s p – Page 763 – Dielli

Përpjekjet e Patriarkanës së Stambollit kundër shkollës shqipe

September 7, 2024 by s p

Dr. Nikollë Loka/

Kisha ishte mjeti i parë politik i entiteteve që u bënë shtete kombëtare në Ballkan(Karpat, 2014). Grekët dhe sllavët, falë përdorimit të gjuhës greke e sllave në ceremonitë fetare dhe në të gjitha entitetet ortodokse, kishin arritur të mbronin pjesët bazë të kulturës së tyre me mjetin më të rëndësishëm, gjuhën. Sistemi mori pak kohë për t’u zhvilluar dhe milete të tjera u krijuan më vonë, veçanërisht në shek. XIX dhe derisa mileti pas Revolucionit Xhonturk, u bë sinonim i kombësisë(Methodieva,2021:13). Mileti i parë që u institucionalizua ishte ai ortodoks. Bota ballkanike në këtë kohë ishte ortodokse jokombëtare(Stavrianos,1975: 345). Deri në gjysmën e dytë të shek. XVIII, territoret ballkanike ishin nën autoritetin e tri kishave të njohura autoqefale nga autoritetet osmane. Juridiksioni i Patrikanës së Stambollit fillimisht ishte i kufizuar në zona të përcaktuara mirë të Ballkanit dhe Anadollit. Shumë pjesë të Ballkanit në Bosnjën e sotme, Serbi, Maqedoninë e Veriut, Greqinë e Veriut dhe Shqipërinë e Jugut ishin nën juridiksionin e Patrikanës serbe të Pejës ose Kryepeshkopatës autoqefale bullgare të Ohrit(Shea,1997: 1972-1973). Ndërsa patriarkët e Pejës ishin serbë, shumë kryepeshkopë të Ohrit ishin bullgarë, vlleh ose shqiptarë, shpesh nga Himara ose Voskopoja(Hupchick,2002:206).

Shfuqizimi i kishave autoqefale serbe dhe bullgare e forcoi procesin e greqizimit të popullsisë së etnive të ndryshme. Nëpërmjet miletit ortodoks, gjuha greke u bë gjuha e Ballkanit osman jomysliman dhe kultura fetare greke u nxit pothuajse në çdo qendër kishtare ortodokse nën kontrollin e Patrikanës së Stambollit(Stavrianos, 1957: 345, Mackridgel 2009: 75). Hegjemonia kulturore greke brenda miletit ortodoks shkoi e padiskutueshme deri në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë. Këto zhvillime çuan në një prestigj edhe më të madh të gjuhës greke në tokat osmane (Mackridgel 2009: 75).

Në tërësinë e tij, elementi ortodoks i Ballkanit Jugperëndimor përmblidhte shqiptarë, grekë, arumunë, sllavë dhe ciganë. Në vitet 1766-1767, kur u mbyllën Patrikana e Pejës dhe Argjipeshkvia e Ohrit, të gjithë u lidhën shpirtërisht me Patrikanën e Stambollit dhe hierarkinë e saj. Por, duke filluar nga gjysma e dytë e shek. XIX, krijimi i shteteve të para ballkanike(Serbi, Greqi, Principata rumune) dhe rritja e “nacionalizmave ortodoksë” çuan në krijimin e rrjeteve rivale që mbështeteshin në hierarki të dallueshme nga njëra-tjetra dhe te përdorimi i gjuhëve liturgjike (dhe të shkollimit) të ndryshme(Clayer, 2012: 46). Në ringjalljen intelektuale që ndodhi në Ballkan, grekët ishin përsëri zënë një pozicion drejtues. Tregtarët grekë kishin qenë më parë të gatshëm të investonin fitimet e tyre në shkolla dhe ata e panë vlerën e dërgimit të djemve të tyre për shkollim në Evropë(Jelavich&Jevalich,1977: 14).

Në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë, kombësitë e tjera ndanë gjithashtu një periudhë zgjimi kulturor kombëtar, i cili do të kishte një rëndësi të madhe për lëvizjet e ardhshme revolucionare. Edhe pse numri i tyre ishte jashtëzakonisht i kufizuar dhe ndikimi i tyre i drejtpërdrejtë në punët e kohës ishte i kufizuar, studiuesit, shkrimtarët dhe propaganduesit kombëtarë dukeshin se përfaqësonin interesat e kombit të tyre. Ata kishin një interes të thellë për gjuhën dhe historinë e tyre kombëtare dhe në përgjithësi kishin një njohje të ngushtë me iluminizmin(Jelavich&Jevalich,1977: 15).

Gjuha e arsimit nuk ishte domosdoshmërisht e njëjtë me gjuhën e folur në shtëpi, megjithatë hartat shkollore mundësonin vendosjen e pikave referuese për një hapësirë gjeografike më të favorshme për çështjen kombëtare që shtetet ballkanike synonin ta mbronin. Ata kufizuan në mënyrë implicite një “zonë të legjitimitetit kombëtar” dhe si të tillë skicuan kufijtë e një gdhendje të ardhshme të zotërimeve evropiane të Perandorisë Osmane(Lory,2011: 47).

Në fund të shek. XVIII dhe në fillim të shek. XIX në viset shqiptare depërtuan idetë e iluminizmit europian, jehonat e parimeve dhe të ngjarjeve të përftuara nga Revolucioni Francez e më pas nga romantizmi, si dhe më nga afër, shembulli i përpjekjeve mes popujve të tjerë të Ballkanit për t’u shkëputur si nga sundimi i huaj e prapambetja, ashtu edhe për të ecur në rrugën e qytetërimit, pjesëmarrës të të cilit kishin qenë edhe viset shqiptare si vise europiane(Lloshi, 2016:51). Në rrjedhën e shekullit të nëntëmbëdhjetë, autorët ballkanikë, të cilët kishin mësuar në shkollat greke, shkruanin bullgarisht ose shqip dhe ata kështu zbuluan dhe lartësuan individualitetin e popujve të tyre nëpërmjet kultivimit të identitetit të tyre të veçantë gjuhësor(Kitromilides, 2006: 46). Grekët, bullgarët, vllehët, serbët dhe shqiptarët formuan kombe, secili me gjuhën e vet(Kitromilides, 1989: 158).

Në shekullin e nëntëmbëdhjetë, Kisha Ortodokse Greke bëri përpjekje të pabesueshme për të shtypur të gjitha shenjat e veprimtarisë kulturore shqiptare. Një akt aq i padëmshëm sa mbështetja për hapjen e një shkolle në gjuhën shqipe mund të çojë në shkishërim. Zgjimi kombëtar shqiptar dhe rritja e njëkohshme e ndërgjegjësimit kombëtar do të binte në konflikt me interesat greke(Elsie, 2006: 290). Si qeveria osmane, ashtu edhe patriarkana greke ishin të vetëdijshme për rrezikun që etnonacionalizmi i bazuar në gjuhë i shkaktonte autoritetit të tyre të vazhdueshëm, kështu që ato u angazhuan për t’i penguar shqiptarët të zotëronin një gjuhë letrare: osmanët mandatuan turqishten si gjuhë mësimore në shkollat e tyre shtetërore shqiptare dhe ndaluan botimin e librave në gjuhën shqipe, ndërsa Patriarkana përdori shkollat e saj kishtare për të nxitur simpatitë pro-greke në mesin e studentëve të tyre shqiptarë(Hupchick, 2002: 303-304; Evered,2012: 54).

Forcimi i lidhjeve midis “identitetit ortodoks” dhe “identitetit grek” në pjesën perëndimore të Gadishullit Ballkanik, nën autoritetin shpirtëror të Patrikanës së Stambollit, do t’i shtynte disa veprimtarë të shqiptarizmit të ndërtonin një “ortodoksi shqiptare”, në të njëjtën mënyrë siç ishte krijuar “ortodoksia bullgare” me formimin e Ekzarkatit(Poulton,2000: 65). Patrikana për të penguar formimin e Kishës Autoqefale Shqiptare, po përpiqej të eleminonte përpjekjet e komuniteteve ortodokse shqipfolëse jugore në rajon për të krijuar kishën kombëtare, siç kishte ndodhur me serbët, bullgarët dhe vllehët. Në vitin 1886, Patriarku ekumenik i Stambollit kërcënoi se do të shkishëronte këdo që gjendej duke lexuar ose shkruar shqip, dhe priftërinjtë mësonin se “Zoti nuk do t’i kuptonte lutjet e shqiptuara në shqip”(Zickel &Iwaskiw,1992: 19). Nga fundi i shekullit të nëntëmbëdhjetë në qytetet e Shqipërisë së Jugut, falë mbështetjes së rëndësishme të Patriarkut grek të Stambollit, shkollat fillore ortodokse greqishtfolëse morën një përhapje të madhe. Sipas një statistike të vitit 1878 vetëm në Gjirokastër, Vlorë dhe Berat kishte 163 shkolla fillore. Nga viti 1879 në rajonet e Beratit, Korçës dhe Durrësit u hapën 125 shkolla greke; sipas të dhënave të publikuara nga Konsullata e Janinës në vitin 1882 ky vilajet kishte 643 shkolla për djem ose shkolla të përziera me 736 mësues dhe 22 shkolla për vajza me 40 mësues; 84 shkolla fillore greke u hapën në vitin 1894 në sanxhakun (sanxhak) të Gjirokastrës(Shllaku, 1924: 63).Në fund të shekullit të 19-të, në të katër vilajetet, funksiononin më shumë se njëmijë shkolla në gjuhën greke(Hoti-Dani, 2014: 181-187). Grekomanet përsërisnin parullën e njohur: “Të gjithe ortodoksët, pa marrë parasysh se ku jetojnë e ç’gjuhë flasin, janë grekë”.

Pa dashur të ndalemi në kontekstin historik të hapjes së shkollës së parë laike shqipe, na duhet të theksojmë se nevoja për zhvillimin e arsimit kombëtar bëhej më e ngutshme, duke qenë se arsimi në gjuhë të huaj u zhvillua shumë në këtë periudhë. “Në vitet ’80-të të shekullit të XIX-të, qyteti i Korçës kishte 3 shkolla në gjuhën turke, 4 shkolla në gjuhën greke, ndër të cilat një gjimnaz, një shkollë fillore vllahe (themeluar në 1885) dhe një bullgare (themeluar më 1891(Kryeziu, 2017:100). Në ato kushte përhapja e arsimit shqip përbënde domosdoshmëri. Shqiptarët që kishin themeluar shoqerinë shqiptare në Stamboll arritën të marrin nga Ministri i Arsimit të Turqisë leje për të çelur shkollë private në gjuhën shqipe, në Korçë. Leja u dha në emrin e Pandeli Sotirit(Xhanari (Latifi), 2017:173).Dy javë më vonë u çel shkolla shqipe në Pogradec, pastaj me radhë në Ohër, Rekë, Ersekë, Leskovik, Polenë, Luaras, Elbasan (Historia e Arsimit 2003: 16). Shkollat shqipe të hapura në jug të vendit, nën presionin e Mitropolisë së Korçës dhe Patrikut të Stambollit filluan të mbyllen nga autoritetet osmane. E vetmja që shpëtoi me vështirësi, ishte ajo e Korçës, e cila u përball me sulme të vazhdueshme dhe në vitin 1891 vdiq drejtori i parë i saj shkolle Pandeli Sotiri. Mësues të tjerë si Gjok Shqiptari ishte vrarë dhe Petro Nini Luarasi ishin helmuar(Lito, 2004:76).

Për të siguruar objektivat e saj, Lëvizja Kombëtare Shqiptare kombinoi veprimtarinë legale me atë ilegale. Një brez i tërë me ndikim të madh: intelektualë, publicistë, mësues e punonjës të shtetit, në nëntor të vitit 1905, themeluan komitetin sekret “Për lirinë e Shqipërisë” në qytetin e Manastirit, që shënoi fillimin e një organizimi më të gjerë kombëtar. Komiteti hartoi një program të strukturuar mirë: sipas statutit, qëllimi i organizatës ishte “ringjallja e shtetit shqiptar, vëllazërimi, dashuria, bashkimi dhe hapja e një rruge qytetërimi nëpërmjet librit dhe edukimit”(Hoti Dani, 2014:105). Në nëntor të vitit 1905 u themelua Komiteti sekret “Për lirinë e Shqipërisë” në qytetin e Manastirit, që shënoi fillimin e një organizimi më të gjerë kombëtar, i cili u ndikua nga veprimtaritë e komiteteve të tilla që krijuan grekët dhe bullgarët në të njëjtin territor”(Hoti Dani, 2014:105). Lufta midis shqipes dhe greqishtes jo vetëm që nuk ishte ndërprerë por ajo vazhdonte të bëhej çdo ditë e më shumë një luftë e acaruar deri sa Shqipëria të shpallej një shtet i lirë. Kjo luftë u zhvillua përmes kërcënimesh e viktimash sidomos pas krijimit të Shoqërisë së Stambollit dhe çeljes së shkollave shqipe. Pandeli Sotiri mbeti i pari në këtë luftë pas Naum Veqilharxhit e më pas edhe Petro Nini Luarasi. Propaganda fetare, shpifjet, shantazhet, frikësimet dhe shtrëngimet kundër mësuesve, nxënësve, prindërve dhe përkrahësve të shkollës kombëtare shqipe, qenë mjetet e zakonshme të agjenturave greke dhe të autoriteteve osmane.

Megjithëse pas revolucionit xhonturk ishin hapur shkollat shqipe me statusin e shkollës private, autoritetet fetare të krishtera ortodokse vazhduan të shkaktojnë trazira për të penguar hapjen e këtyre shkollave. Kisha Ortodokse greke, duke mos dashur që shqiptarët ortodoksë të mësonin në shkollat e përmendura, jo vetëm kundërshtonte me fjalë por edhe i dëbonte fëmijët që ndiqnin këto shkolla. Këta nxënës flakeshin nga bashkësia dhe nuk lejoheshin të merrnin pjesë në ceremonitë fetare(Arslan, 2014). Nga fundi i shek.XIX (ne vitin 1879) Patrikana greke e Stambollit leshoi ne qarkullim mallkimin e tipit mesjetar kundër abetares në gjuhën shqipe. Ata që mësonin me abetare të tilla, cilësoheshin si heretike nga mitropoliti i Drinopullit, Anthimi. Në këtë kohë, organi i fanariotëve dhe i Patrikanës “Ylli i lindjes” rekomandonte qe letërqarkorja e Anthimit të lexohej me vëmendje dhe, si e tillë, të gjente zbatimin e vet në praktikë.

Europa si orientim i shprehur në trashëgiminë tonë mendore

September 7, 2024 by s p

Ndriçim Kulla/

Një përfaqësuese e denjë e mendimit të pjekur politiko-historik e veçanërisht diplomatik, të spikatur, është edhe Dora D’Istria, sidomos në trajtesën e saj mbi dallimin midis Lindjes dhe Perëndimit, ku ajo shfaqet si pararendësja më e parë e ndërdyzjes së madhe, ose njërës nga temat që do të debatohet me po të njëjtën ashpërsi në vitet ’30-të, për të arritur kulmin në vitin 1935-1936, me disa artikuj të famshëm si Lindje apo Perëndim (Zef Valentini), Oriental apo Oksidental (Krist Maloki), Zvicër apo Afganistan (Ismet Toto), e kështu me radhë. Është një rrëke kjo mjaft e rëndësishme e mendimit politik shqiptar të gjithë atyre viteve, që gufoi kah detit të mendimit perëndimor.

Qytetërimi për Dora D’Istrian kishte kohë që ishte zhvendosur nga Lindja në Perëndim. Me këtë ajo nuk nënkuptonte se roli i Lindjes nuk kishte pasur rëndësinë e vet për qytetërimin botëror; përkundrazi, kultura lindore e vendeve mesdhetare, kishin qenë ndërmjetëse të fuqishme për botën perëndimore. Por gjërat ndër shekuj kishin ndryshuar. Autores, Lindja i ngjante me një ferr akoma dhe më të rëndë se ai i Dantes, pavarësisht se brenda vetes ajo fshihte një shpirt të fuqishëm përparimi. Atëherë, cila duhej të ishte e ardhmja e Ballkanit? Vetëm Perëndimi, një përgjigje për të cilën ajo ishte krejtësisht e vetëdijshme. Është për t’u vërejtur një mendim i vyer i Tomas Masarik, presidenti i parë i shtetit Çekosllovak dhe një figurë e njohur e diplomacisë, i cili përputhet me konceptimin e Dora D’Istrias. Në librin e tij “Rusia dhe Evropa”, Masariku theksoi me forcë se e para duhet të zbresë në Perëndim, dhe jo kjo e fundit në ngjitet në Lindje.

Ndërkohë që për Dora D’Istrian, Europa në procesin e saj historik do të gjejë rrugën e zgjidhjes së bashkimit të saj të plotë. Ajo do ta ndihmojë Ballkanin, por me kusht që ai të ndihmojë vetveten, duke shuar zjarrin e anarkisë brenda vetes. Ashtu si dhe Hygoi, ajo kishte besimin e patundur se Shqipëria do t’i përkiste Shqipërisë, si anëtare e denjë e shoqërisë perëndimore. Ndoshta atëherë kishte njerëz që kjo dëshirë u dukej e parealizueshme, por ideja që Rilindësja e madhe kishte rrënjosur thellë në zemrën e vet ishte se Shqipëria s’ishte larguar kurrë nga Perëndimi me dëshirën e vet. Një trajektore e tillë mendimi do të kërkonte debat edhe më vonë, në përshtatje me kontekstin historik të Shqipërisë, e natyrshëm që elementët dhe argumentet do të qenë të ndryshëm, por që gjithsesi do të arrinin të mbrunin një mendim të pjekur dhe përfundimtar në pjesën më të madhe të elitës së mendimit shqiptar.

Edhe vetë realizuesi i madh i pavarësisë shqiptare, që përpara aktit të shënuar në Vlorë do të shtronte pyetjen: Shqipëria për të jetuar e përparuar duhet të vështrojë nga Lindja apo nga Perëndimi? Me cilën prej tyre do të mbante marrëdhëniet më të ngushta dhe a ishte e mundur me të dy? E përgjigjja jashtë çdo gjykimi, pavarësisht ngurrimit dhe mëdyshjeve në taktikën dhe formën e pavarësimit, qe një dhe e vetme. Për Ismail Qemalin, vetëm lidhjet me perëndimin evropian, duke ruajtur pavarësinë e plotë, mund ta shpëtojnë Shqipërinë.

Ai uronte që kohërat e Don Kishotëve dhe Sanco Pancove të përfundonin sa më parë, një mendim ky që do të gjente më pas jehonë edhe te Fan Noli, kur theksonte se kjo kohë duhet t’u shërbente shqiptarëve si mësim. Sot mund të thuhet me plot gojën që historiografia shqiptare ende nuk e ka përcjellë aq sa duhet opinionin e saj shkencor tek opinioni i gjerë ndërkombëtar sidomos tek ai europian dhe ndoshta ky është një ndër elementët që deri në një farë mase i justifikon edhe argumentet e diplomatëve të lartë europianë, kur shprehen që institucionet e Bashkimit Europian ngurrojnë për të marrë vendime për Shqipërinë, pasi nuk kanë njohuri të mjaftueshme për këtë vend dhe popull, të cilin realisht e pranojnë që është europian. Për shkak se viset shqiptare kanë njohur pushtime perandorake, që kanë zëvendësuar periodikisht njëra-tjetrën, shqiptarët kanë qenë pjesë e qarqeve përkatëse kulturore dhe superstrukturës së shteteve ku kanë bërë pjesë.

Nga një pozicion i tillë, Pashko Vasa shkroi veprën “E vërteta mbi Shqipërinë dhe shqiptarët”, një punim i karakterit enciklopedik, i cili brenda vitit 1879 kur dhe u botua frëngjisht në Stamboll, u publikua njëkohësisht edhe në Paris (frëngjisht), në Londër (anglisht) dhe në Berlin (anglisht). Ende sot mbetet jo shumë e qartë, madje duhet hulumtuar, rruga që Pashko Vasa ndoqi për botimin në Evropë të këtij punimi njohës për historinë e shqiptarëve nga antikiteti deri në atë kohë. Gjithsesi, ai është i pari intelektual shqiptar që rrezikut të copëzimit që po u kanosej viseve shqiptare iu përgjigj me një punim historik gjithëpërfshirës në të gjitha gjuhët kryesore të Evropës.

Kurse vepra e Sami Frashërit “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe ç’do të bëhet” (1899), manifesti i lëvizjes kombëtare shqiptare, e njohur si programi i saj sintetik apo si strategjia dhe taktika e kohës kur u shkrua, njohu një fat tjetër. Me këtë vepër fillon faza e dytë e mendimit politik shqiptar, ose më mirë pikënisja e mendimit të vërtetë politik të pavarësisë që zgjati deri në vitin 1919. Ajo është ndoshta e para vepër shqiptare, e cila vetëm disa vjet pas botimit të parë (1899), pra në vitin 1902, u përkthye në osmanisht nga Shahin Kolonja, për t’iu bërë e njohur opinionit osman të kohës, por periudha më dinamike në publikimin e historisë shqiptare në gjuhë të huaj është dekada e dytë e shek. XX, kur ekzistenca e shtetit të shpallur shqiptar ishte në duart e Fuqive të Mëdha. Këtu spikasin tri figura të mirëfillta intelektuale: Mit’hat Frashëri, Kristo Dako dhe Kostë Cekrezi.

I pari në frëngjisht dhe dy të tjerët në anglisht shkruajnë libërtha që trashëgiminë historike të shqiptarëve t’ia bëjnë të njohur opinionit të gjerë ndërkombëtar. Por më së shumti, ato synonin të mbërrinin në ambientet e kancelarive vendimmarrëse. Madje libërthat e tyre i kushtohen edhe historisë së atyre rajoneve të banuara nga shqiptarë, që me vendimet e Konferencës së Londrës (1913) iu lanë shteteve fqinje. Botimet historike në gjuhë të huaj përgjatë kësaj dekade, ndonëse jo fryt i një politike të përcaktuar më parë, por një përgjigje e nevojave që kërkonte momenti historik, edhe sot e kësaj dite për nga numri përbëjnë “kohën e artë”, kur qoftë edhe në trajtë sintetike, opinionit ndërkombëtar iu prezantua historia e shqiptarëve si europian. Shkruesit vërtet nuk ishin historianë profesionistë, por ishin patriotë në kuptimin më të pastër. Noli shkruan se “në lëvizjen kombëtare shqiptare prijësin ideologjik do ta bëjë iluminizmi francez… i cili përqafoi teorinë e praktikën e një shteti të bazuar mbi një kombësi me kulturë dhe gjuhë të përbashkët dhe jo mbi një fe apo mbret absolut”.

Dhe Sami Frashëri me mendimin e tij shfaqet shumë i ndikuar nga parimet dhe vlerat e iluminizmit francez, ndërkohë që për shkak të energjisë për punë dhe mendjes universale, ai mund të përcaktohet me plot të drejtë si “Volteri shqiptar”. Sipas bindjes së tij, pavarësisht nga zigzaget dhe regreset në historinë njerëzore, qytetërimi ka ecur përpara. Për këtë arsye, ai vëren me forcë se “pasuria, idetë morale dhe shpirtërore mund të realizohen vetëm me arsim, prandaj mund të themi se përparimi është arsim”. Një tjetër element lidhës me iluminizmin gjendet në idenë e Samiut që “zhvillimin e qytetërimit dhe shkencave e lidh ngushtë me luftën politike e shoqërore të një populli. Në konceptin e qytetërimit, ai përfshinte mbi të gjitha punën e arritjeve materiale dhe shpirtërore të individit, nëpërmjet veprimtarisë fizike dhe mendore për ta kthyer njeriun antropomorf në një qenie të vërtetë fisnike falë qytetërimit në çdo fushë të jetës. Kurse, në tërësinë e vet, burimin e qytetërimit, ai nuk e gjen kryesisht te klasa e lartë, por te punonjësit, te prodhimi i tyre dhe tek intelektualët krijues. Është kjo një temë që do të fillojë që në shkrimet e para të gazetave të fillimshekulli XX, duke përballur përkrahës të aristokracisë (që herë-herë merrte formën e përkrahjes së klasës së bejlerëve) dhe rolit vendimtar të vegjëlisë në pavarësimin dhe zhvillimin e vendit.

Në fillim të shekullit të shkuar, veçanërisht e ashpër u bë veprimtaria e shovinizmit grek dhe e qarqeve reaksionare të Athinës, të shqetësuara nga bashkimi ose lëvizja mendimtare shqiptare që prirej kah bashkimit pa dallim feje e krahine, pra që kishte një busull europiane. “Për t’u bindur për të kundërtën, shkruan Noli, mjafton t’u drejtohesh veprave të historianëve të lashtësisë, si Tuqididi dhe Straboni, të cilët ilirët, maqedonasit dhe të tjerët i quanin “barbarë”, në kuptimin që nuk flisnin greqisht dmth., nuk ishin grekë. Po të njëjtën tezë të pathemeltë quante Noli edhe ndikimin e fesë dhe greqishtes ndaj kulturës sonë kombëtare. Si mund të pranohet, shpjegonte Noli me qesëndi, që në kulturën shqiptare ka ushtruar ndikim të rëndësishëm kisha ortodokse e nëpërmjet saj gjuha greke, kur përveç të dhënave të shumta, kundër kësaj teze flet edhe terminologjia kishtare, që mund të kuptohet vetëm prej latinishtes”.

Për të trajtuar akoma edhe më mirë këtë problem, do të na duhet të studiojmë më në thellësi një shpërthim të madh, qoftë patriotik, qoftë intelektual, që solli veprimtaria e klerit katolik shkodran, gjatë lëvizjes kombëtare dhe gjatë përpjekjeve të konsolidimit të shtetit shqiptar deri në Konferencën e Paqes. Analiza e kulturës dhe shkollave shqipe tregon se për 400 vjet (duke filluar nga viti 1632) në trekëndëshin Mat-Mirditë-Dibër (sipas Fulvio Kordinjano në veprën “Shqipëria”, në trekëndëshin Shkodër-Pulati-Shkupi kishin ekzistuar betejat e gjigantit katolik të Veriut, (vëll. II) kishte filluar dhe ishte zbatuar arsimimi i popullit shqiptar dhe përgjegjës për atë proces ishte institucioni i Klerit Katolik Shqiptar i lidhur me institucionin qendror në Romë, fillimisht dhe pastaj e vazhduar nga Perandoria Austro-Hungareze. Këto 400 vjet përbëjnë fazën e domosdoshme të formimit të popullit shqiptar dhe atë që shkenca botërore e konsideron si zanafillë të proceseve sociale të një populli.

E në këtë proces rolin vendimtar e kishin luajtur urdhrat françeskanë e më pas jezuitë, së bashku me misionet shëtitëse apo kolegjet e nivelit sipëror që ata hapën e mbajtën në Shkodër . Përgatitja e tyre kulturore, atdhetare dhe politike qe me të vërtetë e spikatur jo vetëm për shumicën e njerëzve, por edhe për selitë e njohura të Europës, atëherë kur edhe vetë emri shqiptar, ndoshta dëgjohej prej tyre për herë të parë. Ishte pikërisht forca morale e këtyre njerëzve të Zotit, ajo që i dha hov luftës me penë, për liri dhe të drejta njerëzore të shqiptarëve. Jo më kot në strehën e françeskanëve shqiptarë, në derën e saj shkruhej me shkronja shqipe: “Për Atdhé e Fé-na bajmë vdekjen si me lé !”…

“Gazeta Panorama”

Kali i Trojës me tri koka

September 7, 2024 by s p

Behar Gjoka/

Po, sërish është shfaqur Kali i Trojës. Në fakt ai nuk ka ikur kurrë. Aty te portat që ruhen nga të verbërit, me sy në ballë, po të verbuar nga ethet e pushtetit, e pares, e PPP-ve, ethet më shkatërrimtare. Kësaj radhe Kali i Trojës, ka ardhur nga toka, nga deti dhe nga ajri. E di, e keni të pamundur që ta besoni, por e vërteta, sadoqë e hidhur, eshtë më e madhe se sa ne…Unë po rrëfej atë që shoh dhe jam i bindur, ju keni të drejtën që të mbyllni sytë e të kërceni të lumtur…

Që ta ngas llafen pa vonim…

– Kali i Trojës, dalë nga deti, sikur Bajlozi i zi dikur, është dërgimi nga Qeveriu i këkesës së Greqisë në gjyq për ta zgjeruar hapësirën detare me 12 milje, pra e dërgojmë ne që të fitojë Greqia, në kurriz të hapësirës ujore shqiptare…

– Kali i Trojës nga toka, vendimi për të shkatërruar bazat ushtarake, në Breg, që Greqia të mos ketë asnjë pengesë, jetë e mot. Gjithë bota ndërton baza ushtarake, e ne të futur në gjirin e Kalit të Trojës, lëmë tokën djerrë…Pa baza që të kemi turistë, sa më shumë turistë, që fshejim sa mundim pastrimin e parave të pista.

– Kali i Trojës nga ajri, që për çudi vjen me dy koka, ndonëse të një shtati, pra mezi sa formësojnë një koktar të bashkisë. Bejleri burgoset, se pati blerë vota, siç tha policia, prokuroria dhe gjykata, kur këtu votat vetëm shiten e blihen. Në Himarë, tash së fundi, thuhet se fitoi me meritë Tavo, një minoritar i shpallur, duke bërë gati udhën që Himara të emërtohet zonë minoritare, ëndërr shoviniste…

Rama thotë se u qetësuan marrëdhëniet me Greqinë. Më tepër ka gjasa të jemi në rrethanën e pranisë së Kalit të Trojës me tri koka, me gjasë në zaptimin e tokës, detit dhe ajrit… Qetësi postmoderne. Prit të presim që të hedhim vallenë palikarët e nënshtruar të politikës shqiptare.

Një Kal i Drunjtë majftoj që të rrënohet Troja. Po tre Kuaj të harbuar, të etur për gjak, për troje, çfarë mund të bëjnë?

“Fjalë pa nota”…

September 7, 2024 by s p

Libër i ri me artikuj e studime nga Vasil S. Tole. Krijime të larmishme në lloje e tipologji; të lidhura me historinë e muzikës shqiptare dhe protagonistët e saj (themeluesit e operas, simfonisë, baletit, koncertit orkestral, këngës dhe gjinive të tjera); me brezin e dytë të shkollës shqiptare të muzikës (kompozimit, ekzekutimit, interpretimit); me zhvillimet bashkëkohore në muzikën e sotme. Libri përmban pesë kapituj: “Muzikë, art dhe kulturë”; “Muzikë, art, kulturë dhe

shkencë”, “Trashëgimi”; “Nderim artistëve dhe studiuesve”; “Për botimet muzikore, libra dhe CD”. Autori nderimin e parë ua kushton profesorëve dhe mjeshtrave që kanë lënë gjurmë në formimin e tij, para së gjithash atyre të shkollës shkodrane (Çesk Zadeja, Tish Daija, Prenk Jakova, Pjetër Gaci); figurave të rëndësishme të krijimtarisë muzikore gjatë viteve 1930 e më pas; kompozitorëve e instrumentistëve të formuar në shkollën shqiptare; si dhe studiuesve të mëhershëm e të sotëm të kësaj trashëgimie, kolegë të tij, formues të brezave të rinj të artistëve dhe studiuesve. Një libër ku tek autori njeriu i kërkimit dhe

njeriu i krijimit nuk mund të ndahen. Vend më vete zënë studimet që lidhen me nismat e autorit për promovimin ndërkombëtar të trashëgimisë shqiptare përmes programeve e listave të UNESCO-s

(eposi heroik dhe lahuta, isopolifonia, përvojat e mira si FFK). Në një kapitull tjetër janë përfshirë recensionet, oponencat, hyrjet e parathëniet për

libra të kolegëve, fjalë të mbajtura në përurime dhe në ceremoni, përshëndetje, diskutime. Ndërthuren e alternohen paraqitja e rezultateve të kërkimit shkencor, të krijuesit në muzikë, me publicistikën shkencore dhe ligjërimin për një lexues të gjerë. Libri paraqet interesat e shumanshëm të autorit po aq sa dhe kontributet në detyrat që ka kryer e kryen, si drejtues, anëtar komisionesh e bordesh krijimtarie, anëtar jurish,

pjesëmarrës në skuadra shkencore, me rol vetjak në nisma kulturore, me pozicionime zyrtare për çështje të ligjshmërisë në fusha të muzikologjisë, folklorit, trashëgimisë kulturore. Kjo shpjegon faktin e ndërlidhjes së një pjese të artikujve me kalendarët

kulturorë, me përvjetorë e jubilenj, me jetën skenike bashkëkohëse, me dukuritë e reja në muzikë, me botimet dhe diskutimet, me kronikën e kohës.

Libri është i dobishëm për të gjithë ata që janë të interesuar për historinë e muzikës shqiptare, periodizimin dhe protagonistët, infrastrukturën e veprimtarisë së individëve dhe institucioneve që veprojnë në këtë fushë, njerëzit që kanë dominuar skenat, jehonën e artit të tyre në shtyp; duke marrë vlerat e një arkivi selektiv të kujtesës muzikore.

Vasil Tole është kompozitor, muzikolog dhe etnomuzikolog me njohje kombëtare, mbarëkombëtare dhe ndërkombëtare. Me veprimtari krijuese dhe kërkimore në të gjitha fushat dhe llojet e krijimtarisë muzikore: vokale, instrumentale, simfonike e skenike.

“vasiltole.com“

VATRA NË SHËRBIM TË ÇËSHTJES KOMBËTARE

September 7, 2024 by s p

Letër e Kol Tromarës drejtuar Mehmet Konicës, lidhur me miratimin e raportit vjetor nga kuvendi i “Vatrës”, zgjedhjet në organet drejtuese si dhe takimin e Nolit me Presidentin Wilson dhe ish Presidentin Roosvelt

Boston, më 30 korrik 1918

Raporti juaj vjetor u lexua para kuvendit të 7 korrikut të vitit 1918 dhe u prit me duartrokitje të stuhishme nga delegatët. Në mocionin e një grupi delegatësh u vendos që të shtypet dhe tu shpërndahet raporti juaj degëve të ndryshme të Federatës. Kuvendi shprehu unanimisht mirëbesimin te ju dhe te kolegu juaj dr. Turtulli. Dikasteri i ri u zgjodh si vijon: Mit’hat Frashëri, kryetar, n.q.s. ai merr lejen të vijë në Boston dhe të zërë postin e tij; n.q.s. kjo del e pamundur, ai do të emërohet delegat i “Vatrës” në Zvicër, me një pagë mujore prej 200 $. I nënshkruari u zgjodh kryetar i përkohshëm deri në mbërritjen e Mit’hat Beut dhe, në rast se ky i fundit nuk vjen, atëherë kryetar. Zoti Ndreko Stavri, sekretar i mëparshëm i “Diellit” u zgjodh sekretar i “Vatrës”, meqë z. Leon Kristo u tërhoq për arsye të vazhdimit të studimeve të tij në Universitetin e Harvardit. Dr. George Adhamudhi Frashëri u caktua delegat i “Vatrës” në Zvicër, pa pagesë. Rev. Fan Noli u caktua delegat i “Vatrës” në Amerikë, me konditë që caktimi i tij të marrë pëlqimin tuaj dhe të kolegut tuaj dr. Turtulli; At Noli premtoi të tërhiqej nga zyra e tij në qoftë se me këtë ai mund të qetësonte zotin Nuredin Vlora e Mihal Grameno me Co, me qëllim që të bashkohen me Federatën tonë, me kusht që të eliminohej Ismail Qemali. Një shumë prej 1200 $ në vit u caktua për sekretarin e delegacionit tonë në Zvicër.

Dr. Nikolla Kasneci nga Mansurabi i Egjiptit, mendohet të ketë hequr dorë e të jetë liruar nga posti i tij i delegatit të “Vatrës”, meqë nuk e pranoi atë post dhe të vinte në Londër gjatë vitit të kaluar. Ju lutem kini parasysh të gjitha ato që lidhen me këto vendime dhe dërgoni një miratim të përbashkët për zgjedhjen e Fan Nolit si kolegu juaj në Amerikë.

Fan Noli u takua me Presidentin Wilson në bordin e anijes “May flower” më 4 korrik, duke qenë i ftuar si përfaqësues i të gjithë shqiptarëve të Amerikës për të shoqëruar Presidentin në varrin e G. Washingtonit. Ai pati rastin të fliste më se njëherë me Presidentin rreth Shqipërisë. Presidenti Wilson e dëgjoi atë me dashamirësi e interes dhe i tha: “Unë do të jem një zë në Kongresin e ardhshëm të Paqes dhe do të përdor atë për të mirë të Shqipërisë”.

Më 25 korrik F. Noli pati një bisedë të gjatë me ish presidentin Roosvelt në Klubin Harward të New York-ut. Kolonel Roosvelt i dha këtë mesazh për shqiptarët: “Unë besoj se pavarësia e Shqipërisë mund të rivendoset nën proteksionin e garancinë e përbashkët të Amerikës, Anglisë, Francës. Unë do të jem i gëzuar sikur të bëja ndonjë gjë që është në dorën time për të arritur këtë rezultat”.

AQSH, F. Shoqëritë Shqiptare në SHBA, V. 1918, D. 14, fl. 2.