Sipas Nënës Tereze natyra njerëzore ka nevojë më tepër për anën shpirtërore sa sa materiale dhe njeriu pa komponentën shpirtërerore është një skelet që lëviz me komandën e atyre që kontrollojnë vullnetet njerëzore.

Nga Prof. dr. Skender ASANI

Nga data 26 gusht deri më 5 shtator, bëmë një një bashkëudhëtim rajonal me figurën e Nënës Tereze, i quajtur figurativisht “Drita e Gonxhës”, duke dashur që me këtë veprim të dëshmojmë se i përkasim vizionit të kësaj gruaje me zemër të madhe dhe me shpirt të pasur. Nga Shkupi, aty ku kishte lindur Gonxhe Bojaxhiu- Nëna Tereze, deri në Tiranë, aty ku prehen eshtrat e nënës dhe motrës së saj, ky bashkëudhëtim nuk ishte thjeshtë një lëvizje rutinore vetëm sa për të shënuar disa nga stacionet e rëndësishme të jetës dhe veprës së saj, por mbi të gjitha ishte intenca që të integrojmë në praktikat tona të mendimit dhe veprimit frymën dhe kauzën e flijimimit për tjetrin që ajo e përfaqësoi gjatë gjithë jetë së saj.

Hapi i parë dhe më i qëlluar që këto praktika të jenë pjesë e filozofisë sonë sociale e humane, ishte themelimi i Departamentit për studimin e trashëgimisë shpirtërore të Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze në kuadër të Institutit të Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve në Shkup, me çka vendosëm një standard vlerësimi për një figurë të veçantë, siç ishte Nën Tereze. Pa këtë standard nuk mund të poretendojmë se po bëjmë mjaft për këtë figurë të madhe, sepse vetëm duke e ngritur në rrafsh institucional nderimin dhe përkushtimin ndaj saj, mund të themi se e kemi shlyer një pjesë të borxhit moral që kemi ndaj saj. Për rrjedhojë, ky nderim dhe përkushtim, me kalimin e kohës, nga viti në vit, , ka ardhur duke marrë pamje dhe fizionomi, qoftë në formë të një manifestimi të cilin tash e katër vite e mbajm, qoftë në formë të botimeve e publikemeve të ndryshme e të veçanta, përfshi edhe revistën e specializuar, me emër simbolik “Drita e Gonxhës”, një platfomë kjo që do të shërbejë si data-bazë e ideve dhe të dhënave të vlefshme të autorëve të ndryshëm mbi jetën dhe veprën e Nënës Tereze.

Jehona e një ngjarjeje asnjëherë nuk mund të marrë dhenë, nëse fuqia e asaj ngjarjeje kufizohet vetëm në suaza të ngushta të fushëveprimit. Duke e ditur këtë ligj të fizikës, ne u kujdesëm që të gjitha veprimtarive tona lidhur me Nënën Tereze t’u japim impakt më të gjerë rajonal e gjithpërfshirës, përfshi edhe qendrat tona shpirtërore-katolike të Kosovës e Shqipërisë si dhe një numër të madh pjesëmarrësish nga fusha e jetës publike, duke filluar nga personalitetet më të larta shtetërore, diplomatë të huaj, e deri te figura të rëndësishme të kulturës e dijes në Maqedoninë e Veriut, në Kosovë, Shqipëri dhe më gjerë.

Paqe, dashuri, flijim për tjetrin – ky ishte trekëndshi brenda të cilit lëvizi e gjithë kauza etike e humane e Nënës Tereze. Ajo ishte e bindur se pa paqe, pa dashuri dhe pa flijim për tjetrin nuk mund të ketë harmoni tokësore dhe prehje hyjnore. Të jetosh me barrën që askush nuk ta ngarkon në shpinë, përpos ndërgjegja jote që të jesh në shërbim të të tjerëve, është akti më sublim i fijimit dhe sakrificës njerëzore që NënaTereze me vetëdije të plotë i shndërroi në aksioma të të menduarit dhe vepruarit.

Paqa ka çmim shumë të lartë, por për paqen, sipas Nënës Tereze, duhet luftuar me dashuri, e jo me armë. Fushëbetejat paqësore janë shumë më domethënëse se sa fushëbetejat ushtarake, sepse vetëm paqa është burim i begative tokësore, kurse luftërat dhe konfliktet e rrezikojnë ndjeshëm zhvillimin dhe përparimin e njerëzimit. Mbi këto postulate etike e humane u mbështet edhe filozofia dhe teologjia e Nënës Tereze e cila autoritetin e saj e shfrytëzoi në rritjen e ndërgjegjes njerëzore, por edhe në takime me burrshtetas të ndryshëm, për parandalimin e konfliketeve, si predispozitë e krijimit të kushteve për një botë të qetë e të lumtur.

Ndonëse ishte një figurë e madhe me ndikim planetar, Nëna Tereze nuk pati ndonjë protokoll strikt në aktivitet e saj, sepse gjithçka që ajo bënte për të sëmurët, të varfërit dhe të vetmuarit, nuk duronte protokoll, nuk duronte burokraci. Kjo mënyrë e të vepruarit, ishte e kundërta e praktikave zyrtare, sepse dora e ngrohtë dhe buzëqeshja e saj ishin mekanizmat magjikë që ndikonin shumë më shumë në këndelljen shpirtërore të njerëzve, se sa çdo lloj ndihme tjetër që bëhej me pompozitet nga autoritetet zyrtare. Me këtë ajo dëshmoi se natyra njerëzore ka nevojë më tepër për anën shpirtërore sa sa materiale dhe njeriu pa komponentën shpirtërerore është një skelet që lëviz me komandën e atyre që kontrollojnë vullnetet njerëzore. “Folu butësisht njerëzve! Tregoje mirësinë në fytyrë, në sy, në buzëqeshjen tënde, në ngrohtësinë e buzëqeshjes tënde, gjithnjë të kesh buzëqeshje gazmore! Jep jo vetëm kujdesin, por edhe zemrën!”, thoshte ajo. Prandaj, Nëna Tereze u angazhua që njeriu të mos i ngjajë një skeleti të zhveshur nga ndjesia njerëzore, sepse kur njeriut i mungon njerëzorja ai shndërrohet në vegël që në mënyrë mekanike bën veprime jo të duhura. Vetëm njerëzorja, sipas Nënës Tereze, individin e bën të madh dhe jo pushteti. Prandaj ajo kur takohej me burreshtetas, ata i trajtonte pa glamurozitetin dhe pompozitetin e nevojshëm për takime të tilla, ndërkaq edhe burrshetasit kur takoheshin me të, i nënshtroheshin disi famës që ajo kishte. Ish-kryeministrja e Indisë, Indira Gandi, pas takimit me të kishte thënë: “Të takosh Nënë Terezën do të thotë të përjetosh ndjenjën e inferioritetit dhe atë të pushtetit të madh të mirësisë dhe të fuqisë së dashurisë”. Kjo edhe për faktin se Nëne Tereza nuk e pranoi asnjëherë famën si nocion që do ta bënte atë të rëndlsishme , sepse ajo shpesh thoshte se gjithçka e bënte e bënte për hir të dashurisë së Zotit. “Jam një laps i vogël në duart e Zotit. Ai më përdor për të shkruar atë që dëshiron…”, shprehej ajo.

Jemi me fat, por edhe me përgjegjësi që jetojmë në epokën e Nënës Tereze, sepse nuk mjafton vetëm ta përmendim emrin e saj në raste të ndryshme që ndërlidhen me data të rëndësishme të jetës dhe veprës së saj, por edhe ta ngrejmë nivelin e kujdesit dhe përkushtimit ndaj saj, duke e bërë këtë nivel sa më të dinjitetshëm dhe sa më të kompletuar në pikëpmaje institucionmale, një përpjekje kjo që tash më është bërë pjesë e filozofisë sonë menaxhuese si ITSHKSH dhe si Deprtament për studimin e trashëgimisë shpirtërore të Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Tereze.

Shkup, 05. 09. 2024

Rijetë Simitçiu–Turhanoğlu/

Sami Frashëri, njihet si ideolog i lëvizjes Kombëtare të Rilindjes Shqiptare, si mendimtar, encikolopedist, publicist e gjuhëtar. Falë punës që ka bërë ka tërhequr jo vetëm vëmendjen e studiuesëve shqiptarë dhe turq por edhe të studiuesëve të huaj, kjo tregon se ai është një dijetar i madh, një dijetar i kalibrit ndërkombëtar. Gati në të gjitha studimet e botuara gjer më tani mbi veprimtarinë dhe veprën e Sami Frashërit janë vënë meritat e tij të mëdha në lëvrimin e gjuhës shqipe dhe të gjuhës turke. Nuk është rastësi thotë Demiraj që Samiu qysh në shkrimin e tij të parë në gjuhën amtare me titullin “Gjuha shqip”, botuar në “Alfabetare e gluhësë shqip” të Stambollit më 1879, shpreh qartë e drejt mendimin e tij mbi gjuhën si një dalluese e një kombi, ku shkruan:

“Kombetë mbahenë me gjuhëtë; një komb që humbet gjuhën’ e vet, ësht’ i humbur’ e i haruarë; që me të humburit të gjuhësë ti ësht’i humburë edhe ay vetë. Njeriu nuku humbetë, po me të ndërruarë gjuhënë ndërron edhe kombin’e bënet’ i kombi tjatërë”.

Në këtë punim do të jepet një pasqyrë e shkurtër e studiuesëve shqiptarë për kontributin e të madhit Sami Frashër për gjuhën shqipe. 

Jeta

Sami Frashëri, lindi në Frashër të Përmetit në Shqipëri më 1850. Mësimet e para i mori në vendlindje. Kishte pesë vëllezër: Abdylin, Sherifin, Naimin, Tahsinin e Mehmetin dhe dy motra: Nefisen dhe Shahinisen. Që në moshën fëmijërore i vdiqën prindërit. Vëllai më i madh Abdyli nuk shihte ndonjë të ardhme në Frashër prandaj vendosi ta shpërngulte familjen në Janinë. Në Janinë, Samiu bashkë me të vëllanë Naimin, u regjistruan në gjimnazin e njohur Zosimea.

Samiu këtu kishte marrë njohuri për greqishten e vjetër dhe të renë, latinishten, frëngjishten, italishten si dhe për historinë, historinë e natyrës, gjeografinë, matematikën, filozofinë etj. Samiu edhe këtu, ashtu si në Frashër, do të vazhdojë të mësojë në mënyrë sistematike nga myderrisët më në zë, edhe turqishten, arabishten dhe persishten. Samiu, pas mbarimit të gjimnazit, më 1871, në moshën 21 vjeçare, u shpërngul edhe nga Janina për t’u vendosur përgjitmonë në Stamboll, atëherë kryeqendër e Perandorisë Osmane. Njohja e thellë e gjithë atyre gjuhëve, të Lindjes e të Perëndimit, mësimi sistematik i fushave të ndryshme të dijes, guximi shkencor e intelektual, i ndihmuan Sami Frashërit, këtij gjeniu, të shtrihet e të shkelë në shumë disiplina kulturore e shkencore.

Veprat dhe veprimtaria

Sami Frashëri si albanolog, orientalist, turkolog, leksikograf, gjuhëtar, filolog, gramaticient, letrar, historian, gjeograf etj. Mund të themi me ndërgjegje profesionale e shkencore se, gati se nuk ka fushë të dijes ku emri i Sami Frashërit nuk është pikë reference. Me këtë rast do të përpiqemi të trajtojmë disa mendime e pikëpamje të Samiut nga fusha e gjuhësisë, fushë kjo në të cilën ai dha kontributin e tij më të çmuar shkencor. 

Sami Frashëri ka qenë pionier në shumë fusha, ku me të drejtë Draçini e quan pionier të studimeve shqipe në fushën e Psikolinguistikës. Kjo shkencë e re jo vetëm për shqipen, është krijuar në gjysmën e dytë të shekullit XX-te, ajo trajton e argumenton çështje që lidhen me prodhimin gjuhësor, përfitimin e gjuhës, ndryshimin që ekziston mes komunikimit të kafshëve dhe njerëzve, të folurin si diçka specifike vetëm për njeriun etj. Këndvështrimi i Sami Frashërit për Psikolinguistikën që shikohej për kohën si “pyetje pa përgjigje” për vetë komplikimin e tyre ka të njëjtën vijë logjike me mendimet e sotme të shkencës së gjuhësisë, edhe pse vepra e Sami Frashërit u botua 130 vite më parë. Në veprën e tij “Gjuha”, që në fillim Sami Frashëri pohon se “Ai që me të vërtetë flet, është vetëm njeri, dhe se gjuha është veçori vetëm e racës njerëzore. As nuk mund të gjendet farë e racës njerëzore që nuk ka aftësi të flasë, e as lloj kafshësh që përdor një gjuhë, e cila me të drejtë do të quhej gjuhë”. 

Kërkesat e rilindësve ishin krijimi i alfabetit, çelja e shkollave shqipe, përhapja, ruajtja, pastrimi dhe pasurimi i gjuhës shqipe. S. Frashëri, K. Kristoforidhi, P. Vasa, H. Tahsini, J. Vetro, I. Qemali dhe shumë atdhetarë të tjerë të shquar, siç do të dëshmonte asokohe J. Vetro, më 1879-n u mblodhën në Stamboll për të dhënë mendime lidhur me “nevojën e përdorimit të një alfabeti të vetëm të përbashkët që të kish aq shkronja të thjeshta njëformëshe sa ka gjuha shqipe zanore dhe bashkëtingëllore”. Komiteti i Stambollit zgjodhi një komision prej 25 anëtarësh, në krye me S. Frashërin, i cili do të kishte për detyrë hartimin e alfabetit të njësuar për shkrimin e shqipes.

Jubani dhe Kore (2016), për dijetarin Frashëri mësimi i gjuhës ishte një mision i pandashëm nga ai i shërbimit ndaj atdheut. Krijimtaria e S. Frashërit iu përkushtua jo vetëm përpjekjeve për alfabetin, hapjes së shkollave shqipe, por edhe plotësimit të nevojave të shkollës e të kulturës kombëtare me botime tekstesh shkollore, për këtë qëllim hartoi: “Abetare e gjuhës shqipe” (1886), “Shkronjëtore e gjuhës shqipe” (1887) dhe “Dheshkronja” (gjeografia, 1888). Sipas studiuesve, Samiu hartoi edhe një fjalor të gjuhës shqipe, por ende nuk ka ndonjë gjurmë të tij (J. Bulo, “Fjalori i gjuhës shqipe i Sami Frashërit – një projekt apo një realitet”). Sipas tij: “Një gjuhë që nuk ka fjalor  dhe  rregulla gramatikore kurrë nuk mund të numërohet si gjuhë letrare”. Ndonëse është autor i teksteve shkollore të disa fushave, kreun e vendit të veprimtarisë botuese të S. Frashërit e zë, pa dyshim, gramatika e tij për gjuhën shqipe, e titulluar prej tij “Shkronjëtore e gjuhës shqip”. Kjo gramatikë e vyer për kohën do t’i shërbente idesë së tij: Njeriu nuku humbetë, po me të ndërruar gjuhënë, ndërron edhe kombin e bënte i një kombi tjatërë. 

Edhe përpara kësaj vepre ishin hartuar gramatika për gjuhën shqipe, disa prej të cilave ishin të njohura, si ato me autorë: Francesko Maria da Leçen, De Radën, Dh. Kamaradën, A. Dozonin, K. Kristoforidhin, kurse disa të tjera mbetën dorëshkrime të pabotuara, si të tilla të panjohura. Ndryshe nga këto gramatika, “Shkronjëtorja…” e Samiut do të mbetet në historinë e gramatologjisë shqipe, si e para gramatikë e shkruar në gjuhën shqipe. Kjo vepër konsiderohet si gramatika më me vlerë e kësaj periudhe, e cila pati një ndikim të madh edhe tek hartuesit e gramatikave të mëpastajshme. Mund të themi se mbetet mjaft i saktë vlerësimi i prof. Selman Rizës se K. Kristoforidhi dhe S. Frashëri si gramatikanë të gjuhës shqipe janë komplementarë të njëri-tjetrit: Konstandin Kristoforidhi, themelues i albanistikës vendase është vetëm në drejtimin e saj filologjik tradicional, kurse në drejtimin e saj të kundërt d.m.th. linguist modern, themelues i albanistikës vendase, është Sami Frashëri. Si përfundim, Gramatika e Sami Frashërit përbën bazamentin e qëndrueshëm ku u mbështet gramatologjia shqiptare. Ajo do të vlerësohet gjithmonë jo vetëm për përkufizimet e sakta, kriteret shkencore, por edhe si një tekst shkollor i cili me gjuhën e thjeshtë, fjalitë e shkurta, shembujt ilustrues është dhe sot një model që koha nuk e ka rrëzuar. 

Deri në atë periudhë gramatikat për gjuhën shqipe janë hartuar në dialektin Geg apo në dialektin Tosk. Sami Frashëri gramatikën e tij e shkroi shqip dhe në dialektin toskë, por siç vëren me të drejtë F. Agani, gramatika e Sami Frashërit është shkruar mbi bazën e dialektit jugor, por duke u pasuruar mbi veçoritë dialektore të dialektit verior. Nga ana tjetër, Samiu ashtu si rilindësit e tjerë, u përpoq që edhe me këtë gramatikë të thjeshtë, por të rëndësishme për kohën, të zbatojë disa norma gjuhësore që pasqyronin tipare afrimi të dy dialekteve në atë periudhë, ç’ka i hapi udhë edhe në këtë çështje përpjekjeve të mëvonshme për njësimin e gjuhës sonë letrare.

Përfundim

Sami Frashëri mban qëndrim të drejtë shkencor përvendosjen e gjuhës shqipe në familjen e gjuhëve të quajtura sipas tij gjuhë ariane  (=indoevropiane). Njohuritë e thella  teorike gjuhësore  Samiu  i  zbaton  edhe  në  praktikë.  Po ashtu, edhe në sintezën  teorike-praktike  Samiu është shumë i sukseshëm, sidomos në leksikologji, në përpilimin e fjalorëve të ndryshëm njëgjuhësh e dygjuhësh, si dhe në përgatitjen e teksteve shkollore nga fusha e gjuhësisë.

Samiu ka shkruar mbi 65 vepra, disa me më shumë vëllime, ose shprehur ndryshe, mbi 20 mijë faqe, pa llogaritur veprat e tij në dorëshkrim dhe artikujt e shumtë nëpër gazeta e revista të kohës, me tema shkencore nga më të ndryshmet dhe në shumë gjuhë: shqip, turqisht, arabisht, frëngjisht, greqisht, persisht etj. për një periudhë 32-33vjeçare. Është kjo, pa diskutim, punë e madhe, punë që kërkon energji, punë që vetëm mendja e ndritur e S. Frashërit ka mund ta bëjë.  

Veprat e botuara në gjuhën shqipe, të rëndësishme në fushën e gjuhësisë janë  “Alfabetare e gluhësë shqip”, “Dheshkronjë”, “Shkronjëtore e gjuhësë shqip” etj. Në veprën “Alfabetare e gluhësë shqip”, e vogël për nga vëllimi, por me peshë të rëndë kulturore e shoqërore u shfaqën edhe një herë dhuntitë e jashtëzakonshme të Samiut si pedagog, si psikolog, si gjuhëtar dhe si shkrimtar. Tekstet e përfshira në të, Samiu i kishte zgjedhur në mënyrë që së bashku me mësimin e gjuhës amtare t’u ngjallë fëmijëve ndjenja fisnike si dashurinë për punë e dituri, respektin për njerëzit dhe mbi të gjitha dashurinë për gjuhën shqipe. Sa për vlerën e veprës “Shkronjëtore e gjuhësë shqip”, që njihet si Gramatika e gjuhës shqipe e Sami Frashërit, fjalën e vet e kanë thënë specialistët e kësaj fushe: prof. Idriz Ajeti, prof. Rexhep Ismajli,  prof. Anastas Dodi etj.

Bibliografi

DEMIRAJ, Shaban, Ndihmesa e Sami Frashërit në lëvrimin e gjuhës shqipe, Studime filologjike, nr. 3, (Përmbledhje frëngjisht), Tiranë, 1979.

DRAÇINI Rrezearta, Sami Frashëri pionier i studimeve shqipe në fushën e Psikolonguistikës, İki Toplumun Aydını: Şemsettin Sami Uluslararası Sempozyumu, Tiranë, 19-20 Maj, 2016.

FRASHËRI Sami, Gjuha shqip, në: Alfabetare, Konstandinopojë, 1879.

FRASHËRI, Sami, Shkronjëtore e gjuhësë shqip, SHP, Vepra 5, Rilindja, Prishtinë, 1979.

JUBANI Aljula & Mimioza Kore, Shkronjëtore e gjuhës shqipe e Sami Frashërit dhe fillesat e gramatologjisë shqipe, Ululsalarası İki Toplumun Aydını Şemsettin Sami, Tiranë, 19-20 Maj, 2016.

LEVEND Agâh Sırri, Şemsettin Sami, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1969.

POLISI, Mehdi, Ataturk Kultur Merkezi Baskanligi & Universiteti i Prishtinës, Simpoziumi Shkencor Ndërkombëtar: “ 110 vjetori i vdekjes së Sami Frashërit”, Prishtinë, 23-24 tetor 2014.

RROKAJ, Shezai & Mimoza Gjokutaj, Roli i Sami Frashërit për alfabetin e gjuhës shqipe, Ululsalarası İki Toplumun Aydını Şemsettin Sami, 19-20 Maj, 2016, Tiranë.