeu kureshtjen, përgjegjësinë qytetare dhe etikën e punës. Në këtë formim ndikuan shkollimi i gjyshit dhe i babait, prania e vëllezërve intelektualë dhe rrëfimet e dëgjuara që në fëmijëri nga nënoja plakë, një trashëgimi e gjallë kujtese dhe dijeje që më vonë e sprovoi në shkrim. Gjuha e autorit është e kujdesshme dhe e përmbajtur, me një stil që ngërthen saktësinë shkencore me lirizmin e matur. Përdorimi i kujtimeve, i letrave dhe i ditarit të saj të shkruar italisht gjatë studimeve, “Jeta ime universitare” i jep veprës dimension polifonik. Zëri i së kaluarës dialogon me vështrimin objektivizues të studiuesit bashkëkohor, duke e bërë rrëfimin autentik dhe të veçantë.

Ndërtimi i figurës së Musine Kokalarit nuk ndjek modelin e jetëshkrimit linear, por atë të prosedeut, ku kujtesa dhe reflektimi kulturor krijojnë profil të shumëfishtë. Ajo vendoset në qendër të një rrjeti marrëdhëniesh familjare, qytetare e shoqërore, që dëshmojnë formimin e saj në një traditë dijesh e përkushtimi ndaj kulturës. Butka vë në pah unitetin midis jetës dhe veprës, midis gruas që shkroi dhe asaj që veproi. Musineja del si figurë që e jeton shkrimin. Letërsia për të është mënyrë e të menduarit dhe mbijetesës shpirtërore. Që në kapitujt e parë, ajo shfaqet si shkrimtare moderne dhe si zë i vetëdijes qytetare. Ajo komunikonte dhe ndante ide me figura të kohës si Sotir Kolea, që për të ishte sikur babai i ideve dhe formimit kulturor, si edhe me Lasgush Poradecin, Mithat Frashërin e Ernest Koliqin, që ndanë me të të njëjtin ideal për kulturën dhe lirinë. Në këtë frymë ajo edhe shkroi temën e diplomës për Naim Frashërin, duke u lidhur me traditën e rilindasve dhe me idealin e humanizmit që e udhëhoqi gjithë jetën. Një profil që mungonte deri atëherë në kulturën shqiptare dhe që kërkoi guxim për t’u artikuluar.

Në këtë vijë, Butka ndalet te krijimtaria letrare e Musinesë, duke e lexuar atë si themelim të shkrimit femëror në Shqipëri. Formimi i saj në familjen Kokalari ku librat, arsimi dhe pavarësia shpirtërore ishin pjesë e përditshme e jetës, përkthehet në ndjeshmëri estetike që shfaqet qartë në tekstet e hershme. “Siç më thotë nënua plakë” (1939), “Rreth vatrës” (1944) dhe “…sa u tunt jeta” (1944) vendosen nga autori në një aks krijues që lëviz nga kujtesa familjare dhe rrëfimi gojor drejt diskursit modern, ku përvoja e gruas shqiptare zhvendoset nga margjina në qendër. Në këto libra, personazhet gra janë të ndjeshme por aktive. Ato flasin, mendojnë, marrin vendime, përballen me rregullat dhe i rishkruajnë përmes një etike të brendshme që kërkon drejtësi dhe dinjitet. Gjuha ruan autenticitetin e të folurit popullor, por fiton edhe elasticitet estetik që e afron me prozën evropiane të fillimshekullit XX. Butka i lexon të tria veprat si shprehje të vetëdijes estetike të Musinesë.

Në interpretimin e Butkës, kjo praktikë e të shkruarit përbën një formë të hershme të “feminizmit kulturor” shqiptar, jo të shprehur përmes retorikës ideologjike, por përmes natyrshmërisë së rrëfimit, thjeshtësisë së figurave dhe intensitetit etik të situatave. Autori vëren ndikimet e klasikëve evropianë, atë të Dikensit, De Amiçit, Balzakut, të pranishëm si horizonte leximi dhe si shprehje e një letërsie që synon ndërgjegjësim moral dhe rregullim shoqëror. Musineja, pa e humbur kurrë rrënjën lokale, e përthithi këtë frymë evropiane dhe e përktheu në diskurs që, edhe kur flet për vatrën, dasmën, nënën dhe vajzën, ngre pyetje universale mbi kuptimin e jetës së gruas, marrëdhëniet ndër njerëzorë dhe ndryshimet shpirtërore.

Një aspekt thelbësor i librit qëndron në faktin se ai nuk kufizohet te Musineja si shkrimtare, por e ndjek edhe si aktere të jetës publike. Butka shtron pyetjen esenciale: çfarë e shtyu shkrimtaren të bëhet politikane? Përgjigjja vjen nga plani historik dhe nga natyra e personalitetit të saj. Pushtimi italian, përçarjet ideologjike, frakturat e shoqërisë shqiptare dhe besimi i saj i palëkundur se liria politike është e pandarë nga liria shpirtërore e shtyjnë Musinenë të përfshihet në rezistencën antifashiste. Ajo boton revistën “Gruaja shqiptare” dhe editorialin “Dy fjalë” nën pseudonimin “Tacita” ku bën thirrje për bashkim, “për lirinë e vendit dhe për lirinë e tyre”. Butka e ndjek më tej themelimin e Partisë Socialdemokrate (1944), të konceptuar nga Musineja si “rrugë e mesme” midis ekstremizmave, me synim drejtësinë shoqërore dhe pluralizmin. Shkrimet e saj te “Zëri i Lirisë” dhe “Gruaja shqiptare” dëshmojnë një vetëdije subjektivizuese dhe qytetare: mbrojtjen e individit, besimin te arsimi, respektin për ligjin dhe debatin si themel të kontratës shoqërore. Në pjesët më dramatike të librit, Musineja përshkruhet si figurë tragjike, e cila nga themeluese partie u bë e burgosur politike, nga intelektuale e lirë, u shndërrua, përmes heshtjes së imponuar, në zë të vetëdijes. Ajo refuzoi autokritikën, ruajti dinjitetin dhe, përmes qëndresës, u bë shenjë e moralit të pandryshueshëm. Letërkëmbimi i saj me familjarët dhe miqtë, të sjellë në libër, e përforcon këtë profil: “Njeriu jeton përmes idealeve, jo përmes frikës.” Këtu, Butka është i kujdesshëm të mos e estetizojë vuajtjen. Dhe në këtë pikë ajo trajtohet si kosto e lirisë, e jo si retorikë. Si sprovë etike, jo si spektakël emocional.

Libri ka edhe një funksion memorial sepse e rikthen figurën e Musinesë në kujtesën kulturore shqiptare, dhe kjo behët jo me ton apologjetik por si rivendosje, duke i dhënë lexuesit një imazh të plotë të saj si shkrimtare dhe si njeri që e përjetëson historinë si mision moral. Në këtë rrafsh, “Një yllësi” është libër për Musinenë dhe vetëdijen e saj, gjë që në kulturat e vogla shpesh mbetet e brishtë, por fiton qëndrueshmëri kur figurat e së kaluarës rishkruhen me kujdes dhe me integritet.

Kontributi i monografisë së Butkës është i trefishtë. Së pari, pasuria e burimeve dokumentare, sidomos atyre të pabotuara, që ndihmojnë në rindërtimin e biografisë së saktë të Musinesë dhe të mjedisit kulturor të kohës së saj. Së dyti, qartësia narrative dhe aftësia për ta shndërruar dokumentin në narracion, pa e humbur normën e objektivitetit dhe pa e rënduar me zbukurime stilistike. Së treti, shtrirja e materialit, e cila e bën veprën referencë të domosdoshme për studimet mbi Musine Kokalarin dhe letërsinë e grave shqiptare. Kufiri i vetëm që vihet re, dhe që autori duket se e pranon si zgjedhje, është diskutimi mbi konceptin e autores ose të letrarësisë së saj. Butka, fokusin e mban te dimensioni historik dhe social i figurës, duke lënë të hapur shtegun për studime të tjera estetike që mund të hetojnë, poetikën e shkrimit të Musinesë.

Në përfundim, “Musine Kokalari – Një yllësi” ndërton portretin e dyfishtë të Musinesë si shkrimtare e lirisë dhe si dëshmitare e vetëdijes politike. Në planin estetik, ajo shfaqet si pararendëse e letërsisë së grave shqiptare, me sensibilitet që ndërthur traditën me modernitetin. Ndërsa në aspektin moral e politik, si figurë që guxoi të mendonte ndryshe dhe të qëndronte e lirë përballë dhunës së ideologjisë. Për Uran Butkën, Musineja nuk është subjekt historie, por simbol i kapërcimit të kufijve midis artit dhe veprimit, midis fjalës dhe sakrificës. Ajo qe krijuese që e mbrojti lirinë përmes shkrimit dhe qytetare që pagoi me jetën e saj publike çmimin e bindjes demokratike. Monografia, dëshmon se fjala është më e fortë se burgu dhe se liria e mendimit mbijeton përmes kujtesës së artikuluar. Në këtë kuptim, “Një yllësi” dëfton se fjala e lirë është vetëdija më e lartë e njeriut.

Liza Laska, artistja që nuk kërkoi estetikë, por ngjethje…

November 8, 2025 by s p

Aleksandër Çipa/

Liza Laska është një artiste që e ka shumëfishuar jetëgjatësinë e emrit të vet, përmes artit vetiak në skenë dhe kinematografi. Së bashku me Albert Verinë, sivëllain e saj skenik e artistik në Vlorë, përbëjnë modulin e lartë të një kuote artistësh që kanë bërë dhe rrojnë artistikisht në diferencë me të tjerë…Kjo zonjë vlonjate e artit skenik shqiptar është shëmbëllim i mbartjes së asaj që mund të thuhet në frymën e Bernard Shawt: Liza Laska nuk luan gra që duhen gjykuar, por qenie njerëzore që duhen kuptuar…

Karakteret e saj janë skulptura në mendje.

Në interpretimet e saj gjenden zonja e nëna me një botë të vetëdijshme që shpikin veten. Ajo nuk mbeti aktorja e roleve që shkruan të tjerët, por u moshua si artistja që çdo rol, si akt emancipimi artistik, e krijoi përmes syve të vet. Në rolet e kinemasë sonë, Liza Laska mbeti një energji e dalë prej saj për ta ndjerë dhe mbartur të tjerët, pra publiku. Me shikimin dhe heshtjen skenike, arriti më shumë se me dialogët. (Dhe kjo është një hise e autenticitetit prej artisteje që mishëroi në krijimtari, ose më saktë, në jetën e artit të vet.) Ajo nuk kërkoi kurrë deklamativisht të pëlqehet, por të trondiste. Sikundër e thotë Margaret Atwood: kjo është mënyra më e ndershme për të qenë e pavdekshme në skenë…

Ishte në klasin e përhershëm, të skulpturimit në mendje të publikut, të karaktereve të veta me aftësinë dhe cilësitë prej Nëne arti. Sikundër mund ta thoshte Artaud: “Trupi i saj në skenë nuk kërkoi estetikë, por ngjethje — ajo lozi me dritën dhe errësirën e shpirtit njerëzor.” Karakteret e Liza Laskës krijoheshin në çdo rol për çdo premierë. Inteligjencën e mishëronte dhe e mvishte tek seicili prej roleve, madje edhe duke e lënë si identitet shikimi në ato role të cilat përbëjnë galerinë e saj të aktrimit, 22 në filma dhe mbi 100, në skena teatrore…

Nëna në “Shtigje lufte”, Mara tek “Dimri i fundit”, pastruesja tek “ Lulëkuqe mbi mur”, Evgjenia në “ Në prag të lirisë”, hallë Sofia tek “Gurët e shtëpisë sime”, etj, etj, janë imazhe dhe karaktere që sintetizojnë një cikël karakteresh sa distante aq edhe shtuese të njera-tjetrës. Si në talentin e një letërsie të madhe, aktorja jonë nuk ka shkruar karakteret labërore të nënave dhe motrave, por ka krijuar imazhet e plota imponuese, ka lënë pazhbëshmërisht asosacionet dhe perceptimin e gjithëhershëm për to. U desh kjo foto bashkëshoqëruese e këtij teksti, të më tërhiqte në gravitetin e një in memoriam, për këtë mike të shenjtë të vatrës sime familjare, për këtë artiste imponuese të Vlorës, për këtë talente të hijshme të interpretimit dhe verbit skenik e filmik në botën shqiptare.

Artiste Liza Laska, …

sa shumë udhëtim jetues ke, mes nesh dhe pas nesh!!!!

Vlorë, nëntor 2025

Pasqyra e trashëgimisë arkeologjike në filatelinë e Kosovës

November 7, 2025 by s p

Besnik Fishta/

Arkeologjia dërgon një mesazh të qartë: “Ne jemi një popull me rrënjë të lashta, me kulturë që lidhet me fillimet e qytetërimit evropian.”

Në filatelinë botërore paraqitja e motiveve arkeologjike fillimisht u shfaq si pasqyrim i trashëgimisë kulturore të qytetërimeve të lashta. Pasi pullat e para postare përfshinin vetëm figura mbretërore dhe simbole shtetërore, me kalimin e kohës ato nisën të përfshijnë edhe motive kulturore, monumente, skulptura e tempuj antikë. Greqia, Egjipti, Italia dhe Iraku ishin ndër vendet e para që e shndërruan arkeologjinë në subjekt të filatelisë së tyre, duke e lidhur artin postar me trashëgiminë historike. Në Evropë, tematika arkeologjike u bë një pjesë e qëndrueshme e filatelisë. Shtete të ndryshme paraqitën në pulla figura mitologjike, monumente dhe objekte muzeale, duke i dhënë kështu një dimension edukues dhe kulturor këtij mediumi. Në Ballkan, Greqia dhe më pas vendet e tjera të rajonit pasqyruan në pulla trashëgiminë e tyre antike, si tempuj, skulptura dhe lokalitete të hershme arkeologjike. Në hapësirën shqiptare, filatelia u përdor për të promovuar trashëgiminë kulturore kombëtare. Në Shqipëri u realizuan seri të ndryshme kushtuar monumenteve arkeologjike të Butrintit, Apolonisë e qyteteve të tjera të lashta, duke e shndërruar pullën në një dokument vizual të historisë kombëtare. Në Kosovë, lidhja ndërmjet filatelisë dhe arkeologjisë ka marrë një kuptim të veçantë. Kjo marrëdhënie është shndërruar në një mjet për të dëshmuar vazhdimësinë historike dhe për të afirmuar identitetin e saj kulturor. Kosova përfaqëson një hapësirë të pasur arkeologjike, me dëshmi të jetës njerëzore që nga periudhat prehistorike deri në ato romake dhe bizantine. Ndër lokalitetet më të rëndësishme përmenden Ulpiana,Vlashnja etj që dëshmojnë për zhvillime të hershme urbane, kulturore e fetare. Këto pasuri janë bërë pjesë e serive filatelike të Postës së Kosovës, duke krijuar një ndërthurje mes shkencës arkeologjike dhe artit vizual të pullës postare. Shumë prej tyre shoqërohen me përshkrime dygjuhëshe dhe materiale shpjeguese, që synojnë të komunikojnë vlerat e trashëgimisë edhe përtej kufijve shtetërorë. Në aspektin simbolik, filatelia e Kosovës funksionon si instrument i kujtesës kombëtare dhe si mjet i diplomacisë kulturore. Përmes motiveve arkeologjike, vendi afirmon lashtësinë e pranisë së tij kulturore në hapësirën ballkanike dhe kontribuon në njohjen ndërkombëtare të trashëgimisë së vet. Pullat shndërrohen kështu në “artefakte të reja”, që bartin jo vetëm vlera estetike, por edhe njohuri historike. Ato mund të konsiderohen si një formë e arkeologjisë vizuale, ku imazhi lidh të kaluarën me identitetin bashkëkohor. Në planin krahasues, trashëgimia arkeologjike e Kosovës paraqet ngjashmëri të dukshme me atë të Shqipërisë, çka lidhet me përkatësinë e përbashkët etnike dhe historike të popullsisë shqiptare në të dy anët e kufirit. Kjo afërsi reflektohet edhe në motivet e përzgjedhura në filatelinë përkatëse: Shqipëria ka paraqitur në pulla monumente të Butrintit, Apolonisë, Bylisit, ndërsa Kosova ka vënë në qarkullim imazhe të Ulpianës e Vlashnjës, duke ndërtuar një narrativë të përbashkët kulturore. Të dyja vendet ilustrojnë mënyrën se si filatelia mund të shërbejë si mjet komunikimi për historinë e përbashkët dhe qytetërimin shqiptar ndër shekuj. Arkeologjia, në këtë kontekst, bëhet një urë bashkuese që forcon lidhjet kulturore dhe kombëtare. Pulla postare, përtej funksionit praktik nuk është vetëm një pasqyrë e trashëgimisë arkeologjike, por edhe një formë interpretimi të historisë kombëtare përmes imazhit, që ndihmon në afirmimin kulturor të shtetit dhe në ruajtjen e lidhjeve natyrore me hapësirën më të gjerë të kulturës shqiptare.

Fig 1. 2005

Në figurën 1 paraqitet emetimi i vitit 2005, periudhë kur Kosova ishte nën mbikëqyrjen e UNMIK-ut, dhe në imazhet e pullave ende nuk figuronte emërtimi “Republika e Kosovës”. Në këtë emision të parë paraqiten katër pulla postare me motive arkeologjike shqiptare.Në imazhin e pullës së parë paraqitet një objekt arkeologjik metalik (duket si fragment fibule ose mjet simbolik prej bronzi), që duhet t’i përkasë periudhës prehistorike ose asaj ilire të hershme.E dyta tregon figurinën e një atleti vrapues (statujë bronzi), të periudhës antike të qytetërimit iliro-helenistik, e cila përfaqëson forcën fizike dhe shpirtin sportiv të qytetërimeve të lashta në zonën e Epirit dhe të Ilirisë së Jugut.Pulla e tretë paraqet bustin e një gruaje (skulpturë guri, ndoshta hyjneshë ose figurë romake), që mund të jetë gjetur në një qytet antik ilir dhe tregon arsimimin, qytetërimin dhe artin e zhvilluar në periudhën romake.Pulla e fundit paraqet maskën funerare ose rituale prej bronzi (me brirë të vegjël dhe sy të theksuar), të periudhës prehistorike ose ilire, që simbolizon besimet dhe kultet shpirtërore të popullsive të lashta shqiptare.

Fig 2. 2011

Në figurën 2, në emisionin e dytë të vitit 2011, paraqitet një seri pullash postare kushtuar “Ulpianës së Vjetër”, një prej qendrave më të rëndësishme arkeologjike të Kosovës dhe të gjithë Dardanisë së lashtë. Përdorimi i pullave si mjet komunikimi kulturor e bën këtë seri një mjet promovues të trashëgimisë historike dardane.Pulla e parë paraqet një pamje të varrezave antike në Ulpianën e Vjetër, ku duken sarkofagë guri të zbuluar gjatë gërmimeve arkeologjike. Kjo pullë tregon nivelin e zhvilluar të kulturës funerare në periudhën romake, që i përket periudhës së shekujve II–IV pas Krishtit. Në pullën e dytë përshkruhet një zonë tjetër e nekropolit me strukturë varresh dhe sarkofagë të hapur, qe thekson rëndësinë e arkeologjisë si dëshmi e jetës urbane dhe e ritualeve të lashta.Pulla e tretë paraqet një sarkofag monumental me reliev antropomorf, ndoshta figurë e personalizuar, portreti i të ndjerit. Ky lloj sarkofagu është tipik për periudhën romake të shekujve II–III p.K., kur Ulpiana ishte qytet i organizuar me status municipiumi.

Fig 3. 2015 Labirinti Smires

Në figurën 3, emetimi i vitit 2015 paraqet “Labirintin rrethor të Smirës”, pjesë e serisë filatelike që trajton trashëgiminë arkeologjike të Kosovës. Imazhi paraqet një motiv shumë interesant dhe simbolik. Ky objekt është një mozaik ose simbol guri me formë rrethore dhe vijëzime gjeometrike të ndërthurura, që krijojnë modelin e një labirinti.Labirinti, si simbol, përfaqëson harmoninë, udhëtimin e njeriut drejt njohjes dhe përjetësisë. Ky motiv njihet në arkeologji si simbol i rrugëtimit shpirtëror dhe i jetës, i lidhur me kulturën antike mesdhetare.Labirinti në Smirë dëshmon praninë e ndikimeve helenistike dhe romake në Dardani, zhvillimin e artit dekorativ në strukturat arkitektonike të periudhës së antikitetit të vonë, si dhe nivelin e lartë kulturor e estetik të banorëve të asaj kohe. Kjo pullë është një homazh ndaj qytetërimit të lashtë dardan, që kishte lidhje me qendrat më të zhvilluara të Mesdheut.

Fig 4. 2016

Në figurën 4, emetimi i vitit 2016 paraqet një pamje me temë arkeologjike, ku shfaqen figura antropomorfe të lashta, të punuara në terrakotë (argjilë e pjekur). Në pullë shfaqen dy figura të vogla arkeologjike, objekte të trashëgimisë prehistorike, me trupin e njeriut, por me tipare të thjeshtuara dhe të stilizuara. Janë figura femërore, gjë që nënvizohet nga forma e ijeve dhe qëndrimi me duar mbi supe ose mbi bel. Këto figura janë simbol i jetës, pjellorisë dhe krijimit. Siç njihet në kulturat e lashta të Ballkanit dhe të Mesdheut, figurat femërore prej terrakote (si “Venuset prehistorike”) përfaqësonin nënën Tokë burimin e jetës, fuqinë riprodhuese dhe mbrojtëse të natyrës, balancën midis njeriut dhe tokës, trupit dhe shpirtit.Forma e thjeshtë e trupit, pa detaje të fytyrës, sugjeron se nuk përfaqëson një person të veçantë, por parimin e përbotshëm të feminitetit, të qenies nënë, krijuese dhe ruajtëse të jetës.

Fig 5. 2017 Pagezimorja e Ulpianes

Në figurën 5 tregohet emisioni i vitit 2017 me titull “Pagëzimorja e Ulpianës”, e ndodhur afër fshatit Graçanicë, rreth 9 km në juglindje të Prishtinës, në territorin e Dardanisë antike, që gjatë shekujve V–VI pas Krishtit ishte pjesë e Perandorisë Bizantine.Ajo është pjesë e kompleksit të Bazilikës së Madhe Paleokristiane, një prej monumenteve më të rëndësishme të krishterimit të hershëm në Kosovë, e destinuar për kryerjen e ritit të pagëzimit.Pagëzimorja ka formë tetëkëndëshe (oktagonale), formë që në simbolikën e krishterë përfaqëson ringjalljen dhe fillimin e një jete të re shpirtërore. Në qendër ndodhet pishina pagëzimore, e cila përdorej për zhytjen e besimtarëve gjatë aktit të pagëzimit. Dyshemeja e saj është e zbukuruar me mozaikë shumëngjyrësh me motive gjeometrike dhe bimore.Pagëzimorja e Ulpianës është një nga monumentet më të ruajtura të arkitekturës paleokristiane në Kosovë dhe në Ballkanin Perëndimor. Ajo përfaqëson një vlerë të veçantë të trashëgimisë shpirtërore dhe kulturore shqiptare, duke dëshmuar vazhdimësinë historike të qytetërimit në këtë trevë.

Fig 6. 2022 Pikturimi Vlashnjes

Në figurën 6 paraqitet emetimi i vitit 2022, i kushtuar trashëgimisë kulturore parahistorike të vendit, me titull “Pikturimi parahistorik i Vlashnjës”, që i referohet vizatimeve shkëmbore të zbuluara në shpellën e Vlashnjës, pranë Prizrenit,një nga dëshmitë më të hershme të artit në Ballkan.Këto vizatime shkëmbore paraqesin një nga dëshmitë më të lashta të shprehjes artistike në rajon. Në qendër shfaqen figura të stilizuara kafshësh (me gjasa drerë), të realizuara me ngjyrë të kuqërremtë, duke imituar pigmentet natyrore që përdornin njerëzit e epokës së gurit. Kjo përfaqëson mënyrën se si njeriu parahistorik dokumentonte jetën, gjuetinë dhe botën përreth përmes artit.

Fig 7. 2023 Fibulat ilire

Në figurën 7, emetimi i vitit 2023 paraqet një bashkësi sendesh që krijojnë temën “Fibulat ilire”, të cilat janë ndër artefaktet më të rëndësishme të zbuluara në lokalitete arkeologjike në Kosovë.Fibulat bëjnë pjesë në objektet më të përdorura të zbukurimit nga të gjitha fiset ilire. Në disa raste, përmes stolive është dëshmuar edhe përkatësia etnike ilire. Format dhe varietetet ishin të ndryshme: disa të thjeshta në formë harku, e disa të ndërlikuara, si fibula me dy spirale të ngjitura në mes.Forma të tjera që shfaqen në epokën e hershme të hekurit përfshijnë fibulat me hark, karficat në formë kafshe, karficat në formë gjarpri etj.Fibulat janë pjesë e trashëgimisë me vlera të veçanta për territorin e Kosovës, pasi dëshmojnë për diferencimin social dhe ekonomik të individëve apo të shtresave elitare në periudhën e neolitit dhe në kohën e vonë të hekurit.

Fig 8. 2024 Cjapi bronzet

Në figurën 8 paraqitet një emetim interesant, i titulluar “Cjapi i bronztë”. Kjo pullë, me motivin e saj, paraqet një gjetje arkeologjike të rrallë dhe të veçantë, figurën e bronztë të një cjapi të ulur, që i takon shekullit VI p.e.s. Sipas të dhënave, ajo është zbuluar rastësisht në vitin 1939, në Jaglenicë, një lagje periferike e Prizrenit.Figurina ka gjatësi 6,5 cm, gjerësi rreth 3 cm dhe peshon 380 gram. Aktualisht, kjo figurë e cjapit të ulur është e ekspozuar në Muzeun e Vranjës (në Serbinë jugore).

Fig 9. 2025 Ulpiana

Në figurën 9, pulla e parë paraqet imazhin e një mozaiku të zbuluar në Ulpianë. Në të shihet figura e një zogu, e realizuar me gurë mozaiku shumëngjyrësh, të vendosur mbi një sfond të ndritshëm. Motivi i zogut është mjaft i pranishëm në artin romak dhe bizantin, veçanërisht në mozaikët që zbukuronin dyshemetë e bazilikave, banesave dhe objekteve të kultit. Në kontekstin e Ulpianës paleokristiane, zogu zakonisht simbolizon shpirtin që ngjitet drejt qiellit, ringjalljen apo paqen shpirtërore. Përdorimi i ngjyrave neutrale dhe të errëta për trupin e zogut, në kontrast me sfondin e bardhë, dëshmon për një kompozim realist dhe dekorativ tipik të shekujve IV–VI pas Krishtit. Në pullën e dyte shihet një mbishkrim latin i gdhendur në gur, pjesërisht i dëmtuar nga koha. Pjesët e lexueshme përmbajnë fragmente fjalësh dhe emrash që i përkasin periudhës romake (rreth shek. II–III pas Krishtit). Mbishkrime të tilla janë zakonisht dedikime zyrtare ose lapidarë përkujtimorë, që mund të lidhen me ndërtimin e një ndërtese publike (si tempull, banjë, apo rrugë); nderime ndaj perandorit ose një zyrtari romak apo përkujtim të një ngjarjeje fetare ose civile. Megjithëse Posta e Kosovës, me korrektësi të plotë, emetoi tematikën “Europa 2025”, që këtë vit kishte pikerisht temen e arkeologjise, ajo nuk mori pjesë në konkurimin për pullën më të bukur “Europa 2025”. Kjo ndodhi për shkak se filatelia e Kosovës ende nuk është anëtare e Unionit Postar Universal (UPU), një status që shpresojmë ta kete së shpejti. Për kureshtjen e lexuesit, tregojme se vendin e parë në këtë tematikë e fitoi Norvegjia, te dytin Holanda ndërsa të tretin Grecia.

“DËSHMITARI I RREMË”- NJË MONUMENT ARTISTIK PËR SHERIF MERDANIN

November 7, 2025 by s p

Çerçiz Loloçi/

Promovohet në librari “Onufri” romani i shkrimtarit Bujar Skëndo.

Në takimin e organizuar para pak ditësh në Librarinë “Onufri”, në prani të kamerave të disa TV-ve, ishin të pranishëm shkrimtarë, studjues të letërsisë, poetë e lexues të shumtë, botuesja Enxhi Hudhri. Ishin, gjithashtu, bashkëshortja e këngëtarit të madh zonja Rozalba Merdani dhe djali Geri Merdani. Po ashtu, edhe motra e kompozitorit të famshëm Kastriot Gjini, zonja Luljeta Gërmenji.

Promovimin e moderoi redaktorja e romanit Kadia Dedja.

K. Dedja: Romani “Dëshmitari i rremë” merr shkas nga ngjarje të vërteta të ndodhura 54 vjet më parë, pikërisht pas Festivalit të 11-të të Këngës në Radio Televizion dhe që u pasua me dënimin dhe ndëshkimin e shumë protagonistëve të këtij festivali. Përse pritët kaq gjatë për ta shkruar?

B. Skëndo: Nuk kam një përgjigje të saktë për këtë pyetje. Dhe ndoshta, as nuk mund të ketë. Por në kujtesën time dhe të gjeneratës sime kjo ngjarje ka lënë shenja të forta, të pashlyeshme nga koha. Unë e ndieja praninë e saj, por nuk guxoja ta prekja. Dhuna e përbindshme ndaj artistëve, shtypja, fyerja e rëndë e qindra mijëra adhuruesve të këngëve të Sherif Merdanit, nga njëra anë dhe urrejtja ndaj artit e artistëve, arrestimi, dënimi me burg, syrgjynosja nëpër miniera e kantiere, ishte një tradhëti e pacipë e diktaturës ndaj një një brezi të tërë admiruesish për prirjet e reja të letërsisë e arteve dhe posaçërisht për këngëtarin Sherif Merdani dhe të këngët e tij. Nuk e tepëroj aspak të them se ai ishte “Xhon Lenoni” i brezit tonë. Romani lindi nga pakënaqësia e thellë, refuzimi, trishtimi, zemërimi ndaj asaj diktature të etur për dhunë e burgime artistësh. Vërtet tepër vonë, 54 vjet, por kur nisa ta shkruaj romanin, nuk m’u deshën më shumë se pesë muaj për ta mbaruar. Shkrimtari nuk shkruan kurrë nga lumturia. Nobelisti hungarez i këtij viti thoshte se shkruan nga pikëllimi për fatet e zymta të njerëzimit…

K. Dedja: Sandër Baraj (dëshmitari i rremë) dhe Seran Mejdani (Sherif Merdani), dy personazhet qëndrore të romanit, përfaqësojnë dy forma të kundërta përballë sistemit dhe vetvetes. Si e konceptuat këtë kontrast?

B. Skëndo: Janë dy figura antitezë që përballë njëri tjetrit zbulojnë vetveten dhe tjetrin. Kështu funksionon zakonisht në jetë dhe në letërsi. E mira përballë të ligës. Më e mira përballë më të ligës. Serani- Sandri janë dëshmi artistike të kësaj të fundit. Talenti nga njëra anë dhe mediokriteti nga ana tjetër. Njeriu i vlerave të larta dhe karikatura. Këngëtari me talent hyjnor, njeriu I vlerave të larta morale dhe dëshmitari i rremë, i pistë, mashtrues, shitës i shpirtit tek një blerës edhe më i pështirë, diktatura.

K. Dedja: Sa e rëndësishme është për juve të theksoni këtë kontrast?

B. Skëndo: Po ky kontrast është vetë romani. Kështu është konceptuar. Romani është një himn për këngëtarin e rinisë të viteve ’70- ’80 Sherif Merdani dhe të gjithë artistët e mëdhenj që u dënuan si Bujar Kapexhiu, Mihallaq e Edi Luarasi dhe dhjetra të tjerë nga teatri, drama, piktura… Dhe përballë tyre diktatura përplot me spiunë, dëshmitarë të rremë, sigurimsa, sekretarë të parë, hetues, prokurorë. Nga fundi i piramidës deri në majë të saj. Të gjithë të etur për dhunë, burgime e pushkatime, armiq të kulturës e artit. Një qarkore e partisë sipas së cilës çdo rreth, çdo qytet, siç ka planet e realizimit të korrje- shirjeve, duhet të ketë edhe planet e zbulimit dhe dënimit të armiqve të tij. Pas kësaj, në qytetin provincial të Librazhdit zorëron një klimë terrori, frike e ankthi të pandërprerë. Nisin arrestime, dënime të rënda. Përgatitje dosjesh për arrestime të reja, si dosjet e dy poetëve nga fshati Bërzeshtë që u pushkatuan për poezi gjoja armiqësore, moderrniste…

Diskuton Sadik Bejko, shkrimtar i mirënjohur, studjues, bashkëautor i parathënies: Romani “Dëshmitari i rremë” është një monument që Bujari i ka ngritur Sherif Merdanit. Por edhe një simbol për gjithë artistët e dënuar e të persekutuar nga diktatura pas Festivalit të 11-të. Por dëshiroj të theksoj se këta artistë nuk u dënuan vetëm nga diktatura, por edhe nga heshtja e shoqërisë së kohës. Romani është shkruar bukur, me stil të rrjedhshëm dhe gjetje interesante formash strukturore, sikundër edhe dy romanet e mëparshme. I uroj sukses Bujarit.

Fjala i jepet zonjës Rozalba Merdani, bashkëshortja e këngëtarit të madh: “Për mua dhe Gerin ishte shumë befasuese të merrnim vesh se një roman i ishte kushtuar njeriut tonë më të shtrenjtë. Nuk e kishim idenë se mund të ndodhte diçka e tillë: Të shkruhej një roman për Sherif Merdanin. Por ja që ishte e vërtetë. Zoti Skëndo ka shkruar një roman të shkëlqyer për një artist të madh si Sherifi. Nga dosja që kemi në shtëpi, kam kuptuar personin e vërtetë që fshihet pas titullit, personazhi Sandër Baraj. Në roman ndihet neveria për dëshmitarin e rremë, të cilin e kemi takuar një herë bashkë me Sherifin në Tiranë, pas viteve ‘90. Sikundër ndihet adhurimi në përshkrimet psikologjike dhe shumë detajeve artistike për këngëtarin e admiruar nga brezat e asaj kohe. Romani ka një vërtetësi rrëqethëse, stil dhe shumë dashuri në përshkrimin e heroit, Seran Mejdanit. Është vërtet një monument artistik që shkrimtari Bujar Skëndo i ka ngritur bashkëshortit tim, Sherif Merdanit. Për mua gjithçka ishte shumë prekëse. Duke e lexuar romanin kam përjetuar momente të paharrueshme. I jemi shumë mirënjohës shkrimtarit. Ka shkruar një roman të jashtëzakonshëm. E falënderoj”…

Luljeta Gërmenji, motra e kompozitorit Kastriot Gjini (që në roman vjen me emrin Olti), pasi e vlerësoi romanin, solli kujtimet e saj për një kartolinë që Sherif Merdani i kishte dërguar nga burgu i Burrelit kompozitorit të këngëve të tij, Kastriotit, me rastin e një Viti të Ri. “Kishte edhe katër vargje me nëntekst që vetëm Kastrioti i kuptonte, u shpreh ajo. – E kemi ruajtur atë kartolinë për vite të tëra. Por për fat të keq nuk e kemi më. Diku ka mbetur, gjatë transferimeve të familjes nga një shtëpi në tjetrën. Ndoshta është diku, në bibliotekë, por deri më sot, megjithë kërkimet, nuk e kemi gjetur. Faqet e librit në të cilat shkrimtari ka përshkruar një vizitë imagjinare të Oltit në qelinë e Seranit, ishin mjaft të ndjera, ishin të mrekullueshme. E përgëzoj shumë zotin Bujar Skëndo”.

K. Dedja: Në burg Seranit i shfaqet një ëndërr- hije, një vizitë e pazakontë nga miku dhe krijuesi i këngëve të tij, Olti, që ju e jepni me një togfjalësh shumë të bukur, “vizitë e ëndërrt”. Një gjetje interesante, mbresëlënëse.

B. Skëndo: Të falënderoj për vlerësimin. Kjo vizitë, si të thuash, prej ëndërre, e vetmja në qelinë e Seran Majdanit, ishte tepër mallëngjyese për këngëtarin. Mes përgjumjes dhe mosfjetjes ai dallon midis errësirës së qepallave dhe “natës së përhershme të qelisë”, hijen e mikut të tij të shtrenjtë. Një skenë plot mistere e kumte. I kishte bashkuar talenti, kjo dhunti e natyrës, kjo dhunti e Zotit. I kishte ndarë diktatura. Dhe njëkohësisht, u kishte burgosur edhe këngët e mrekullueshme. Atë ditë që jam ulur përpara laptopit, siç ndodh zakonisht me shkrimtarët, nuk e kisha idenë çfarë do shkruaja. Por pasi kisha shkruar dy- tre radhë pavetëdijshm, po kuptoja çfarë po shkruaja. Nuk po u besoja syve. Ndërkaq, vetëdijshëm kisha “dalë nga mjegulla”. U ndjeva aq i lumtur. I gëzuar për gjetjen e “vizitës së ëndërrt” dhe dialogut midis të burgosurit dhe hijes se kompozitorit më të talentuar të kohës. Iu riktheva sërish dhe shkrova pa ndërprerje, pa lëvizur nga vendi, ato dhjetë faqe të vizitës. Për mua, por edhe për disa lexues, janë nga faqet më të bukura të romanit. Në mos më të bukurat.

Diskuton Bardhosh Gaçe, Profesor Emeritues, Akademik: “E konsideroj një prurje të rëndësishme romanin ‘Dëshmimtari i rremë’ të Bujar Skëndos për disa arsye:

Së pari, romani është një prerje e imtë e kohës, ku raporti i individei me kohën ka qenë i censuruar, i kontrolluar dhe i orientuar nga ideologjia dhe mekanizmat e saj; Së dyti. romani, përveç kujtesës, njohjes për kohën që mbart bremda vetes, ai e pasuron me një ngjarje të një natyre tipike, brenda sublektit të romanit ka ngjarje e episode artistikisht të vërteta e realiste; Së treti, autori vazhdon të pasurojë profilin e tij prej romacieri, duke krijuar një lloj kredoje për shkakun e natyrës së thellë psikologjike e psikoanalitike të mjediseve, gjendjeve dhe karaktereve, të cilët përbëjnë tharmin e qëndrueshëm të një vepre”.

Diskuton shkrimtari Izet Duraku: “Romani ‘Dëshmitari i rremë’ është një vepër e shkruar me thellësi mendimi, stil dhe forma shprehëse të gjetura. Nxjerrja që në titull e “dëshmitarit të rremë”, është diçka e re në letërsinë tonë. Nuk e kam ndeshur kund. Romani ka skena dramatike, ankth, frikëra, por edhe grotesk. Të dyja me të njëjtin synim artistik: Zbulimin sa më të plotë të tërbimit dhe verbimit të diktaturës në shtypjen, dhunën ndaj qytetarëve të vet dhe armiqësinë ndaj artistëve të vërtetë e të talentuar. E uroj Bujarin për këtë roman mjaft të mirë”.

Në promovim folën edhe mjaft shkrimtarë të tjerë.