– Shpirti i shkrimtares Musine Kokalari shkoi në Qiell 41 vjet më parë –

Nga Visar Zhiti

NJË POEZI DHE BURGU I SHKRIMTARES SË PARË SHQIPTARE,

Musine Kokalari “Jeta ime universitare”.

Dhëmbje e copëtuar në poezi:

TË ISHA NJË LULE

…

Të isha një lule vjollce

në mes të ferrave

të qëndroja e fshehur, e pa dukur

dhe një ditë të zbulohesha

prej duarve të dy të rinjve.

Prej frike, të larguar prej njerëzis

do t’më këputnin

do të dhurohesha te njëri-tjetri

për shenjë kujtimi.

…

Karafil i kuq të lulzoja

dhe me kujdes të vaditesha…

një ditë të vendosesha

në jakë të palltos.

Do të shëtisja dhe unë

rrugëve të qytetit,

do të kuptonja jetën djaloshare

dhe të gjithë do të vështronin

atë dhe mua;

që të dy qënkan të bukur,

do të thoshin.

…

Më së fundi le t’isha

së paku një lule e egër,

midis rrugës dhe gurëve

pa kujdesin e të tjerëve.

Një ditë do të shtypesha

prej ndonjë këmbe njeriu,

një burrë ose grua… e di por s’ka gjë,

një lule të isha dhe jo njeri…

Në këto copëra të një poezie të Musine Kokalarit sikur përmblidhen gjithë copërat e jetës së saj, dëshirat dhe parandjenjat, credo-ja dhe realiteti, profecia dhe ashpërsia e ardhshme, burgu dhe vdekja, ndërkaq aty janë vendosur përballë njëra-tjetrës delikatesa me tragjizmin.

Vërtet janë copërat e një poezie, më pak se gjysma e saj, nga ato pak poezi të rënda që na la ajo, me atë gjysmë jete, ku më shumë se sa këndonte, dukej sikur tregonte në prag të një vajtimi. Dhe janë shkruar përpara një gëzimi të madh, kur ajo do të shkonte për studime në Romë, më 1937. Po në këtë vit edhe poeti i njohur i të rinjve shqiptarë, Migjeni, do të shkonte në Torino, por për të vdekur, pa i nisur dot studimet. Temat e tij, lakonizmi do t’i pëlqenin shumë Musinesë dhe do të ndiqte deri diku hapat e tij…

Musineja linte kryeqytetin e saj të pakët, Tiranën, i cili s’kishte shumë vite që ishte shpallur si i tillë në një atdhe që kishte dalë nga një robëri shumëshekullore e qe bërë i pavarur. Nga republikë presidenciale befas qe shndërruar në monarki pa ndonjë kryengritje a grusht shteti, por vetë presidenti shqiptar Ahmet Zogu kishte kaluar në Mbret, Zogu I. Tirana sapo kishte filluar të merrte pamjen e një kryeqyteti të çuditshëm, sa oriental në njerëz, po aq dhe perëndimor në arkitekturë, ku kishte dhe ballo në sallone hotelesh dhe në bulevard gra me ferexhe, mesjetë dhe librari, kuaj dhe vetura, gjakmarrje dhe jetë intelektuale, varfëri dhe opozitë, poetë brilantë të një populli me analfabetizmin më të madh në Europë. Në sheshin kryesor punohej të ngrihej një Hark Triumfi. Miqësia mes Shqipërisë së vogël mbretërore po shtohej dita-ditës me Italinë fashiste perandorake. Po me té zbarkuar Italia në Shqipëri mbreti do të ikte dhe Harku i Triumfit do të shembej.

Musine Kokalari lindi në Adale, të Turqisë më 10 shkurt të vitit 1917, kur po atë vit bota do të tronditej nga revolucioni bolshevik i Leninit. Foshnja e porsalindur do ta pësonte po nga ky revolucion, nga dishepujt e tij ballkanas. Familja e saj kthehet në Shqipëri në vitin 1921 dhe vendoset në Gjirokastër, ku Musineja kreu shkollën fillore. Nëntë vjet më vonë Kokalarët shpërngulen në Tiranë. Në vitin 1937 Musineja mbaroi shkollën e mesme “Nëna Mbretëreshë” dhe vendosi të shkonte të studionte në Itali, në Romë, në Universitetin e njohur “La Sapienza”.

Në Qytetin e Përjetshëm, një nga kryeqytetet më të bukur në botë, në mos më i bukuri, Musine Kokalarin e priste një jetë të re, moderne, me ëndrra dhe studime, me kohët antike që shpaloseshin gjithandej, që flisnin me statujat, me muret dhe gurët, ku Koloseu mbase do t’i ngjante me një kurorë vigane, jo e rënë trandshëm nga qiejt, por si e dalë nga nëntoka.

Donte të bëhej shkrimtare. I kishte hyrë kësaj valleje, për të qenë e tillë kishte lindur. Atdheu i saj nuk dihej të kishte pasur shkrimtare-grua. Mbase, por siç thoshte një princeshë në Rumani me origjinë shqiptare, që kishte pasur miqësi me shkrimtarët më të shquar të Europës së Shekullit XIX, Dora D’Istria ose Elena Gjika, që shqiptarét bëjnë shumë, por shkruajnë pak. Edhe Musineja ishte e bukur si ajo, shkruante si ajo. Edhe më shumë, të shkruante, të shkruante…

Poezia e Musine Kokalarit se si ishte, e pangjashme me të poetëve të tjerë shqiptarë, as me të atyre të vjetërve e as me të bashkëkohësve, e pangjashme as me folklorin e lashtë. Trishtim, pakënaqësi, jo këngë dashurie, pa rima kumbuese, pa rima fare, rrallë ndonjë e brendshme, zë i ngjirur, që duhej të kishte thirrur dikur, pa lindur ende, po, po, atë të shkaktonte në shpirt: thirrjen.

Mjerimin pasqyronte duke ngjarë dhe vetë e mjerë, e drejtpërdrejtë si ngjarjet në rrugë, madje kjo është dhe jeta, thotë ajo diku. Revoltë, jo vetëm në përmbajtje, por dhe në formë, vargjet përzgjaten, zvarritshëm i afrohen prozës, hidhësisë, marrin të folurën e përditshme, një gjallëri shqetësuese, rrëfime që kanë terr dhe uri. Çuditërisht nuk i ngjajnë jetës që kishte kaluar a të tashmes së autores, por të ardhmes së saj. Kishte dashur të ishte një lule mes ferrave…

Më mirë prozë atëherë dhe aty të shpalos poezinë. Nga pasioni për folklorin, fjalët e rralla dhe proverbat, Musine Kokalari hidhet tek tregimi i shkurtër, ja ashtu “Siç më thoshte nënua plakë” dhe pikërisht këtë titull i vuri librit të saj të parë, që tërhoqi vëmendjen e të gjithëve në vend. Një shkrimtare-grua?! Edhe tek ne!?! Në botë ka. Atëherë po përmbysej bota… apo po bëhej më e mirë?

Ndërkaq Italia e Musolinit kishte pushtuar Shqipërinë. Kishte pasur përplasje me armë në qytetet bregdetare, edhe të rënë, teksa Mbreti ikte nga atdheu e mbretëresha lehonë mbante në krahë djalin e porsalindur. Do të përgatiteshin festa dhe dhënie lulesh për autoritetet italiane, por kur do të vinte për vizitë në Tiranë mbreti Viktor Emanuali do ta varej në mes të sheshit djaloshi Vasil Laçi që guxoi té shtinte mbi mbretin. Atentati dështoi, por jo vdekja e atentatorit.

Musine Kokalari në Romë nuk është e qetë. Ajo po shkruan librin “Jeta ime universitare” (1940-1942), fakte dhe histori, etnografi e meditim, që se si duket, sikur pushtimi kalon dhe nëpër trupin e saj prej gruaje, por ajo nuk do të jepet, madje qëndron shumë më lart se poseduesi dëshirëmadh. Studime dhe spitale. Nipi i saj i vogël është sëmurë. Apo Shqipëria? Kush do të operohet, kujt do t’i ngulen thikat? Çalon koha apo vogëlushi i gjorë, kockëhollë?

Musineja shoqërohet me të rinjtë antifashistë në Romë. Organizon takime kulturore me studentë shqiptarë, klubet ndodhte që i prenotonte dhe Dane Zdrave, që kishte studiuar në Akademinë Detare në Napoli, merrej dhe me biznes, ai do të hapte kinemanë e parë në qytetin e tij, në Berat, do të çonte kombajnat e para, centrale elektrikë, do ta sponsorizonte dasmat e vajzave të miqve dhe do të hapte në Tiranë dyqan mode. Të çliroheshe përmes pushtimit. Pas mbarimit të Luftës II Botërore atë e arrestojnë dhe ai vdes né burg. Oficerët komunistë që e torturonin mbase zbrisnin në qeli me uniformat që u kishte blerë ai dikur…

Erdhi koha që Musine Kokalari duhej të mbronte diplomën universitare në “La Sapienza”. Kë shkrimtar të zgjidhte për studimin e saj? Danten e madh? Ai tani ishte dhe poeti kombëtar i shqiptarëve. Se siç shpjegon shkrimtari Ismail Kadare, bashkëqytetar i Musinesë, “Nën kurorën e përbashkët, Italia po sillte si prikë poetin e saj të parë: Dante Aligierin”. (“Dantja i pashmangshëm”, fq. 23, bot. “Onufri” 2005). Po sikur të merrte Leopardin apo nga poezia moderne italiane?

Poetët italianë vërtet mund të ishin bërë zyrtarisht të përbashkët, por përkohësisht gjithsesi dhe mbeteshin të një gjuhe tjetër. Të kërkonte një poet etiopas më mirë, se dhe me ata bënin pjesë në të njëjtin shtet tani? Jo dhe jo. Vetëm Naim Frashërin, poetin kombëtar të vendit të saj, që ribëri atdheun gjatë pushtimit otoman. Poezia e Naimit u ndez si qiriri. Dridhej drita e tij, por edhe terri prej asaj drite. Ta shihnin italianët dhe atë.

Veprimtarinë si antifashiste, të nisur në Romë, e vazhdon në Tiranë, shkruan nëpër gazetat antifashiste dhe më 1943 bëhet nismëtare për të themeluar një parti social-demokrate me intelektualë të shquar si Skënder Muço e profesorin e Sorbonës, Isuf Luzaj. Rri dhe punon me rininë nacionaliste. Librarinë “Venus” të vëllezërve të saj e shndërron në qendër kulturore.

Vazhdonte Lufta II Botërore. Maleve të Shqipërisë luftohej me pushtuesin fashist dhe nazist. Në fillim së bashku, nacionalistë, monarkistë, komunistë, por këta të fundit po dilnin të parët dhe po e çonin vendin në luftë civile. Si në Spanjë, hakmarrje për Spanjën.

Musine Kokalari po luftonte me armë të tjera, me libra. Dhe kundër sundimit më të rëndë, injorancës. E cila tek gratë shumëfishohej e bëhej në heshtje më kërcënuese. Gruaja shqiptare ishte mbyllur brenda mureve të një fanatizmi barbar. Mona Liza shqiptare ishte me shami në kokë. Kishte 500 vjet që kishte hyrë ferexheja bashkë me natën e gjatë të pushtimit. Vajzat kokëzbuluara, me flokët që ua merrte era, që duke vallëzuar e duke kënduar ishin hedhur në humnerë për të mos rënë në duar të pushtuesit, tani ishin futur në legjendë. Në kohën kur Roma e lashtë kishte perandorë dhe me origjinë ilire, në bregun përballë paraardhësit e shqiptarëve kishin pasur mbretëreshë, Teuta, por ajo qe harruar fare, veç emri i saj vihej ende vajzave, mbase pa ditur pse.

Musine Kokalari po ndihej shkrimtare. Ky mision duhej përmbushur më së miri. Sa keq që s’kishte pasur grua shkrimtare ky vend, edhe pse ishte shekulli XX. Duhej të kishte, do të kenë qenë harruar… zhdukur… siç ikin gratë kur nuk i duan… Këngëtare anonime të nina-nanave po, edhe vajtojca patjetër që po. Pra, kur lindnin dhe kur vdisnin njerëz. Po ato këngë të mrekullueshme dashurie, që ne i futim në folklor, kush i krijoi? Patjetër duhej të kishte dhe gra-poete anonime. Kur kështjellat tona binin një e nga një e pirgjet e tyre shkrumboheshin nga flakët, mbetën bedenat e dhëmbëve. Gojët e grave ruajtën gjuhën, teksa burrat i shpinin nëpër luftëra kudo në Ballkan, edhe më larg, përtej Europës, shkretëtirave të Azisë dhe Afrikës.

Musine Kokalari duhet të flasë për të gjitha ato.

Në vitin 1944 boton librat “Rreth vatrës” dhe “…Sa u tund jeta”. Entuziazmon gjithë shkrimtarët e njohur shqiptarë, albanologë dhe studiues në Itali, në Gjermani, në diasporë deri në SHBA. Tashmë ajo është vërtet shkrimtare, e pjekur, me autoritet. E para…

Shkruan studime, mbledh folklor, boton artikuj për Kosovën. Romani i saj “Teto Nurieja” mbetet përgjysmë. Por dhe jeta e saj. Brenda vetes ajo ndien elegjinë, që nuk do të lejohej ta shkruante kurrë. Por gjithçka tek ajo është poezi. Është karafil i kuq mbi jakë palltosh, siç thoshte ajo. Pra i këputur…

Kur Lufta II Botërore po mbaronte, kur po dëboheshin dhe largoheshin nga kryeqyteti pushtuesit nazistë, gjermanët po iknin drejt Veriut e betejat po zhvilloheshin rrugë më rrugë, shembeshin mure, merrnin flakë çatitë e vriteshin njerëz, në shtëpinë e Musinesë trokasin fitimtarët, partizanët, dhe me urdhër të kushëririt të Kokalarëve, diktatorit të ardhshëm Enver Hoxhës, marrin dy nga vëllezërit e saj, Mumtazin dhe Vesimin, të tretin, Hamitin, jo, se ishte tepër i sëmurë, me ethe, po vdiste vetë dhe s’kish pse ta mbartnin e të harxhohej plumbi për të. Po ku i çuan? Apo i donin për ndonjë shërbim a do t’i pyesnin për ndonjë gjë? Se liria fillon me librin e ata me libra merreshin. Luftë ishte, s’dihej.

Dhe do t’i gjenin të vrarë mes shumë kufomave të tjera të përgjakura, të grirë nga breshëritë e skuadrave të pushkatimit. Fitimtarët kishin grumbulluar intelektualë të njohur, gazetarë, që nuk ishin komunistë, por borgjezë, sipas tyre, i kishin mbyllur në bodrumet e nëndheshme të hotel “Bristol” dhe bënë masakrën para festës së çlirimit të kryeqytetit.

Kishte filluar të derdhej gjaku, jo nga shkaku i pushtuesve tani.

NJË GRUA MARTIRE

PËRBALLË DIKTATORIT – BASHKËQYTETAR I SAJ..

Shkrimtarja e parë shqiptare, grua me ndërgjegjen e lartë të krijimit dhe është vetëm 27 vjeç. E ylltë. Vepra e saj do të ishte plot me fjalë të gjalla, nga ato të popullit, të vjetra, gjithë thellësi, që gjuhëtari i shquar, Profesor Eqrem Çabej, bashkëqytetar dhe bashkëkohës i saj, do të merrej me seriozitet shkencëtari me shqipen dhe do të ishte studiuesi dhe etimologu me autoritet ndërkombëtar. Skenat dhe personazhet lokalë të veprës së Musine Kokalarit, Gjirokastra e çuditshme, do të merrnin hov dhe zhvillim të paparë më pas në romanet e përkthyer gjithandej nëpër botë të bashkëqytetarit tjetër të saj, shkrimtarit botëror Ismail Kadare. Ai realitet, ajo jetë sa orientale, po aq dhe Perëndimore, që po shkonte drejt Europës së kulturuar, ai pluralizëm dhe demokraci parake, që do të tronditej nga Lufta e II Botërore, do të përmbysej e do të shkatërrohej nga sundimtari i kuq, diktatori Enver Hoxha, edhe ky bashkëqytetar i Musine Kokalarit. Shtëpitë e tyre nuk janë larg midis tyre, dritaret shikojnë njëra-tjetrën, por njerëzit nuk shikohen dot në sy. Diktatori i ardhshëm kishte shëtitur në Europë, në Itali, Belgjikë, Francë, etj, kështu mbahej i shëtitur, ndiqte modën, ishte regjistruar dhe në një universitet në Montpelie, ku nuk dha asnjë provim e nuk u diplomua kurrë dhe kur mori pushtet, futi në burg ministrin e arsimit poet dhe ai, Mirash Ivanaj, ndër më të kulturuarit në Ballkan, dinte 11 gjuhë, si hakmarrje që nuk kreu dot shkollë dhe do t’i urrente gjithë jetën. Jo urrejtje pasive, por me veprime mizore, duke i persekutuar rregullisht. Duke marrë në ndihmë intelektualë të tjerë, nga ata që do të denonconin kolegët e do t’u vidhnin veprat dhe do të aplikonin realizmin socialist shqiptar duke himnizuar me poema e romane diktatorin.

Katër ditë pas vrasjes së vëllezërve, arrestojnë dhe Musinenë dhe e mbajnë 17 ditë në burg. Mes rrëmujës, kur fitimtarët ende nuk dinë se çfarë të bëjnë, përveç pushkatimeve, pushtojnë zyra dhe hapin burgje, edhe kishat i bëjnë burgje, ndërkaq Musineja vepron, bashkohet me intelektualët, që krijojnë “Koalicionin demokrat”, programin e shkruan ajo, u çojnë nota SHBA-ve dhe Anglisë për vëzhgimin e zgjedhjeve politike të 1945.

Shkrimtare e plotë tashmë, me autoritet. Më shumë se sa poezi, tani është elegjia që po fillon të ndihet brenda saj, më e fuqishme se marshet e fitimtarëve. Një vit më pas, më 23 janar 1946 e arrestojnë përsëri Musinenë.

E nxjerrin në gjyqin ushtarak me 36 intelektualë të tjerë. Gjyqet bëheshin në teatrin që kishin ndërtuar italianët gjatë pushtimit. Në skenë, ku duhej të luhej ndonjë nga veprat e Musinesë, vendosej trupi gjykues, të akuzuarit, policët. Aktorë të vërtetë të një drame të vërtetë. Në lozha ndodhte që ta ndiqte gjyqin vetë Enver Hoxha. Ndoshta vinte monoklin në sy si në operat në Paris. Në altoparlantë që ishin vendosur jashtë në rrugë njerëzit e grumbulluar dëgjojnë zërin e Musinesë:

“Unë s’jam fajtore. S’jam komuniste dhe ky s’mund të quhet faj… Unë jam nxënëse e Sami Frashërit. Me mua ju doni të dënoni Rilindjen”. Mbase Enver Hoxhës i është kujtuar që nëna e tij në Gjirokastër i kishte kërkuar nënës së Musinësë vajzën për djalin, që t’i martonin… Po janë kushërinj?! Musineja nuk donte absolutisht. E tmerronte ndryshimi kulturor e moral qé kishte me të. Enverit i kishte rënë në dorë një letër e vëllait të Musinesë, ku ai fliste keq, shumë keq për Enverin, e quante mizor, mediokër, hakmarrës, vagabond, mjerë vendi, po të vijë ai në pushtet… Ja që erdhi!? S’donte ajo, kuçka, të bëhej gruaja ime, do t’i zhduk nga faqja e dheut të gjithë Kokalarët…

Ndërkaq dikush i caktuar thirri në sallën e gjyqit se ajo, Musineja, duhet të dënohej me vdekje në litar. Kryetari i gjyqit F. N. tha: hë, a e dëgjove ç’kërkonte populli? Musineja me qetësi iu përgjigj: Nesër këtë do të thonë edhe për ju turmat.

Dënohet me 30 vjet heqje lirie, aq sa vjeç ishte.

Në qelitë e burgut të Burrelit i vinin për vizitë bashkëpunëtorë të diktatorit, ministra të tij dhe i thoshin që t’i kërkonte falje Enverit. Nisën torturat, nga më banalet, deri dhe futje e maces në trup që ta çirrte me thonj, pastaj një polic nudo përballë… Musinesë i binte të fikët, por nuk dorëzohej.

Doli profecia e saj në poezi. U bë një lule e egër midis gurëve, jo pa kujdesin e njerëzve, por nën dhunën e tyre. Një ditë do të shtypesha prej ndonjë këmbe njeriu, shkruante Musineja, por atë e shkeli çizmja e tmerrshme e diktaturës.

Kaluan vite të rënda rrethuar me tela me gjemba, brenda mureve të pandryshueshëm të burgut, po ato njolla e brenga e uria gërryese e ajo lodhje e shpirtit e britma policësh e rojash. Po poezia? Edhe ajo në burg. Nuk dimë në ka shkruar fshehurazi poezi a ka mbajtur shënime, a ja kanë gjetur e konfiskuar a djegur. Por Musineja diçka tregon a të tjerë për atë, një poezi sysh… Kur dilnin të burgosurit në shesh për ajrosje a për larje, të ndarë nga gratë e burgosura, ajo u njoh me dikë, e dashuroi fuqimisht si pamundësinë, iu bë ëndrra dhe brenga me fuqinë e vdekjes… Mbas 16 vjetësh burg e lirojnë në vitin 1961 duke e çuar në një tjetër lloj dënimi, në internim, në Veri, në Rrëshen, andej nga malet. E vetmuar. Përsëri me policë. Dhe në punë té rëndë, shumë të rëndë dhe për burra. Punonte në ndërtim, me tulla, bënte llaç… Askush nuk i fliste. Më shumë se sa me policë, ishte e rrethuar me spiunë, të cilët kanë mbushur dosjet me raportime, se deri ku shëtiste ajo pasi perëndonte dielli, çfarë libri mori në bibliotekën e vogël të qytezës, si ishte krehur, si ishte veshur, thjeshtë por prapë bukur, sfiduese, çfarë tha tek fqinji i saj, tek shtëpia e rrënuar mes baltës. Të nesërmen prapë ulej në stolin e lulishtes së vetme, ku askush nuk e përshëndeste. Shkruante, merrej me folklor, por dhe ditar, rreth 1000 faqe… I vinte ta shikonte një nipi i saj, Platori. Dhe është mahnitëse se si ajo njihet me një shkrimtar të ri, Bilal Xhaferrin, edhe ai nga Jugu, por më thellë se Gjirokastra e saj, ai vinte nga Çamëria. Babanë e tij e kishte pushkatuar partia si nacionalist. Prandaj dhe s’ishte lejuar të studionte, të shkonte në universitet. Punonte në shtrimin e rrugëve, punëtor. Por shkruante poezi dhe tregime të shkëlqyera. Musineja iu gjend pranë. Iu bë mecenate shpirtërore, e udhëzonte. Nisi të botojë, por ia ndaluan botimin. Dhe ai u arratis në SHBA, por atje spiunët e fshehur në diasporë ia bënë gropën. E goditën me hekur kokës dhe e helmuan në spital në Çikago. Çudia tjetër, në vitin 1972 Musineja përfundon librin manifest “Si lindi Partia Social Demokrate”, fshehurazi. Dhe diktatori Enver Hoxha, me shumë bujë si zakonisht, i shton botimeve të tij librin “Kur lindi Partia”, por në vitin 1981. Ndërkaq në gjoksin e Musine Kokalarit kanceri ka hapur metastazat e veta. E çojnë në spitalin e Tiranës, aty i vinin për ta parë, gjithmonë fshehurazi mbesat, nipi – personazhe në librin e kujtimeve të Romës. Ajo vetë u bë lulja e fshehur e poezisë sé saj. Përmes lotëve të padukshëm kujtonte nënën e vdekur, si i kishin dhënë leje nga internimi ta takonte një herë e si pastaj nuk e lejonin. As në spital në kryeqytet nuk mund të vinte më. Edhe pse kishte aq shumé nevojë. Të domosdoshme. Por mjaft. Le të vdiste. Nuk mund të harxhonin për një armike. Ishte orientim nga Partia. Dhimbjet shumëfishoheshin. Të tmerrshme. Lë një pusullë për të nipin: “Të shpëtojmë sa të mundim nga vlerat morale. Musine.”

Përmes vuajtjeve, që i duronte pa u ankuar, stoike, zemra e saj pushoi së rrahuri. Fqinji i saj i mbylli sytë. Balta përreth u bë më e zezë. Makina e zhavorrit, pa funeral, me arkivolin e varfër të saj përsipër, ikën me nxitim për në varrezat e qytezës. Dy punëtorë me kazma e lopata e mbulojnë shpejt e shpejt. Ishte viti 1983. Dy vjet më vonë vdes diktatori Enver Hoxha. Autobusët nga e gjithë Shqipëria shkarkonin njerëz gjatë gjithë javës së zisë kombëtare, i vinin në rreshta ta gjata për të bërë homazhe para kufomës të mbuluar me kurora dhe aroma dhe për të qarë me zë burra dhe gra. Nëpër gazeta vërshonin poezitë për atë…

NJË LULE TË ISHA DHE JO NJERI.

Kështu shkruante Musineja në poezitë e saj të para, në gjysmën e parë të shekullit të kaluar. Sot, kur janë hequr të gjitha statujat e diktatorit, u morën zvarrë nga sheshet, u thyen dhe me mermerin e tyre u bënë vajza nudo, që nuk lejoheshin nga ai në diktaturë, ndërkaq më fanitet Musineja e bukur, e qeshur, studente e përjetshme, ajo në gjyq, që akuzon dhe tani, guximtare, teksa janë vënë pllaka të mermerta, memoriale për të, jo vetëm në vendlindje, i është botuar vepra e plotë, i është dhënë titulli i lartë “Nderi i Kombit” si shkrimtarja e parë grua në letërsinë moderne shqiptare dhe si disidentja e parë grua në të gjithë perandorinë komuniste. Vuajtja e saj, qëndresa dhe dinjiteti mbi baltën gjeneral janë poema më e madhe. Një lule të isha dhe jo njeri, klithi ajo. E lodhi njeriu në luftën për të mbetur njeri. Të gjithë ne. Që të ishim të lirë në një atdhe të lirë bashkë me botën. Por Ajo deshi të ishte lule. Është. Tani Ajo është lulja e bukur e njeriut, e njerëzimit…

______________________________

Visar Zhiti: parathënia në shqip e librit “La mia vita universitaria”

e Musine Kokalarit, botimet “Viella” 2016, Roma.

Dr. Dorian Koçi/

Revolucioni industrial, përparimet teknologjike dhe përmirësimi i mjeteve të komunikimit nga gjysma e dytë e shekullit të XIX krijuan premisat që udhëtimet edhe në distanca më të largëta të botës të mos ishin më të gjatë, shumë të lodhshëm dhe të vështirë. Si rezultat i këtyre zhvillimeve, numri i udhëtarëve britanikë që vazhduan të vizitojnë Ballkanin vazhdoi të rritej ndjeshëm veçse shtysa për ta vizituar atë dhe qëndrimi ndaj tij fillon të ndryshojë. Nëse në gjysmën e parë të shekullit të XIX , Filohelenizmi dhe romanticizmi ishin kauza që sollën shumë udhëtarë britanikë në rajon, tashmë shtysat dhe qëndrimi ndaj tij përcaktohet nga udhëtimi në vetvete duke e zgjeruar hartën dhe me vendet e tjera të Ballkanit, si Serbi, Mali i Zi, Bullgari e Rumani dhe politika britanike porsa i përket Çështjes Lindore. Për herë të parë kemi dhe dukurinë e femrave udhëtare , gjë që dëshmon se tashmë udhëtimi ishte bërë një fenomen i stabilizuar mirë në kulturën britanike, sidomos në atë Eduardiane.

Në mes udhëtarëve që vizitojnë Ballkanin dhe që ka lënë gjurmë ende në viset që ajo përshkoi është Mery Edith Durham(1863-1944). Ajo ishte 37 vjeç kur ndërmori udhëtimin e saj të parë në Ballkan më 1900. Ky udhëtim do të kishte një efekt të dyfishtë: në jetën e saj dhe për antropologjinë dhe etnografinë e rajonit. Së pari që nga zbulimi i Malit të Zi, Serbisë dhe Shqipërisë dhe për 14 vjet me radhë ajo do të kalonte pjesën më të madhe të kohës dhe të angazhimit të saj intelektual dhe politik në udhëtimet nëpër Ballkan. Së dyti përvoja dhe materiali i mbledhur gjatë këtyre udhëtimeve përbejnë ndoshta koleksionin më të pasur të kulturës popullore dhe sociale të mbledhura nga ndonjë udhëtar i huaj gjatë kësaj kohe. Por përveç kësaj Durham ishte një grua udhëtare me interesa të gjera dhe e përfshirë në shumë aktivitete të ndryshme. Edhe pse ajo njihet më mirë si një etnografe, ajo ishte gjithashtu një gazetare korrespondente , punonjëse sociale dhe aktiviste politike.[1]Edhe pse interesi i saj për Ballkanin e thënë me fjalët e saj nisi nga dëshira “vetëm për të udhëtuar dhe për një ndryshim”[2]ka të ngjarë se duke qenë një artist mund të jetë inspiruar nga ditari i Edward Lear, “Journal of a Landscape Painter in Albania”.[3]

Edith Durham shkroi dhe botoi një sërë veprash monumentale dhe artikujsh për historinë, etnografinë, intrigat politike dhe antropologjinë e Ballkanit. Historianët e mëvonshëm të Ballkanit kanë përdorur rregullisht citime nga veprat e saj ku sipas Noel Malcom ajo ishte “një nga vëzhguesit e huaj me perceptimin më të mirë të ngjarjeve”[4]. Veprat e saj sipas rendit kronologjik janë: “Through the Lands of the Serb” (1904), “The burden of the Balkans “(1905) ,”High Albania“(1909) ,”The struggle for Scutari” (1914) ,”Twenty Years of Balkan Tangle “(1920) ,”The Sarajevo Crime (1925) dhe “Some Tribal Origins, Laws and Customs of the Balkans” (1928).

Në shkrimet e saj të mbushura gjithë informacion për Ballkanin fillon e merr jetë një perceptim më realist i rajonit dhe ka një distancim shumë qartë nga qëndrimi pro-otoman i udhëtarëve të tjerë britanikë. Ajo është nga të parët udhëtarë që njeh dhe bën të qartë p.sh dallimin midis otomanëve dhe shqiptarëve myslimanë si një kombësi e veçantë. Po kështu në veprat e saj shqiptarët nuk thirren me emërtimin e gjuhës turke-arnaut , por me emrin që popullsia e identifikon veten si Shkypitiar[5]. Kjo gjë ndodh pasi Durham nuk ishte e ngarkuar emocionalisht me një kulturë të antike dhe rrjedhimisht nuk është e influencuar nga Filohelenizmi, gjë që mund ti sillte paragjykimin për të kërkuar dhe emërtuar çdo gjë në greqisht në rajon si Leake rreth një shekull më parë. Për më tepër ajo nuk ishte e përfshirë politikisht në shërbimin diplomatik si ky i fundit dhe as kish ndonjë qëllim si Edward Lear(1812-1888) për të pikturuar peizazhe mbresëlënëse ndaj kur vizitoi në Ballkanin e gjeti aty Çështjen Lindore dhe zgjodhi si qëllim të udhëtimeve të veta njohjen sa më mirë të Ballkanit dhe paraqitjen sa më të drejtë të problemeve politike në rajon. Udhëtimet e saj mund të ndahen në dy periudha. Në periudhën e parë 1900-1908 ajo mësoi shumë gjëra për popujt, gjeografinë dhe historinë e rajonit. [6]Është kjo koha kur ajo bën vëzhgimet më të thella për rajonin dhe mundohet tu japë përgjigje shumë nga intrigave ballkanike lidhur me pretendimet territoriale pas tërheqjes së mundshme të otomanëve nga Ballkani. Durham edhe kur bie viktimë e këtyre intrigave si është rasti kur në librin e saj të parë “Through the Lands of the Serb” shkruan se “Shkodra nuk është vetëm një vend interesant për tu vizituar nga Cetina; por i përket me të drejtë historisë serbe”[7] duke sugjeruar saktë se kujt duhet ti përkasë qyteti pas tërheqjes së otomanëve por nuk mënon që “dhjetë vjet më vonë” -si pasojë e udhëtimeve dhe njohjes më të mirë të realitetit-“ti protestojë komunitetit ndërkombëtar kundër sulmit malazez dhe serb ndaj Shkodrës, duke konsideruar se i gjithë vilajeti i Shkodrës ishte me kombësi shqiptare.”[8] Është po kjo koha kur ajo i kushtoi një vëmendje të veçantë grupeve etnike dhe fetare të Ballkanit dhe mënyrës sesi ato konkurronin për të fituar njohje ndërkombëtare në periudhën kur e zgjimit të ndjenjave kombëtare[9]duke u munduar të japë një pasqyrim sa më të saktë të tyre. Edhe pse ajo udhëtoi në Serbi, Bosnje dhe pjesën më të madhe të kohës e kaloi në Malin e Zi, Durham pjesën më të madhe të shkrimeve të veta ia kushtoi Shqipërisë. Në fakt ka autorë që e akuzuan se për njëanshmëri kur ajo mbronte kauzën e shqiptarëve, por duke vëzhguar realitetin në Ballkan , shqiptarët në fakt ishin më të pambrojturit pasi kombet e tjera të Ballkanit i kishin krijuar shtetet e tyre nacionale, kurse ata ishin ende nën Perandorinë Otomane. Në pazaret që bëheshin në Çështjen Lindore shqiptarët dhe territoret e tyre lakmoheshin nga të gjithë fqinjët ballkanikë. Durham, duke qenë në mes të këtyre intrigave ishte në dijeni të tyre prandaj dhe denoncimi i saj merr një vlerë të madhe historike. Durham në kundërshtim me udhëtarët e tjerë britanikë , nuk ka paragjykime ndaj popullsive në Ballkan dhe as kompleksin e superioritetit kulturor ndaj kulturave ballkanike. Kështu p.sh. ajo nuk ngurron të denoncojë dhe keqadministrimin e Bosnjës nga Austro-Hungaria më (1906), kur shumica e udhëtarëve britanikë e lavdëronin atë.[10] apo të denoncojë dhe pushtetin kolonial anglez kur viziton Egjiptin më 1911 duke shkruar se “unë nuk mund të dëshiroja të isha një vendas nën sundimin britanik me asnjë lloj çmimi.”[11]Ajo nuk kishte asnjë paragjykim kundër ndonjë besimi të veçantë fetar, dhe nëse ajo e gjeti Ballkanin të çuditshëm dhe të ri ajo në të njëjtën kohë ishte shumë e predispozuar për të treguar ngjashmëri midis fiseve të Shqipërisë së veriut dhe atyre të vendlindjes së saj Londrës së veriore. Nëse fiset shqiptare parashikonin të ardhmen nga eshtrat e gjoksit të pulave , anglezët e parashikonin atë nëpërmjet fallit në dorë dhe spiritualizmit[12]. Kjo lloj përqasje ndaj Ballkanit, origjinaliteti i prezantimeve dhe përshkrimeve të gjalla të aventurave të saj i siguruan jo vetëm lexues të shumtë në Britani por dhe njohje si autoritet i veçantë në fushën e etnologjisë dhe antropologjisë.

Periudha e dytë e udhëtimeve të saj (1910-1914) karakterizohet kryesisht nga përfshirja e saj në aktivitetin politik të shqiptarëve dhe asistencën sociale ndaj popullatës së keqtrajtuar nga otomanët pas kryengritjeve të shqiptarëve më 1909-1910 e sidomos asaj të 1911. Që në udhëtimin e saj të parë Durham do të tregojë interesim politik për fatet e këtyre popullsive , por kjo periudhë është momenti kur diskursi i saj do të fitoj dhe një qëndrim të qartë politik. Nëse sërish gjithë udhëtarët britanikë të kësaj kohe, ishin konform politikës pro otomane që ndiqte Britania në rajon në kuadër të Çështjes Lindore, Durham është kundër kësaj politike dhe qartazi sulmon administratën turke për mënyrën sesi qeveriste popullsitë e krishtera. “Unë isha rritur duke i konsideruar turkun si një individ të virtytshëm. Tani asnjëherë nuk e kaloj kufirin e tij pa shpresuar se shumë shpejt do mund të behesha dëshmitar i tërheqjes së tij nga Evropa”.[13]Ajo kishte marrëdhënie të ngushta me shumë figura të rëndësishme të politikës malazeze dhe shqiptare dhe shpesh herë u bë zëdhënësja e ngjarjeve politike të Ballkanit në shtypin evropian. Durham punoi si korrespondente e disa gazetave kryesore britanike si “The Manchester Guardian”, “Pall Mall Gazette”dhe “Times”, në të cilat ajo përcolli gjithë dinamizmin, intrigat dhe tensionin e Ballkanit. Në ketë sens artikujt e saj përveç se shërbejnë si dëshmi të momenteve të ndryshme politike që kaloi Ballkani, si kryengritjet shqiptare dhe luftërat ballkanike, janë përgjegjëse dhe për krijimin e imazhit të dhunshëm të Ballkanit në Britani. Tmerret dhe masakrat e luftërave ballkanike u përcollën drejt për së drejtë tek publiku britanik, duke e bërë këtë fundit të meditojë dhe reflektojë për këtë cep të largët të Evropës. Është pikërisht ky moment kur sipas Todorovës në gjuhët evropiane hyn kuptimi i fjalës to “balkanize”- i cila do të thotë të ndahet apo të fragmentohet[14].Natyrisht që Durham nuk ishte e ndërgjegjshme se po ndikonte në krijimin e një etike kulturore negative për Ballkanin, pasi ajo që ishte më imediate për të ishte emetimi i saktë i fajtorëve të kësaj kasaphane. Denoncimi i ambicieve të nacionalizmit të pafre të serbëve ,malazezve,grekëve dhe bullgarëve shpesh herë u interpretua si ekzagjerim i tepruar i saj dhe se shkaqet e këtyre luftërave ishin më tepër jashtë Ballkanit sesa brenda tij. Gjithsesi përsëritja e ngjarjeve në vitet 90’ në Ballkan tregoi se shumë nga prognozat e saj ishin të sakta dhe shumë studiues dhe politikanë e rilexuan për të kuptuar sërish rrënjët e konflikteve. Ky tipar e bën atë krejt të veçantë nga gjithë udhëtarët e tjerë britanikë që vizituan Ballkanin, pasi ky rilexim mund të quhet kthimi tjetër i saj në Ballkan gjë që si ka ndodhur asnjë udhëtari tjetër britanik.

Bibliografi:

1- Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation and Power in British Travel Writing, 1850-1914. The Slavonic and East European Review, Vol.82,No.3(Jul.,2004)

2- Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914. McGill University, Montreal September 1995

3- John Hodgoson “Edith Durham Traveller and Publicist” Black Lambs and Grey Falcons: Women Travellers in the Balkans edited by John B. Allcock and Antonia Young, Bradford University Press

4- Maria Todorova. “Ballkani imagjinar” Instituti I Dialogut &Komunikimit. Tiranë:2004

5- Mery Edith Durham. Through the Lands of the Serb London, 1904

6- Noel Malcolm. Bosnia, A Short History. London: MacMillan London Limited, 1994

[1] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914. McGill University, Montreal September 1995, faqe 136

[2] Po aty faqe 9

[3] Po aty faqe 9

[4] Noel Malcolm, Bosnia, A Short History, London: MacMillan London Limited, 1994, faqe 140

[5] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914. McGill University, Montreal September 1995, faqe 15

[6] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914. McGill University, Montreal September 1995, faqe136

[7] Mery Edith Durham. Through the Lands of the Serb London, 1904, faqe 96

[8] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914. McGill University, Montreal September 1995, faqe 20

[9] Po aty faqe 19

[10] Shih për më tepër Andre Hammond. The uses of Balkanism: Representation and Power in British Travel Writing, 1850-1914. The Slavonic and East European Review, Vol.82,No.3(Jul.,2004) faqe 601-624

[11] Christian Medawar. Mary Edith Durham and the Balkans 1900-1914. McGill University, Montreal September 1995, faqe 53

[12] John Hodgoson “Edith Durham Traveller and Publicist” Black Lambs and Grey Falcons: Women Travellers in the Balkans edited by John B. Allcock and Antonia Young, Bradford University Press, faqe 8

[13] Mery Edith Durham. Through the Lands of the Serb London, 1904, faqe 96

[14]Shih për më tepër Maria Todorova. “Ballkani imagjinar” Instituti I Dialogut &Komunikimit. Tiranë:2004