Kosta Nake/
Letërsia antike mbetet një thesar që shekujt e kanë kaluar nëpër prizmin e tyre dhe, jo vetëm e kanë mbajtur të gjallë në kujtesën e njerëzimit, por edhe kanë hedhur dritë mbi gjërat e njohura duke shkërmoqur thërrmija diamantesh. Me romanin “Përbindëshi” Kadareja ka bërë këqyrjen e parë të vëmendshme te Troja, Iliada dhe Homeri.
Është mahnitëse që të arrish të heqësh paralele imagjinare mes një historie tepër të largët dhe fatit të një çifti të ri, pastaj si magnet, të tërheqësh ngjarje dhe karaktere që janë të gjithëkohshëm. Paridi rrëmbeu Helenën, Gent Ruvina rrëmben Lenën; Menelau i çoi fiset greke në Trojë për ta rimarrë Helenën, Maksi i çon shokët e vet në rrethinat e kryeqytetit për ta ndëshkuar Lenën dhe rrëmbyesin. Gjithçka fillon me furgonin e braktisur jashtë qytetit nga Cen Tufina pas një aksidenti dhe autori jo vetëm e tjetërson në një kalë të drunjtë, por fut brenda tij edhe një grup njerëzish që sakaq të kujtojnë grekët brenda Kalit të Trojës.
Ndalesa e parë është në kapitullin V, kur Gent Ruvina, duke parë nga dritarja e hotelit barakat me katrama nën shiun e mëngjesit, hamendëson për zgjimin e parë të Helenës në Trojë. Kaq mjafton që të hyjë në ca labirinthe gjuhësorë të cilët dikush tjetër mund t’i shohë sikur kanë ngrirë përjetësisht. Dhe ja ku dalin dy xhevahiret e para: Troja është Iljoni, domethënë “Ylli Jonë, kurse Iliria është Ylli i Ri. (f.263) Pra nuk është një gërmim për të shuar kureshtjen, por për marrë diçka të çmuar për historinë tonë të munguar.
Ndalesa e dytë: A ka ekzistuar vërtet një kali i drunjtë që u fut në Trojë për ta rrënuar atë, apo ai është përdorur si maskim i mënyrës së vërtetë të depërtimit atje? (f.264) Autori mendon se Troja nuk u pushtua dhe u shkretua duke përdorur një kalë të drunjtë, por ka patur një grupim progrek brenda Trojës që ka mundësuar pranimin e një dërgate para shfaqjes së kalit. Ai sjell edhe detaje shtesë për një vërtitje të Helenës rreth kalit dhe lëshimin e ca thirrjeve provokuese për grekët që mund të ishin fshehur brenda tij. Konkluzioni: Dërgata ka qenë thelbi i asaj që ndodhi, kurse kali ishte trajta e jashtme; u sajua një gënjeshtër e ngjashme me të vërtetën për të gëlltitur një gënjeshtër të kulluar që quhet Dredhia e Madhe.
Ndalesa e tretë: Laokoonti i cili pasi u shfaq së pari në një poezi të autorit me të njëjtin titull, rimerret edhe një herë për të treguar se trojanët nuk ishin aq naivë sa të mashtroheshin me një dhuratë të dyshimtë. Po në kundërshtimin e Laokoontit për futjen e kalit brenda mureve, lobimi arrin deri te Priami dhe kundërgoditja vjen si ato të mafies së sotme, kërcënim jo vetëm për jetën e tij, por edhe të fëmijëve.
Ndalesa e katërt është te Akili hero dhe dezertor. Zemërimi i tij me Agamemnonin nuk është për një femër, pas saj fshihet lodhja nga lufta, kriza shpirtërore që krijon ajo. Sepse lufta greko-trojane nuk u bë për një grua të rrëmbyer, ai ishte vetëm preteksti. Sfidanti Alfred Çako hodhi një version të ri: lufta bëhej për hekurin. Autori e bën Gentin të mendojë se Akili ishte “projekti i parë i tankut”, apo “arma e fshehtë” që e ka pikën e dobët te thembra e cila nënkupton zbulimin e të fshehtës. (f.371)
Edhe pse nuk ndalet gjatë, autori sjell një qasje të re për Orakullin e Delfit duke e quajtur atë “njëfarë institucioni ndërkombëtar të politikës.” (f.373)
Zhbirimi i antikitetit vazhdon në tre kapituj radhazi duke filluar nga i dhjeti. Pas debatit Priam – Laokoonti, autori sjell një element të ri të diskutueshëm: Troja kishte poetin e vet dhe ai u dërgua te hititët për të përjetësuar në pllaka qeramike poemën e vet dhe historinë e vendit të vet. Vetëm një studio krijuese si kjo e Kadaresë mund të zbulojë poshtë thundrës së një kali nga hordhia e Timur Lengut një copëz pllake qeramike mbetur nën rrënojat e një qytetërimi të groposur nga murtaja. Duke u ndalur te ky detaj, le të kujtojmë emrin e poetit trojan Thremoh, që është anagramë e emrit Homerth. (f.375) Të gjithë ata që kanë lexuar apo dëgjuar për “Iliadën” automatikisht i pranëvënë asaj Homerin e verbër. A ishte vërtet i verbër? Kjo mëdyshje është mijëravjeçare. Nëpërmjet Gent Ruvinës autori thotë se verbëria e tij ishte veçse një kod, se “masa e njerëzve… bën një zhvendosje të perdes nga sytë e saj në sytë e poetit.” (f.375)
Kaq nuk është pak, megjithatë nuk mbaron këtu. Pas 15 vitesh Kadare do t’i rikthehet antikitetit dhe Homerit tek romani “Dosja H.”
Sa e pabesueshme shfaqet fjala shqipe në vargun e parë të Iliadës “Menin aeide thes Peleiadeos Ahilaios!” (Mërinë këndo hyjneshë të Akil Peleut.) Sa interesant është krahasimi i Ajkunës së eposit të kreshnikëve me Helenën e Trojës! Po finesa e pyetjes se ç’ka qenë Homeri! “Poet gjenial apo redaktor gjenial, zyrtar, kontestator apo ideolog? Ishte një lloj publisher i asaj kohe, kronist mondan i Olimpit, zëdhënës zyrtar, apo shef si çdo shef kishte ndihmësit e tij të shumtë? Apo s’ishte asnjë nga këto, madje s’ishte fare person, por një institucion, dhe emri i tij, i përbërë prej inicalesh, duhej shkruar jo Homer, por H.O.M.E.R.” (f.160) Perla të tilla mund të dalin vetëm nga pena kadarejane!
(Romani “Përbindëshi” i Ismail Kadaresë, Vepra 1, Onufri 2007).