s p – Page 72 – Dielli

SHBA, Kina dhe lufta e heshtur për tokat e rralla: Arma strategjike e shekullit XXI

November 6, 2025 by s p

Rafael Floqi/

Analist i gjeopolitikës ndërkombëtare

Në epokën digjitale, kontrolli mbi elementët më të padukshëm të Tokës po përcakton fuqitë e reja botërore. Kina, me monopol mbi tokat e rralla, po përdor një pasuri minerale si armë politike e ekonomike në luftën për dominim global.

Metalët e rrallë janë themeli i teknologjisë moderne, por furnizimi global është i përqendruar në Kinë dhe nxjerrja e tyre ndotëse përbën një sfidë strategjike për SHBA dhe vendet perëndimore. Kërkesa në rritje për energji të gjelbër, makinat elektrike dhe inteligjencën artificiale i bën këta elemente një pasuri gjeopolitike kyçe të shekullit XXI.

Burimet që ndezin motorët e botës moderne

Në çdo celular, makinë elektrike, turbinë ere apo raketë mbrojtëse ndodhen grimca të padukshme metalesh që mbajnë peshën e gjithë teknologjisë moderne. Këto janë tokat e rralla — një grup prej 17 elementësh që përfshijnë metale si neodimiumi, praseodimiumi, ceriumi dhe lanthani, pa të cilët asgjë nga bota digjitale nuk do të funksiononte. Por përtej laboratorëve dhe industrisë, këto elemente janë kthyer në armën e re strategjike të gjeopolitikës globale. Dhe në këtë fushë, Kina ka krijuar një monopol pothuajse absolut: ajo prodhon rreth 60% të sasisë botërore dhe përpunon mbi 90% të të gjitha tokave të rralla.

Ky dominim nuk është produkt i rastësisë, por rezultat i një strategjie të menduar për dekada, që nga koha kur Perëndimi braktisi minierat për arsye mjedisore dhe Kina i subvencionoi me vetëdije për të marrë kontrollin.

Metalet e rrallë tokësorë dhe pse janë kaq të kërkuar

Metalet e rralla tokësorë po marrin gjithnjë e më shumë vëmendje, ndërsa kërkesa për produkte që variojnë nga smartfonët dhe makinat elektrike, deri te turbinat me erë dhe sistemet ushtarake, po rritet. Qeveritë po kërkojnë burime të sigurta furnizimi, pasi këto elemente janë thelbësore për teknologjitë moderne dhe energjinë e pastër.

Çfarë janë metalet e rrallë?

Ata janë një grup prej 17 elementësh, që përfshijnë 15 lanthanide (metale me shkëlqim të bardhë-argjendtë) si dhe skandiumin dhe itriumin. Elementet përfshijnë: skandium, itrium, lanthanum, cerium, praseodymium, neodymium, promethium, samarium, europium, gadolinium, terbium, dysprosium, holmium, erbium, thulium, ytterbium dhe lutetium. Më të zakonshmit janë :Lanthanum përdoret në lentet e kamerave dhe ndriçim. Cerium shërben për konvertues katalitikë, që reduktojnë ndotjen nga motorët me djegie. Neodymium dhe praseodymium janë shumë të kërkuar për magnetë të fuqishëm që përdoren në motorët e makinave elektrike dhe në turbinat e erës. A janë me të vërtetë të rrallë? Jo në kuptimin që janë të pazakonshëm — disa janë më të zakonshëm se plumbi — por janë të shpërndarë në sasi shumë të vogla në koren e Tokës, shpesh të përzier me minerale të tjera. Kjo i bën depozitat e mëdha të rralla dhe nxjerrjen e tyre shumë të kushtueshme.

Nga minierat në monopolin global

Ndërkohë që vendet e zhvilluara i mbyllnin minierat për të mbrojtur mjedisin, Pekini investoi në teknologjinë e nxjerrjes, ndarjes dhe rafinimit të tokave të rralla, duke krijuar zinxhirin më të plotë të furnizimit në botë.

Kina dominon tregun botëror, duke prodhuar rreth 60% të sasisë së mineraleve dhe 90% të metaleve të përpunuara dhe magnetëve të përhershëm. Pekini vendos kuota të rrepta për nxjerrjen dhe përpunimin, të cilat ndikojnë drejtpërdrejt në furnizimin global.

Në vitin 2010, një përplasje detare mes Japonisë dhe Kinës në Ishujt Senkaku u shndërrua në provë force ekonomike: Pekini pezulloi eksportet e tokave të rralla drejt Tokios, duke paralizuar industrinë japoneze të elektronikës. Ishte një sinjal i qartë për botën – Kina mund ta përdorë dominimin e saj si armë politike.

Prej atëherë, çdo kuotë prodhimi apo kufizim eksporti kinez shihet si barometër i tensioneve ndërkombëtare. Në një ekonomi që po kalon drejt energjisë së pastër dhe makinerive elektrike, kjo varësi është kthyer në një kërcënim strategjik për Perëndimin.

Trump dhe zgjimi amerikan

Administrata e Donald Trump ishte e para që e trajtoi këtë situatë si rrezik për sigurinë kombëtare. Në Strategjinë Kombëtare të vitit 2017, burimet kritike – përfshirë tokat e rralla – u shpallën thelbësore për pavarësinë industriale të SHBA. Trump nënshkroi urdhra ekzekutivë për të rigjallëruar prodhimin vendas, duke e bërë këtë çështje pjesë të luftës tregtare me Kinën. Ai mbështeti rihapjen e minierës Mountain Pass në Kaliforni, dikur lider botëror në prodhim, dhe krijoi bashkëpunime me Australinë, Kanadanë dhe Japoninë për të ndërtuar rezerva strategjike dhe kapacitete përpunimi jashtë Kinës.

Në thelb, Trump e kuptoi se pa këto metale nuk mund të ndërtohej asgjë – as avionët F-35, as makinat Tesla, as pajisjet e inteligjencës artificiale. Prandaj, tokat e rralla u kthyen në sinonim të sovranitetit teknologjik amerikan.

Kostoja e padukshme e pasurisë kineze

Dominimi kinez ka një kosto të rëndë ekologjike. Proceset e përpunimit përdorin solvente toksikë dhe acide radioaktive që ndotin tokën dhe ujin. Në qytetin Baotou, në Mongolinë e Brendshme, një “liqen toksik” i mbetjeve industriale është simboli i çmimit që Kina paguan për epërsinë e saj. Procesi i përpunimit përdor solvente dhe acide toksike, që ndotin tokën, ujin dhe ajrin. Disa minerale përmbajnë gjithashtu torium ose uranium radioaktiv, që kërkojnë trajtim të veçantë.

Për shkak të këtyre rreziqeve, industria përballet me rregullime të rrepta mjedisore dhe shëndetësore. Edhe pse po zhvillohen teknologji më të pastra për nxjerrje dhe riciklim, ato ende nuk janë të përhapura.

Kjo “energjia e gjelbër” paradoksale që kërkon Perëndimi mbështetet te procese që ndotin tokën kineze. Për dekada, Pekini e pranoi këtë ndotje si “kosto të zhvillimit” – një llogari që i ka dhënë tani kontroll global.

Në këtë mënyrë, Kina përdor pasurinë minerale si mjet politik, ekonomik dhe diplomatik, duke e kthyer sektorin e tokave të rralla në pjesë të strategjisë së saj për “vetë-mjaftueshmëri teknologjike”.

Përgjigjja e vonuar e Perëndimit

Në vitet e fundit, SHBA dhe Bashkimi Evropian kanë filluar të ndërmarrin hapa konkretë për të reduktuar varësinë nga Pekini. Ligji amerikan “Inflation Reduction Act” subvencionon industrinë e baterive dhe të automjeteve elektrike që përdorin materiale të siguruara nga aleatë strategjikë. BE ka miratuar “Critical Raw Materials Act”, që synon që deri në vitin 2030 të përpunojë 40% të materialeve kritike brenda territorit të saj. Megjithatë, Kina ruan avantazhin teknologjik dhe ekonomik. Përpunimi i tokave të rralla kërkon njohuri të thella kimike, pajisje të specializuara dhe kostot e ulëta që vetëm Pekini i ka arritur për shkak të standardeve të ulëta mjedisore.

Edhe miniera amerikane e Mountain Pass, ndonëse simbol i pavarësisë, ende dërgon një pjesë të lëndës në Kinë për përpunim. Kjo tregon se betejën për sovranitet teknologjik Perëndimi sapo e ka filluar – dhe Kina është shumë hapa përpara.

Një betejë e re globale për burimet e padukshme

Në shekullin XX, luftërat u zhvilluan për naftën dhe gazin; në shekullin XXI, do të zhvillohen për metalet dhe mineralet. Dhe ndryshe nga e kaluara, kjo betejë nuk do të zhvillohet në fronte ushtarake, por në laboratorë, miniera dhe tregje financiare.

Kina e kupton se kush kontrollon tokat e rralla, kontrollon bërthamën e teknologjisë moderne. Ndërsa SHBA dhe aleatët kërkojnë alternativa, Pekini përdor përparësinë e tij për të formësuar tregjet dhe për të imponuar ndikim politik. Në këtë kontekst, dominimi i Kinës nuk është thjesht ekonomik, por civilizues — ai përcakton ritmin e zhvillimit teknologjik të botës.

Përfundim: shekulli i elementëve të padukshëm

Nëse shekulli i kaluar u përcaktua nga fuqia e naftës, shekulli XXI do të përcaktohet nga fuqia e elementëve të rrallë. Tokat e rralla janë bërë valuta e re e epokës digjitale – një pasuri që përcakton jo vetëm fitimin ekonomik, por edhe fuqinë kombëtare dhe ndikimin global. Kina e ka kuptuar këtë më herët se të tjerët dhe e ka shndërruar në armë të heshtur gjeopolitike. Ndërsa SHBA, me qasjen e nisur që nga administrata Trump, përpiqet të rigjejë pavarësinë e saj teknologjike, gara sapo ka filluar. Dhe për momentin, bota digjitale ende varet nga mineralet e Kinës. Në duart e një fuqie që i përdor burimet si instrument pushteti, kjo varësi është po aq e rrezikshme sa varësia nga nafta dikur.

GAZETA DIELLI NJOFTON VATRANËT, ABONENTËT DHE KOMUNITETIN PËR DIELLIN E FLAMURIT KOMBËTAR

November 6, 2025 by s p

Gazeta “Dielli” – Organ zyrtar i Federatës Panshqiptare të Amerikës Vatra, njofton vatranët, abonentët, komunitetin dhe dashamirësit e Diellit dhe të Vatrës rreth Numrit Special të gazetës Dielli me rastin e Festës së Flamurit Kombëtar:

Çmimet për publikim të njoftimeve, urimeve, reklamave, mesazheve sensibilizuese, botimeve specifike, shpalljeve të ndryshme në gazetë do të jenë si më poshtë:

1 Faqe gazetë – 600 Usd

½ Faqe gazetë – 300 Usd

Gazeta “Dielli” fton të gjithë patriotët shqiptarë në Amerikë, Kanada e më gjërë, organizatat, shoqatat, grupimet atdhetare, institucionet fetare, shkollat shqipe, shoqëritë kulturore, klubet patriotike, rrjetin e bizneseve në mërgatë e mëmëdhe që ti bashkohen kësaj fushate për forcimin e gazetës Dielli dhe promovimin e identitetit, vlerave e historisë sonë kombëtare.

Çdo njoftim duhet të vijë në gazetën Dielli përpara datës 20 Nëntor 2025.

Të gjitha njoftimet duhet të dërgohen në adresën elektronike zyrtare të gazetës Dielli: gazetadielli@gmail.com dhe pagesat përkatëse të postohen në Adresën e Vatrës: 2437 Southern Blvd, The Bronx, NY 10458.

Mirënjohje dhe falenderim të përzemërt për të gjithë ata patriotë që do i bashkohen kësaj fushate mediatike dhe atdhetare.

ROMAN I RI NGA BESNIK MUSTAFAJ, “NË MËNI TË NJENI-TJETRIT”

November 6, 2025 by s p

“Onufri”/

Në një nga fletoret e rinisë së hershme vazhdoj të ruaj sinopsin e një proze. Isha student i vitit të parë kur e kam shënuar, i pranuar nga kritika letrare si poet i ri me të ardhme, djalosh i pëlqyer nga vajzat dhe entuziast për jetën shoqërore që po filloja. Me një fjalë, krejt i lumtur për sa kohë në trurin tim nuk kishte përbiruar ende krimbi i dyshimit. Sa kisha filluar të ëndërroja për prozën, por pa joshje në kuptimin e vërtetë të fjalës. Nga leximi i biografive të disa romancierëve të mëdhenj klasikë e dija se shkrimi i prozës kërkonte një përkushtim tërësor, domethënë orë të tëra të kaluara çdo ditë në tryezën e punës, duke i mohuar pak a shumë argëtimet dhe kënaqësitë e jetës së një njëzetvjeçari. Për t’ia fshehur vetes arsyet thelbësore pse qasjen ndaj prozës e shihja si një ëndërr që i përkiste një të ardhmeje të papërcaktuar, thosha se nuk kam ende pjekurinë e nevojshme. Nuk e dija, në fakt, për çfarë pjekurie bëhej fjalë.

Për t’i dhënë kuptim pritjes së pjekurisë, zura të shënoja në një fletore të veçantë skelete historish që dëgjoja majtas e djathtas, tek të cilat shihja bërthama tregimesh apo romanesh. Më të shumtat prej tyre nuk më kanë vlejtur fare për shkrimet e mëvonshme në prozë, siç ndodh natyrshëm me përshtypjet mashtruese apo edhe me idetë e rreme të moshës rinore. Por është një subjekt i asaj periudhe, i cili më ka ndjekur nëpër vite, si një dhembje koke, pa m’u shqitur kurrë nga vëmendja, diçka e ngjashme me shtërzimin e një kafshe të mbarsur, e cila përpiqet gjithë kohën të pjellë dhe nuk arrin.

(Fragment nga romani)

Vakëfet dhe roli thelbësor në zgjerimin e osmanëve e trasformimin shoqëror të perandorisë

November 6, 2025 by s p

Eduart Caka/

Periudha e sundimit osman përfshin një hark kohor me rëndësi në historinë e shqiptarëve. Ndonëse ajo është e mirëdokumentuar, botimet e saj profesionale kanë qenë relativisht të pakta, ku veçojmë disa vëllime dokumentare të përgatitura prej studiuesve të fushës si dhe një numër të kufizuar monografish e përmbledhje studimesh. Arsyet e kësaj gjendjeje janë të shumta. Ato lidhen sa me mënyrën e funksionimit të kërkimit shkencor para viteve 90, po aq edhe me mungesën e studiuesve të fushës dhe të një strategjie të qartë kërkimore mbi studimet e kësaj periudhe. Në këtë drejtim nuk duhet lënë pa përmendur edhe vëmendja e paktë që vetë shteti shqiptar i ka kushtuar kërkimit shkencor në fushat albanologjike.

Ky konstatim del në pah qartësisht nëse do të bëjmë një krahasim të studimeve osmane në Shqipëri me ato të vendeve fqinjë. Kështu në vitet 60 të shekullit të kaluar, në vende të ndryshme të Ballkanit, siç janë Rumania, Bullgaria, Serbia e Bosnja, u përkthyen regjistrat kadastrorë osmanë të shek. XV, të cilat janë edhe burimet kryesore osmane për periudhën e hershme të historisë së kësaj perandorie. Ndërkohë që në vende të ndryshme të Ballkanit këto burime u botuan duke formuar bazën mbi të cilën do të përvijoheshin më tej studimet e karakterit ekonomik, shoqëror, demografik e politik, në Shqipëri nuk ndodhi kështu. Këto regjistra do të qëndronin gjatë në arkiva për ta parë dritën e botimit vetëm në vitet e fundit, çka në mendimin tonë ka ndikuar edhe në mbarëvajtjen e studimeve osmane.

Një fushë tjetër me të cilën u morën historianët ballkanas të periudhës osmane gjatë shekullit të kaluar, ishte edhe studimi i vakëfeve, institucione të cilat patën një rol thelbësor në zgjerimin e osmanëve si dhe në trasformimin shoqëror të perandorisë. Ndërkohë që për historiografinë shqiptare, përveç dy artikujve të Petraq Pepos, kjo ka qenë një temë e patrajtuar.

Pikërisht këtu e merr shtysën edhe ky studim, i cili tenton të krijojë një panoramë të shtrirjes së vakëfeve në Shqipëri gjatë periudhës së sundimit osman, rolin e luajtur prej tyre në vendosjen e osmanëve në këtë gjeografi si dhe impaktin që këto institucione patën në transformimet politike, ekonomike, shoqërore e kulturore që pësoi kjo hapësirë gjatë shekujve osmanë. Parë nga ky këndvështrim, ky studim përpiqet të realizojë një histori sociale të shqiptarëve për një periudhë tre shekullore, duke u përpjekur të mbushë një zbrazëti në studimet e deritanishme të kryera në Shqipëri mbi këtë periudhë dhe me këtë tematikë.

Në aspektin strukturor libri është ndarë në tri pjesë, të cilat kanë në përbërjen e tyre tetë kapituj. Në pjesën e parë, e cila konsiston në trajtimin teorik të temës, është analizuar institucioni i vakëfit, elementët kryesorë përbërës të tij si dhe aspekte që kanë të bëjnë me anët juridike e historike të fondacioneve të bamirësisë duke dhënë informacione rreth literaturës dhe terminologjisë mbi këtë fushë. Pjesa e dytë e librit ndalet në praninë e institucioneve të vakëfeve në Shqipëri duke u përpjekur të evidentojë ato më të hershmet të themeluara aty, si dhe jep një panoramë të zhvillimit të këtyre institucioneve përgjatë shekujve.

Vend i veçantë i është kushtuar atyre që cilësohen si vakëfe të mëdha, institucione bamirësie që u ngritën prej vezirëve a pashallarëve në qytete e fshatra të ndryshme të Shqipërisë përmes ndërtimit të objekteve arkitekturore, të cilat i vinin në ndihmë komunitetit. Në pjesën e tretë, e cila përbën edhe thelbin e studimit tonë, jemi përpjekur të paraqesim impaktin social që vakëfet patën në hapësirën shqiptare si dhe rolin e këtyre institucioneve në komponentë të ndryshëm të jetës urbane e shoqërore ku spikasin arkitektura, arsimi, kultura e shëndetësia.

Pasqyra e lëndës dhe parathënia e plotë në link

https://www.academia.edu/resource/work/76462756

Kush ishte Juliette Drouet, gruaja që sakrifikoi gjithçka për një burrë të madh si Victor Hugo

November 6, 2025 by s p

Ajo nuk ishte e denjë ndoshta për një burrë të madh si Victor Hugo, por ishte një nga gratë më të rëndësishme të jetës dhe veprës së shkrimtarit të madh. Vinte nga një fëmijëri e vështirë dhe një rini e shpenguar, me historia dashurie dhe lidhje pasiononte që e përgojuan. Tipike e kurtizaneve pariziene, por që gjithçka e saj që mbeti ishte gati 5 dekada në jetë me Hugo-n. Edhe pse e shkuara ju vu nga pas si një hije e zezë, ajo vezullim në misionin e shërbestares së një gjigandi që erdhi si i tillë, ndoshta edhe përmes, zemrës, duarve dhe vullnetit të saj, për t’i shërbyer plot devocion dhe përkushtim. Hugo mbase nuk do të mund të vinte tek ne me gjithë madhështinë e penës dhe shpirtit të tij pa këtë grua, pa ndohmën dhe ofrimin sakrifikues të saj.

Juliette Drouet u lind më 10 prill 1806 për t’u shuar më 11 maj 1883. Ishte një aktore franceze. Ajo e braktisi karrierën e saj në skenë, pasi u bë e dashura e Victor Hugo, të cilit i shërbente si sekretare dhe shoqëruese në udhëtim. Juliette shoqëroi Hugo për gati pesëdhjetë vjet dhe i shkroi 22 mijëra letra gjatë gjithë jetës së saj.

Jetime nga nëna disa muaj pas lindjes së saj, nga babai vitin e ardhshëm, Juliette Drouet me vëllain dhe dy motrat e saj si infermiere në një manastir në Fougères, përpara se të rritej nga xhaxhai, René-Henry Drouet, i cili u vendos në Paris. Atje ajo studioi në shkollën fetare të konviktit të kanuneve të Saint-Augustin në Saint-Mandé nga viti 1816 deri Më 1821.

Rreth vitit 1825, u bë zonja e skulptorit James Pradier, i cili ndoshta e përfaqësonte atë në statujën që simbolizon Strasburgun, place de la Concorde në Paris midis 1836 dhe 1846. Juliette Drouet ka një fëmijë me të, Claire, një vajzë që do ta njohë dy vjet më vonë.

Ajo filloi një karrierë si aktore në Théâtre du Parc në Bruksel, më pas në Paris. Në atë kohë mori emrin e xhaxhait të saj. Aktore pa ndonjë talent të spikatur, u fishkëllye nga publiku në premierën e Marie Tudor, 6 nëntor 1833 dhe e pa performancën e saj të dobët tre ditë më vonë, “të kryqëzuar” nga kritika, në Courrier des Theâtres. Megjithatë, ajo është një bukuroshe e hedhur që josh shumë burra, përfshirë edhe kontin Anatole Demidoff, me të cilin kaloi në Itali një idil të zjarrtë pasioni.

E cilësuar nga ata që e njihnin, si e pavarur, impulsive dhe gjaknxehtë, ajo konsiderohej gjithashtu nga shoqëria pariziane si një kurtizane tipike që vishej shkëlqyeshëm, shpenzonte para pamëshirshëm dhe ishte jashtëzakonisht e bukur. Drouet kishte sy të shndritshëm, një hundë e imët, një gojë e vogël dhe buzë të kuqe flakë. Gjithë këto tipare të vendosura në një fytyrë ovale, të përshtatur nga një masë flokësh blu në të zi.

Në vitin 1833, ndërsa luante rolin e Princeshës Négroni në produksionin skenik Lucrezia Borgia, ajo u takua me Victor Hugo, gruaja e të cilit Adèle kishte një lidhje me kritikun Sainte-Beuve. Roli i saj i fundit në skenë ishte i Lady Jane Grey në Marie Tudor, të Hugo më 1833, pas së cilës ajo braktisi karrierën e saj teatrale dhe ia kushtoi pjesën e mbetur të jetës të dashurit të saj. Ajo u bë sekretare dhe shoqëruese e Hugos. Për shumë vite ajo e detyrua të bënte një jetë të mbyllur, duke e lënë shtëpinë vetëm në shoqërinë e tij. Më 1852, ajo e shoqëroi Hugon në mërgimin e tij në Jersey, dhe më pas në vitin 1855 në Guernsey. Ajo i shkroi atij mijëra letra gjatë gjithë jetës, të cilat dëshmojnë për talentin në të shkruar, sipas Henri Troyat, e cila shkroi biografinë e saj në vitin 1997. Çdo vit, nga 16 shkurt 1834 deri më 1883, ata festonin përvjetorin e natës së parë që kishin kaluar së bashku. Victor Hugo madje e futi këtë anekdotë personale në “Të mjerët”, te nata e dasmës së Marjus dhe Kozeta, që jo rastësisht zhvillohet në të njëjtën datë.

Juliette Drouet vdiq në Paris më 11 maj 1883 në moshën 77-vjeçare. Familja dhe të afërmit, i’a privuan Victor Hugo-s të merrte pjesë në funeralin e Juliette nga shqetësimi për atë që mund të thoshin njerëzit. Në fund të fundit kjo ishte Parisi i asaj kohe, ky ishte mentaliteti, kësisoj vinte rregullat dhe kanunet morali puritan. Ndoshta Hugo, megjithëse në moshë të thyer, u tregua i pazoti të ndeshej me botën e paragjykimeve, të i ishte mirënjohës asaj që sakrifikoi gjithçka për të dhe ai pranoi të mos i lejohej të ishte prezent në lamtumirën e fundit.

Albert Vataj