Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

“S’KA PRA M’I LEHTË ZANAT SE POLITIKA, O VËLLEZËR SHQIPTARË…ZANATI MË I LEHTË ËSHTË TË BËNESH MINISTËR” (Andon Zako Çajupi)

by

Nga Frank Shkreli

A person standing at a podium with a flag Description automatically generated

Gjatë viteve më ka pëlqyer të sjell, nga koha në kohë, shkrime dhe artikuj të fillim shekullit të kaluar si për shembull nga At Gjergj Fishta, Faik Konica, Fan Noli e të tjerë, Frank Shkreli: Paralajmërimi i At Gjergj Fishtës: Kujdes nga rreziku i brendshëm! | Gazeta Telegraf ), të cilët ndonëse kanë jetuar dhe zhvilluar veprimtarinë e tyre në fillim të shekullit XX – mendimet dhe qëndrimet e tyre të shprehura atëherë, janë mjaft aktuale edhe në ditët e sotëme përball zhvillimeve politike në Shqipëri, Kosovë dhe anë e mbanë trojeve shqiptare. Sot e ka radhën një shkrim i Andon Zako Çajupit që mban datën 22 Shkurt, 1922 shkruar në Kairo – si parathënje në krye të dramës, “E Thena” të Milo Duçit – ribotuar në numrin e parë të revistës “Shejzat” të Ernest Koliqit (Viti i Parë, Gusht -1957) në Romë me mbishkrimin, “Zane të Kalesës”.  

Artikulli i Çajupit, që po e sjellim të plotë, është shkruar prej tij një shekull më parë, në formën e një parathënjeje të dramës “E Thena”. E përzgjodha këtë shkrim të Çajupit, ndonëse ka kaluar një shekull nga botimi (1922), sepse sjellë edhe sot një freski të gjëndjes politike dhe kulturore që mbretëronte në atë kohë, anë e mbanë trojeve shqiptare, por sikur të ishte shkruar sot, pasi pasqyron me mjaft përpikmëri, sidomos gjëndjen e sotme politike në Shqipëri, por jo vetëm.  Në atë shkrim, Çajupi shpreh zhgënjimin dhe trishtimin e tij mbi gjëndjen dhe mungesën e zhvillimeve letrare e kulturore të gjuhës shqipe, në përgjiithsi, në Shqipërinë e 1920-ave. Ndërkohë që “shqiptarët janë të lindur për politikë” sipas Çajupit, “Për njëmënd, ndë Shqipëri gjënden plot ministra, qeveritarë, depytenj, diplomatë të fortë.  Mbijnë sikurse kërpudhat nga dhéu…Përkundra, shkronjëtorët, vjershëtorët, janë fort të pakët.”

Megjithse kanë kaluar mbi 100-vjet nga botimi – fjalët e Çajupit pasqyrojnë edhe sot shqetsimet dhe trishtimet e patriotëve të vërtetë të asaj kohe në lidhje me gjëndjen politike dhe kulturore të shqiptarëve atëherë, por që përputhen aq përpikmërisht me gjëndjen e sotëme politike dhe kulturore në marrëdhëniet e shqiptarëve me njëri tjetrin dhe me të tjerët.  

Andon Zako Cajupi - KultPlus
At Gjergj fishta - KultPlus

          Andon Zako ÇAJUPI                                     At Gjergj Fishta

“Për shumicën e Shqiptarëve, politika është një punë fort e lehtë dhe u vërtetoj se, për me fitu bukën, në këtë botë të reme, zanati m’i lehtë është të bënesh ministër. S’ke nevojë të dish asnjë punë, asnjë mjeshtëri me themel.”  Çajupi

                                              ———————–

Lexoni, pra, (në origjinalin e shqipës së atëhershme) parathënien e Andon Zako ÇAJUPIT për dramën e Milo Duçit, “E THËNA”, Kairo, 1922.  

“Bashkatdhetarëve: 

 S’është neovoja t’u prezantoj unë autorin e këtij libri, që pata naflakë me lëçit i pari në dorëshkrim. Mjafton t’u kallëzoj se, Zoti Milo Duçi është vetë Lulo Malsori, që ka pas botue “Gjakun”, një fjalor shqip-italisht, dhe plot vjersha të bukura e artikulla ndë gazeta dhe të përkohëshme, në kohë të shkuara.  Se duet me dit se Z. Milo Duçi, sido që ala trim i ri, është nga Shqiptarët e vjetër që kanë punuar për letraturën shqipe dhe për liri t’Atdheut qysh në kohë të tiranisë, kur Turku s’ka dashur të dëgjojë as emrin Shqiptar.

Sot, që cilido mund të thotë e shkruajë çka të dojë, pa asnjë farë reziku, na kanë dalë disa Shqiptarë të lashtë, aty ku s’i pandenim, dhe këta njerëz të guxuashim përmenden tani si atdhetarë të vërtetë, sido që herët kanë vepruar kundra Shqipërisë.  Një faktum i tillë nuk e dëshpëroi Z.Milo Duçi, dhe mori prapë pëndën e shkroi një dramë tjetër fort origjinale, “E THËNA”, që ka me u pëlqye të tërve kur ta këndoni e kur ta shikoni të luhet në theatro.

Tani disa vjet, kemi rënë tepër pas politikës. Jemi mërzitur, jemi lodhur pa dobi, duke u grindur me bisedime të politikës që nukë mbarojnë kurrë. Politika! Formirë. Po na duet dhe letratura, për Zonë! Kemi nevojë të dëfrejmë e të çdëfrejmë dopak, të jetojmë dhe me ëndërra. Pastë të mirë pra Z.Milo Duçi, që na mbushi dëshirën e zemrës, se “E THËNA”, do të na zbavitë mjaft sa të harojmë, një orë a dy, mendimet e mundimet e jetës, ndë këtë botë ku hollësitë, kodhelet dhe lodrat e politikës gadi na prishin trutë në ditë të sotme.

Do të më thuani se jam në gabim, se politika për Shqiptarët është si buka që hamë; janë të lindur për politikë. Për njëmënd, ndë Shqipëri gjënden plot ministra, qeveritarë, depytenj, diplomatë të fortë.  Mbijnë sikurse kërpudhat nga dhéu.

Përkundra, shkronjëtorët, vjershëtorët, janë fort të pakët. Në këta 3 a 4 vjet të fundit, Shqipëria ka mundur me pas më tepër se 300 a 400 ministra, diplomatë, depytenj të çkëlqyerë!  Po, qysh 40 vjet e tëhu, s’ka mundur me na dhënë veç 4 a 5 shkronjëtorë e vjershëtorë që meritojnë të përmenden në letratyrë…

Si shpjegonet kjo pasunië në pikëpamje të politikës? Unë, që jam krejt budallë në këtë pikëpamje, them se, për shumicën e Shqiptarëve, politika është një punë fort e lehtë dhe u vërtetoj se, për me fitu bukën, në këtë botë të reme, zanati m’i lehtë është të bënesh ministër. S’ke nevojë të dish asnjë punë, asnjë mjeshtëri me themel. Ministri i bujqësisë, bie fjala, tokon të mos çquaj qepët nga prasët; ministri i luftës tokon të mos ketë marë një pushkë në dorë; ministri i financës tokon të mos ketë fituar asnjë grosh, veç me të grabitur; ministri i arsimit tokon të mos dijë as shqip, veç të mundi të shkruaj një ë me dy pika mbi krye; ministri i punëve të përjashtëme tokon të jetë prift a hoxhë…., dhe puna të vejë mbarë gjithmonë…

Një herë në një kohë, populli lypte nga qeveritarët të jenë sidomos atdhetarë të vërtetë.  Jo, sot s’është nevojë. Ndë Shqipëri, një turkoman, një grekoman, një sllavoman, një intrigant, një tradhëtor, tokon të bënet, pa vesvese, regjent, ministër, depytet, prefekt, faqe me nder dhe mbret. 

S’ka pra m’i lehtë zanat se politika, o vëllezër shqiptarë. Përkundrë, letratyra është një punë fort e rëndë: shkronjëtor, vjershëtor, s’bënet kushdo. Dhe në daltë dokush, s’ka si jeton, se librat shqip nukë shiten. Shqiptarët s’janë budallë me tret kot pare duke blerë libra e gazeta. Më mirë është me pi se me lëçit. . .Prandaj shkronjëtorët shqiptarë janë të rrallë dhe nuk nderonen aspak.  Shkojnë gjithë barabar, si i miri dhe i ligu, dhe ky përmëndet më tepër se ay.  Po, kam uzdajë se një shkronjëtor, si Z. Milo Duçi do ta mërgojë këtë rezik.  S’kam dyshim se “E THËNA”, kur të lëçitet a keq, i lutem autorit të mos dëshpëronet, por të kujtonjë fjalët e plakut La Fontenë: “Kurkush s’mund të kënaqij tërë botën dhe babanë”.  (Botuar në Kairo, shkurt 1922. A. Zako Çajupi, ribotuar në revistën Shejzat, Viti i I, Gusht 1957, Romë) –

                                            ———————

Ka disa vite që — të dëshpëruar me politikën aktuale shqiptare – ashtu siç ishte i dëshpëruar edhe Çajupi me politikën shqiptare të fillim shekullit të kaluar – shumë veta bëjnë pyetjen, nëse mund të bëhet Shqipëria!?  

“Nuk ashtë mjaftë që të jetë ba Shqypnia; duhet ta mbajmë”, ka paralajmëruar At Gjergj Fishta duke thenë se nëse duam të shohim se “Çfarë rreziku mund t’i kërcënohet atdheut nga s’përmbrendi…simbas parimeve të etikës së popujve të qytetnuem” duhet të shohim, “natyrën e pëmbrendshme të autoritetit dhe rregullat simbas të cilave duhet përdorue financat e shtetit, e mandej të ndajmë elementin ma të rrezikshëm për autoritetin dhe financat…” Frank Shkreli: Paralajmërimi i At Gjergj Fishtës: Kujdes nga rreziku i brendshëm! | Gazeta Telegraf — I tmeruar me politikanët e kohës së tij, ashtu siç ishte edhe Çajupi në atë kohë, Fishta i shikon ata që i quan “sundimtarë” të shtetit, qofshin ata “princë, bajraktarë, pashë a beg”, jo si të preferuarit e shoqërisë me privilegje, të drejta e pasuri, në krahasim me njerëzit e thjeshtë, por si të barabartë me të gjithë të tjerët, sepse “gjaku i gjithë njerëzve ashtë një.”  Si rrjedhim, Fishta paralajmëron në artikullin e Hyllit të Dritës se, “Ditën, pra, që nji sundimtar i shtetit zen ta përdorojë autoritetin shtetnuer, jo për dobi të shtetit mbarë, por për qëllime vetjake ase për interes të ndonji kastës në shtet, qëllimi i të cilës mos të ketë kurrnjë të përpjekun me lehtësimin e gjallnimit të njeriut mbi tokë e me të përmirësuemit e tij individual e kolektiv, atë ditë fillon shkatërrimi i atij shteti, e sundimtari bahet mikrobi-gjaks i kombit të vet, pa qenë nevoja që armiku prej së jashtmi të harxhojë fishekë në të…”.

Prandaj, ja vlen që të merren parasysh mësimet dhe parlajmërimet e vyera nga e kaluara — aktuale edhe sot — nga personalitete historike si Fishta e Çajupi për ndërtimin e një të ardhme më të mirë për Shqipërinë dhe kombin shqiptar. “Të mësojmë nga e djeshmja, të jetojmë të sotmen dhe të shpresojmë për të ardhmen”, ka thenë Albert Einstein-i.  

Frank Shkreli

Letër e hapur Ambasadorit gjerman Joern Rohde

by

Prof.Dr. Sylë Ukshini/

Ambasador i dashur, unë jam i vetëdijshëm që ju transmetoni qëndrimin zyrtar të Berlinit zyrtar, të një vendi që e ka njohur pavarësinë e Kosovës 16 vite më parë. Sigurisht ne vlerësojmë kontributin e madh ndër dekada për lirinë e Kosovës dhe për procesin e shtetndërtimit. Por, ka edhe disa gjëra që duhet të thuhen hapur mes miqsh, koncesionet që po i kërkohen Kosovës janë bërë të tepërta para dhe sidomos pas pavarësisë, përkatësisht nga 6 pikëshi i Ban Ki-moonit në dhjetor 2008 e deri me të ashtuquajturën çështje e dinarit serb.

A nuk është tallje dhe përçmuese për Kosovën të dëgjojë fjalë të tilla nga një ambasador i cili vjen nga vendi që 35 vjet më parë rrënoi Murin e Berlinit. A nuk është tallje që një barrikadë e tillë mbi lumin e tillë nga strukturat kriminale dhe mbetjet e regjimit të Milosheviqit të justifikohet nga ambasadorët e vendeve të BE-së.

Zoti Ambasador

Ju keni qenë me detyrë konsulli, ndërsa unë të zëvendësshefit të misionit diplomati, kur 9 vite më

parë, në tetor 2015 ishte arritur Marrëveshja e Brukselit për heqjen e barrikadës dhe revitalizimin e urës së Ibrit, e cila kishte nisur zbatimin më 17 tetor 2015. Bashkimi Evropian, përkatësisht Zyra e BE-së në Kosovë, që është kompetent për zbatimin e kësaj marrëveshje, kishte nisur punimet e revitalizimit të urës e cila ishte parashikuar se do të zgjasë deri në qershor të vitit 2016, kur ura e Mitrovicës duhej të hapej për lëvizje të plotë të lirë, për këmbësor dhe automjete. Asokohe zyrtarët e Qeverisë së Kosovës e kishin vlerësuar lartë nismën e zbatimit të kësaj marrëveshjeje duke theksuar rëndësinë e saj politike dhe të sigurisë për vendin tonë. E tash jemi në qershor të vitit 2024, ndërsa Ju flisni se “zgjidhja për Urën e Ibrit është në Bruksel”!

Zoti Ambasador,

Me këtë dinamikë breshke nuk ecet askund, nëse OKB-së i ishin të nevojshme dy vite për adresimin e statusit final të Kosovës (2006-2007), BE-ja që 13 vite po merren a duhet të paguajnë serbët rrymën e shpenzuar, a duhet të bartin targat e Kosovës apo ato të lëshuara nga një shtet tjetër!

Po te aplikohej modeli i negociatave të Brukselit pas Luftës se Dytë Botërore Franca dhe Gjermania do te mbërrinin ne vitin 1970 dhe do te arrinin marrëveshje që makinat me targat e Berlinit te hynin ne Paris dhe ato të Parisit te hynin ne Berlin dhe kështu 25 vite do te kalonin ne mes te Franceze dhe Gjermaneve qe te arrinin marrëveshje për kalimin nga një vend ne vendin tjetër me targat e tyre. Dhe po ashtu ne vitin 1970 do te bisedonin për Strasburgun apo Alsass Lothringen-it a është territor i Gjerman apo Francez dhe cilat targat të makinave duhej të vlenin, franceze apo gjermane.

Prandaj, ka pak vend për krekosje edhe në Bruksel, ashtu si edhe në Kosovë, e për Beogradin të mos flasim, pasi atje akoma akuzohet pse Milosheviqi nuk arriti të krijonte Serbinë e Madhe.

Nuk e kam të qartë përse kërkoni nga Kosova diçka që nuk kërkohet as në vendet tjera evropiane apo të rajonit.

Është e vërtetë që na keni ndihmuar të çlirohemi nga një e keqe e madhe në rajon, nga regjimi i Milosheviqit. Por, mos harroni se edhe Evropën, edhe vendin tuaj, Gjermaninë, e ndihmuan aleatët perëndimor nën drejtimin e SHBA-së (D-Day) që të çliroheni nga keqja hitleriane. Krejt historia evropiane dhe rajonale ka qenë e shoqëruar nga histori të tilla, pra nuk është se vetëm Kosova e gëzoi me shumë vonesë një përkrahje të drejtë dhe të duhur në momentin kur po kërcënohej me zhbërje nga një regjim hegjemonist dhe me një doktrinë gjenocidale. Por, për dallim nga Gjermania, Serbia u bombardua, por doktrina serbomadhe mbeti e padënuar.

Zoti Ambasador

A nuk do ishte mirë të na thoni ku mbeti Marrëveshja Gjithëpërfshirëse ligjërisht obliguese për normalizimin e marrëdhënieve Kosovë- Serbia.

A do të ishte mirë të na thuhet se cilat është politika e jashtme e përbashkët dhe e sigurisë e BE-së në kohën disa vende të BE-së bashkohen me pozicionin rus, iranian, kubanez, koreane veriore ndaj Kosovës, por BE-ja vazhdon të jetë fasilituese e dialogut të Brukselit.

A do të ishte mirë nëse pesë vendet e injorojnë vendimin e GJND-së për pavarësinë Kosovës shkon në favor të etablimit të të Perëndimit në rajon apo favorizon qëndrimin rus në rajon.

A nuk është fyese që edhe 25 pas çlirimit të Kosovës të kërkohet rikthimi në qarkullim i monedhës serbe, pasi aplimi i Euro-së së BE paraqet “rrezik për krizë humanitare” në veri të vendit. Si na qenka e pranueshme EURO-ja për pagat dhe privilegjet e Listës Serbe, por rrezik për qytetarët e thjeshtë. Një pyetje, ndihmat dhe bonuese që merr regjimi serb i Beogradit nga BE-ja janë në EURO apo në dinar? Ndalni këtë stil përçmues të bërjes politikë, sepse edhe nëse jemi ballkanas, na pëlqeni kur dëshironi të na merrni pa asnjë investim mjekët, ekspertët e It-së si dhe punëtorët e krahut! Edhe pse jemi ballkanas fëmijët tanë janë po aq kreativ dhe po aq të shkathët sa fëmijët tuaj në Evropë, por vonesa jonë është edhe për fajin e evropianëve, të cilët nuk hezitonin ta njihnin shtetin e Milsheviqit(1996) edhe atëherë kur shqiptarëve u mohohej e drejta për përdorimit të gjuhës shqipe, kur u ndalohej shkollimi në gjuhën amtare, edhe kur u mohohej e drejta për media në gjuhën shqipe, edhe atëherë kur u mohohej e drejta për punë, për kujdes mjekësor, dhe e drejta për jetë. Pra, nuk jeni krejt pa faje për katër luftërat dhe katrahurën që bëri Beogradi në vitet 1989-199!

Pra, në vend të deklaratave boshe, Kosova ka nevojë për përkrahje të sinqertë dhe jo për trupa që minojnë bazamentin e shtetësisë, siç është Gjykata Speciale e Hagës, e cila jashtë çdo standardit evropian ka marrë mision që spastrimin etnik, vrasjet masive dhe përndjekjen e shqiptarëve për shumë dekada ta barazoj me vrasjet e pretenduara individuale.

Zoti Ambasador, JU e dini që pas Luftës së Dytë Botërore nga Evropa Lindore u dëbuan dhe u përndjekjen 15 milion gjermanë, pati edhe vrasje edhe përdhunime në zemër të Berlinit, madje edhe Dresdeni u bombardua deri në themel, dhe aleatët antifashistë nuk thanë se duhet të formohet në Gjykatë Speciale në Nyremberg dhe aty të gjykoheshin liderët e vendeve të koalicionit antifashist. U tha se këto krime ishin pasojë e luftës dhe jo qëllimi i luftës.

Ndërkaq, ndaj Kosovë ka patur një qasje shumë të padrejtë dhe asimetrike, ka pasur një dëshirë të zjarrtë për të krijuar një simetri mes krimit shtetëror serb dhe krimeve dhe disa vrasjeve eventuale, kryesisht të ndodhura pas lufte, në kohën kur pushtetin legjislativ dhe ekzekutiv e kishin OKB dhe NATO.

Zoti Ambasador, ju mund të thoni çfarëdo, por një gjë duhet ta dini, normalizimin i marrëdhënieve nuk mund të bëhet me një dialog të tillë të Brukselit, as duke e amnistuar Beogradin si në rastin e agresionit ushtarak në Banjskë. Normalizimi arrihet në Bruksel dhe në Washinton. Vetëm hapja e perspektivës së anëtarësimit të Kosovës në BE dhe në NATO mund të ndërtohet paqja dhe stabiliteti rajonal. Prandaj, BE-ja, nëse dëshiron të jetë një ndërmjetës i paanshëm, atëherë duhet të kërkojë nga 5 vendet e BE-së njohjen e Kosovës mbi bazën e dokumentit të Ahtisaarit dhe të opinionin të GJND-së.

Sende të rralla të Linkolnit

by

Astrit Lulushi/

Më 14 prill 1865, John Wilkes Booth vrau Presidentin e SHBA Abraham Lincoln në Teatrin e Fordit, një ngjarje që do ta gdhendte përgjithmonë presidentin e 16-të në histori. Ky akt ndodhi vetëm disa ditë pas përfundimit të Luftës Civile Amerikane, një epokë kaotike për vendin. Është interesante se në kohën e vrasjes së tij, Lincoln kishte disa sende të çuditshme në xhepat e tij.

Vrasja e Abraham Lincoln mbetet një nga ngjarjet më kritike në historinë amerikane. Presidenti kohët e fundit e kishte udhëtuar në të gjithë kombin nëpër Luftën Civile, një kohë me vështirësi të pashoqe. Ai ishte shumë i dashur, veçanërisht nga komuniteti afrikano-amerikan për rolin e tij të madh në heqjen e skllavërisë.

Ndërsa ndoqi Teatrin e Fordit në Uashington, DC me gruan e tij Mary për të parë një shfaqje, Lincoln, i zhytur në shfaqje, nuk ishte në dijeni të afrimit të vrasësit të tij, John Wilkes Booth. Booth, një figurë relativisht e njohur në atë kohë falë karrierës së tij të suksesshme skenike, arriti të hynte në lozhën e presidentit.

Duke kapur momentin, Booth iu afrua Linkolnit nga pas, duke e kapur atë në befasi dhe qëlloi një goditje të vetme në pjesën e pasme të kokës së presidentit me një pistoletë Derringer të kalibrit 44. Më pas, vrasësi bëri një arratisje dramatike, duke u larguar nga teatri dhe duke ikur me kalë. Të nesërmen në mëngjes, Lincoln u shpall i vdekur, duke shënuar fundin tragjik të një prej presidentëve më të nderuar të Amerikës në moshën 56-vjeçare.

Ndërsa vrasja e Lincoln pati pasoja të thella për historinë amerikane, një detaj intrigues, por i zakonshëm qëndron në përmbajtjen e xhepave të presidentit në atë kohë.

Presidenti amerikan Abraham Lincoln kishte një sërë sendesh në xhepat e tij natën kur u vra.

Ai kishte një thikë të vogël xhepi, dy palë syze dhe një ore xhepi; mbante gjithashtu një portofol lëkure dhe një shami prej liri me shkronja të kuqe “A. Lincoln”. Çuditërisht, një nga palët e syzeve tregonte dëshmi të një riparimi të vogël të bërë nga vetë presidenti.

Përtej sendeve të zakonshme, Lincoln posedonte një koleksion të copëzave të gazetave që përmbanin lavdërime për veten e tij. Megjithatë, ndoshta sendi më intrigues atë natë, ishte një kartëmonedhë 5,00 dollarësh e Konfederatës që u gjet në portofolin e tij.

Prania e monedhës armike ngre pyetje se pse presidenti do të mbante një artikull të tillë. Ndërsa përgjigja e saktë nuk dihet, studiuesit në Bibliotekën e Kongresit propozojnë një teori.

Clark Evans, në Divizionin e Librave të Rralla dhe Koleksioneve të veçanta, sugjeron, “Ne nuk e dimë me siguri qind për qind, por vetëm disa ditë më parë, Richmond kishte rënë dhe Lincoln në fakt udhëtoi për në Richmond dhe kjo ka të ngjarë që zyryarët e qytetit t’i kenë dhënë kartmonedhën si një suvenir.”

Ruajtja e jashtëzakonshme e pasurive të mbajtura nga Lincoln natën e vrasjes së tij është e jashtëzakonshme. Pas vdekjes së tij, sendet iu besuan djalit të tij të madh, Robertit, dhe mbetën në posedim të familjes për shtatë dekadat e ardhshme. Aktualisht, këto artefakte të paçmueshme mund të shihen në Bibliotekën e Kongresit.

Photo: biography.com

“NJËQIND VJET VETMI” – GABRIEL GARSIA MARKEZ

by

Prof. Xhelal Zejneli/

Nuk gjetëm shtigje që e lidh Makondon me botën. Jemi të izoluar . Do të vazhdojmë t’i përlajmë gjelat!

“Njëqind vjet vetmi” (spanjisht – Cien años de soledad) është roman i shkrimtarit kolumbian Gabriel Garsia Markez (Gabriel García Márquez, 1927-2014), të botuar në Spanjë në vitin 1967. Vepra korri sukses të jashtëzakonshëm dhe është përkthyer në shumë gjuhë të botës. Kjo vepër paraqet zbulim më të madh të stilit postmodern të të shkruarit. Kur u bë libër i dytë më i shitur në tërë historinë e letërsisë spanjolle, vepra korri edhe sukses komercial, menjëherë pas “Don Kishotit” të shkrimtarit spanjoll Miguel de Servantesit (Miguel de Cervantes, 1547-1616).

“Njëqind vjet vetmi” është vlerësuar si më i miri roman i Evropës, i botuar nga një joevropian. Është vlerësuar si roman i vështirë për t’u kuptuar.

Lufta midis guerilëve të Makondos, në një anë dhe kompanisë së bananeve, në anën tjetër, zgjati njëzet vjet. Pas dy dekadave, midis palëve ndërluftuese u arrit një marrëveshje paqeje. Guerilët luftën s’e humbën, por edhe nuk e fituan. Historinë do ta shkruanin, jo guerilët, por kundërshtarët e tyre.

Varrimi i njërit prej komandantëve të gueriles u bë me gjashtë vetë. Ishte një ditë me shi. Arkivoli me trupin e komandantit ishte vendosur në karrocë që tërhiqej prej katër kuajve. Rruga nëpër të cilën kalonte karroca ishte mbuluar nga balta. Rrotat e karrocës ishin zhytur deri në gjysmë në baltë. Me të mësuar për varrimin, Ursula i kërkoi mbesës së vet, Amarantës, ta nxirrte te dera, për t’ia dhënë përshëndetjen e fundit prijësit të guerilëve. Plaka ishte njëqindvjeçare. Kishte mbetur sa një kumbull. As shihte, as dëgjonte. Komandanti ishte rritur në oborrin e saj. I kishte dhënë gji, njësoj si djalit të vet. U ndal nën strehën e derës së oborrit. Shiu binte rrëke. Në shenjë nderimi për nënën e guerilëve, Ursulën, gjashtë guerilët e ndalën karrocën me kufomën e kryekomandantit. Ursula salutoi, duke ngritur grushtin përpjetë.

Makonadasit nuk e dinin se atë ditë shkonte në amshim njeriu i cili njëzet vjet kishte udhëhequr 200 mijë guerilë, në luftë kundër kompanisë së bananeve. Histori për luftën e tyre s’kishte. Atë e shkruanin të tjerët.

* * *

Në këtë vepër Markezi punoi plot 15 muaj pandërprerë, duke u tjetërsuar nga pjesa tjetër e botës, në dhomën e vet, bashkë me faqet e letrës që gjithmonë i mungoni dhe cigareve.

Në pikëpamje kronologjike, romani përcjell familjen Buendia dhe historinë e fshatit mitik Makondo. Titulli i veprës tregon se veprimi i romanit zgjat njëqind vjet. Megjithëkëtë, veprimi nuk është i kufizuar në mënyrë rigoroze në atë periudhë kohore. Shumë kritikë janë dakord se “një vjet” është përdorur si metaforë. Kjo papërcaktueshmëri e kohës ndikon në interpretimin e kohës sipas mënyrës që është karakteristike për romanin, në të cilin ndërthuren mendimet dhe përshtypjet se koha përsëritet, e ndërron shpejtësinë apo plotësisht ndalet të rrjedhë në pjesë të ndryshme të rrëfimit. Duket sikur të gjitha ngjarjet ndodhin disi në të njëjtën kohë.

Sikundër edhe shumë romane të tjera të Markezit, “Njëqind vjet vetmi” i takon një zhanri karakteristik në të cilin janë kombinuar elemente të romantikës, të historisë dhe të fantastikes. Vepra është e pasur me metafora dhe ironi dhe është ndërtuar në mënyrë të përsosur mbi baza të realizmit magjik.

* * *

Veprimi i romanit “Njëqind vjet vetmi” nuk është i caktuar me kufijtë që i vendos realiteti. Ai i kapërcen ato, duke i fshirë kufijtë e tij me një guxim të tillë, saqë vetë realiteti i shtrin rrënjët e veta në fantazi. Raporti midis realitetit dhe fantastikes është harmonizuar në mënyrë të përsosur, në rrafshin e një objektiviteti të jashtëzakonshëm. Kësisoj është krijuar efekti i një realiteti fiktiv që i shemb të gjitha muret pengues që i vendos realiteti i ashpër, duke e privuar lexuesin që ta përjetojë veprën plotësisht. Duke i përsëritur shkallë-shkallë temat e njëjta nëpër roman, Markezi dëshmon në të vërtetë për natyrën ciklike të historisë, të cilën gjithsesi nuk duhet harruar, ngase një harresë e tillë sjell me vete të këqija të shumta.

Romani e përcjell fatin e familjes Buendia në fshatin Makondo. Edhe Makondo është një prej fryteve të imagjinatës së Merkezit. Makondo edhe pse krijohet në fillim të romanit dhe shkatërrohet në fund të tij, krijon përshtypjen se është i përhershëm. Kjo ndodh mbase për shkak të faktit se ky fshat mitik nuk shfaqet vetëm në këtë roman të Markezit.

Personazhet

Trungu familjar Buendia

Brezi i parë

Hose Arkadio Buendia (José Arcadio Buendía)

Patriarku i familjes Buendi, Hose Arkadio Buendia është njeri me vullnet të fuqishëm i cili, edhe fizikisht, edhe psiqikisht “tjetërsohet” prej familjes së vet, në momentin kur udhëhiqet nga interesi për mister filozofik. Buendia e udhëhiqte Makondon në vitet e hershme të fshatit.

Hose Arkadio Buendia tri herë ndërmori ekspedita për të gjetur rrugë që e lidhin Makondon me botën. Rrugë nuk gjeti. I dëshpëruar, bashkë me ekspeditën, u kthye në fshat. Bashkëfshatarëve që e pritnin me ankth, u tha:

“Rrugë që na lidhin me botën, nuk gjetëm. Jemi të izoluar. Do të vazhdojmë t’i përlajmë gjelat!”

Në luftën e gjelave, merrte pjesë me gjelin e vet edhe Hose Arkadio Buendia. Gjatë një përleshjeje, gjeli i tij e mundi atë të një tjetri. Ai, gjeli i të cilit kishte humbur, iu drejtua me zemërim:

“Dëgjo ti Hose Arkadio Buendia, merre këtë gjelin tënd dhe çoja gruas tënde që t’ia bëjë atë punë që s’je në gjendje t’ia bësh ti!”

“Kujt ia thua ato fjalë, or ti horr i ligë?” – ia ktheu me të keq Hose Arkadio Buendija.

E nxori revolen dhe e qëlloi makondasin me tre plumba në gjoks. U kthye në shtëpi, e pa gruan e vet në oborr te zarzavatet, e zuri dhe e shtriu për toke, ia grisi rrobat dhe ia bëri punën.

E shoqja mbeti pa mend. “Ç’je duke më bërë kështu Hose?! Të paskan lënë mendtë!” – i tha ajo e habitur.

Prej çastit të vrasjes së bashkëfshatarit, Hose Arkadio Buendia nuk do të jetë ai që kishte qenë dikur. Nisi të çmendet, prandaj u detyruan ta nxjerrin në oborr dhe ta lidhin për gështenje.

* * *

Prania e tij në roman humbet kur ai fillon të çmendet, duke kërkuar gurin e magjistarit. Me kalimin e kohës e humb arsyen dhe fillon të flasë në gjuhën latine. Që atëherë, e lanë të lidhur për trungun e gështenjës. Para se të vdiste, gruaja e tij, Ursula (Úrsula) e liron dhe çon në dhomën e tij. Në prag të vdekjes, ai kthehet nën trungun e gështenjës ku edhe vdes.

Ursula Iguaran (Úrsula Iguarán)

Gruaja e Hose Arkadia Buendias, Ursula, është një prej personazheve kryesore të romanit. Jeta e saj shtrihet pothuajse nëpër të gjithë brezat e familjes. Ajo mbikëqyr familjen, i kryen punët e shtëpisë dhe kujdeset për Hose Arkadia Buendian. Ajo vdes në moshën midis 114 dhe 122 vjeçe. Kishte mbetur sa një kumbull dhe nuk ishte më e madhe se një fetus.

Brezi i dytë

Hose Arkadio (José Arcadio)

Hose Arkadio ishte djali i parë i Hose Arkadio Buendias, nga i cili trashëgoi vetinë e të qenit këmbëngulës si dhe sjelljen impulsive. Kishte për dashnore Pilar Ternerën, nga e cila u nda në fillim të shtatzënisë së saj. U bashkëngjitet romëve dhe largohet nga familja. Në Makondo kthehet pas disa vitesh si një i rritur. Thoshte se kishte lundruar nëpër detet e botës. Me të ardhur, martohet me të motrën e adoptuar, Rebekën. Që të dy u dëbuan nga shtëpia familjare. Vdes nga plaga e shkaktuar nga një plumb i panjohur, vetëm disa ditë pasi i kishte shpëtuar i vëllai nga dënimi me vdekje.

Koloneli Aureliano Buendia

Aureliano Buendia ishte djali i dytë i Hose Arkadio Buendias dhe personi i parë i lindur në Makondo. E pagëzuan me emrin e gjyshit. Aureliano kishte qarë në barkun e së ëmës dhe kishte lindur me sy të hapur.

Shoku i tij i fëmijërisë kishte bërë nja gabim. Si pasojë, kishin pësuar katër guerilë. Në përputhje me ligjet e luftës guerile, koloneli Aureliano shokun e vet e kishte dënuar me vdekje. Për rastin e rëndë kishte mësuar edhe e ëma, Ursula. Kërkoi ta çonin tek i biri. Ende pa gdhirë, u nis për te koloneli, për të arritur para muzgut. Rojet e shtabit të guerilëve mësuan se është nëna e kolonelit. E njoftuan komandantin për ardhjen e saj. “Le të hyjë”, u tha koloneli.

E paralajmëruan nënën:

“Do të hysh brenda dhe do të qëndrosh tre metra larg kolonelit. Mund të qëndrosh brenda, jo më shumë se tri minuta.”

Nëna hyri në shtabin e guerilëve. Me ta parë të ëmën, koloneli u ngrit në këmbë. Nëna bëri t’i afrohet, por rojet e shtabit e rrokën për krahu dhe ndalën.

“Ju paralajmëruam zonjë. Mund t’i drejtoheni kolonelit vetëm nga një distancë prej tre metrave. Qëndrimi Juaj këtu nuk mund të zgjatë më shumë se tri minuta.”

Nëna nuk ia tha të birit atë për të cilën kishte ardhur – ta tërheqë dënimin me vdekje ndaj shokut të tij të fëmijërisë. Që të dy ishin rritur në oborrin e saj. Që të dyve u kishte dhënë gji.

Në ato dy-tri minuta Ursula ia tha të birit fjalët më të rënda. Koloneli heshti. Ende pa kaluar tri minuta, rojet e shtabit të guerilëve iu afruan nënës, e rrokën për krahu dhe morën ta nxjerrin jashtë. Ajo e ktheu kokën kah i biri dhe i tha: “Dënimin që e ia ke dhënë shokut tënd të fëmijërisë, ta tërheqësh sa më parë. Ndryshe, për se jeta do ta kesh mallkimin tim.”

Koloneli Aureliano vetëm tani e kuptoi përse e ëma e kishte marrë gjithë atë rrugë, nëpër shtigjet e egra të fushëbetejave.

* * *

Koloneli Aureliano nuk tregoi ndonjë aftësi të veçantë në dashuri. Besonte se zotëronte fuqi të mbinatyrshme për të parashikuar atë që do të ndodhte. Ato që i kishte thënë deri atëherë, kishin dalë të sakta. Lufton në anën e liberalëve, merr pjesë në 32 luftëra dhe disa herë ia ka dalë t’i shpëtojë vdekjes. Me të humbur interesin për luftë, nënshkruan me kompaninë e bananeve marrëveshjen e paqes dhe kthehet në shtëpi.

Aureliano s’ishte vetëm luftëtar. Ishte edhe poet. Në moshë të shtyrë, nisi ta humbë kujtesën dhe të bëhet i pandjeshëm për ndodhitë rreth vetes. Kohën e kalon në punëtori duke punuar peshq të artë. I shkëmbente për monedha të cilat i shkrinte dhe bënte prej tyre peshq të tjerë. Vdiq nën trungun e gështenjës nën të cilin babai i tij ishte i lidhur me vite.

Remedios Moskote (Remedios Moscote)

Remedia ishte vajza më e vogël e konservatorit dhe drejtuesit, Don Apolinar Moskote. Ngjyra e bukur e lëkurës dhe sytë e gjelbër smeraldi e bënin të jetë tërheqëse. Në moshën 12-vjeçare u martua me kolonelin Aureliano. Ishte shumë e re kur koloneli u dashurua në të. U desh të pritnin kurorëzimin derisa ajo të hynte në pubertet. Për befasinë e të gjithëve, ajo u bë një bashkëshorte e mrekullueshme dhe simpatike. Si rrjedhojë, e fitoi simpatinë e të gjithëve. Ishte i vetmi person që kujdesej për Hose Arkadio Buendian, gjatë kohës kur ai ishte i sëmurë. Për fat të keq, ajo vdes e re gjatë lindjes së fëmijës.

Amaranta

Amaranta ishte fëmija i tretë i Hose Arkadio Buendias. U rrit bashkë me simotrën e saj, Rebekën. Dashuria dhe delikatesa që shfaqte ndaj saj u shndërruan në xhelozi dhe smirë kur në jetën e tyre paraqitet Pietro Krespi (Pietro Crespi). Që të dyja e dashuronin me zjarr. Madje Amaranta kishte deklaruar se do ta vriste Rebekën po qe se martohet për Pietro Krespin. Por, pas vdekjes së Remedias, Amaranta u pendua për atë që kishte thënë. Pas kësaj, përjeton krizë emocionale.

Kur Rebeka martohet me Hose Arkadian (Jose Arcadio) dhe jo me Pietron, Amaranta e refuzon secilin që i vardiset, madje edhe Pietro Krespin. I dëshpëruar, ky e vret veten. Një prej atyre që i vardiseshin ishte edhe shoku më i ngushtë i vëllait të saj Aurelianos, koloneli Gerineldo Markez (Gerineldo Marquez), por ajo, pa ndonjë arsye, e refuzon edhe dorën e tij. Ka pasur marrëdhënie joseksuale me nipat e saj, me Aureliano Hosen dhe me Hose Arkadian.

Një ditë do të vdesim, i tha Amaranta vetes. Nisi të thurë mbulesën e saj të varrimit. Kur mbaroi së thururi, vdiq si një e virgjër dhe si një vajzë e vetmuar e pamartuar. Ishte disi e kënaqur ngase ishte pajtuar me fatin.

Rebeka

Rebeka është një bonjake që e adopton familja Buendia. Supozojnë se ajo është vajzë e farefisit të largët të Ursulës. Në fillim ajo ka qenë shumë e tërhequr, refuzonte të fliste dhe kishte një shprehi të çuditshme: hante truall dhe gëlqere nga muret e shtëpisë si dhe e thithte gishtin. Sjell me vete thesin me eshtrat e prindërve të vet dhe bisedon vetëm me shërbëtorët Visitacin dhe Kataurin (Cetaure). Paraqitet pasi që Hose Arkadio shkon me romët. Edhe pse ishte rritur në shtëpinë e familjes Buendia, e dëbojnë prej aty pasi u martua me Hose Arkadian. Vdekja e mistershme e Hose Arakdit është e ndërlidhur në mënyrë të pashpjegueshme me Rebekën. Pas kësaj, ajo jeton e izoluar nga bota.

Po ky personazh paraqitet edhe në novelat e Markezit veprimi i të cilave po ashtu zhvillohet në Makondo.

* * *

Në vepër ka një skenë ku fjalosen vjehrra me dhëndrin. Vjehrra i thotë dhëndrit:

“O i mjerë! Ti nuk je i vetëdijshëm se ke marrë për grua një vajzë e cila kur ishte dy vjeçe e bënte nevojën në oturak prej floriri.”

Me t’i dëgjuar këto fjalë të rënda, pa çelur gojë, dhëndri doli jashtë, ndërsa nusja e tij i theu duart dhe mallëngjyeshëm reagoi ndaj fjalëve të së ëmës: “Si munde t’ia thuash ato fjalë nënë…A e ke parasysh se do m’i prishësh raportet me burrin.”

* * *

Artisti kolumbian Garsia Markez është një ndër më të mëdhenjtë e shekullit XX.

TË MBASH NË DUAR NJË MARGARITAR

by

Kosta Nake/

Si ato retë që shfaqen mbi mal muzg pas muzgu duke paralajmëruar shiun e shumëpritur, edhе Kadare më se një herë kishte premtuar se do ta sillte Doruntinën para lexuesve të vet, fillimisht te përmbledhja eseistike “Autobiografia e popullit tonë në vargje” ku tregoi se sa i ndjeshëm është ndaj këtij thesari të madh popullor, pastaj e paralajmëroi te romani “Ura me tri harqe” dhe sërish te romani “Murgu i perëndive të stepës”.

Balada për Doruntinën është një sintezë e një kohe të largët, e një fati të hidhur, por edhe e një institucioni të veçantë shpirtëror që nuk e gjen te popujt e tjerë – institucioni i besës, ose i mbajtjes së fjalës së dhënë. Kadare guxon t’i hyjë një ndërmarrje jo fort të lehtë – ta rikthejë në magje brumin që ka gatuar legjendën dhe këtë e bën me një nga gjetjet e tij prej gjeniu: e fillon nga vargjet e fundit:

“Hap, moj nënë, derënë,

Jam Doruntin‘ e vetëmë!”

“Me cin’erdhe, moj Doruntinë?”

“Un’ arçë, me Kostandinë.”

“Ç’Kostandin, moj t’arthtë gjëma?

Kostandini i vdekurë,

Ç’bën tre vjet pa treturë?”

Stresi, kapiten për ruajtjen e rendit në krahinë, zgjohet që pa gdhirë nga ndihmësi i tij për ta njoftuar se plaka e Vranajve dhe bija e saj Doruntina janë në gjendje agonie. Autori sjell elementin e parë informues: ngjarja i përket familjes së Vranajve. Siç merret me mend, nëna ka mbetur vetëm, pasi nuset e djemve me fëmijët janë larguar duke shumëfishuar përmasat e gjëmës. Saktësohet se “Lark e lark mërguar/Tre male kaptuar!” është Bohemia. Kufizohet koha kur ka ndodhur tragjedia që mori jetën e nëntë vëllezërve Vranaj – “ditën e Pashkës në drekë”, saktësisht pesë javë pas dasmës madhështore të vajzës së vetme të familjes, por stihisë që “më helmoi djemt e mi”, autori i shton një shkak madhor: ardhjen e një ushtrie normande që bashkë me luftën solli edhe murtajën. Ka një largim nga balada për ardhjen e Doruntinës, jo ditën e Pashkës së madhe, por më 11 tetor, pasi, sipas autorit, ngjarjet më të rëndësishme ndodhin në vjeshtë. Kthimi i pazakontë i Doruntinës duket sikur e fut veprën në hullinë e një romani policor dhe Stresin e kthen në një detektiv, por ky është vetëm imazhi fillestar, sepse ngjarja kthehet në kufijtë e legjendës kur rojtari i varrezave i tregon se ka dëgjuar nënën ta mallkojë të birin mbi varr: “Kostandin, të arthët gjëma”, ku e ke besën që më dhe?

Po pas ardhjes së Doruntinës, u gëzua nëna që i biri ia dëgjoi fjalën që nga nëntoka, apo u pendua që e shqetësoi të vdekurin?

Në baladë “Një në prak e një në derë/Plasnë si qelqe me verë”, kurse autori në vepër ua shtyn vdekjen e menjëhershme për disa orë të tjera, por kjo nuk ndihmon në zbërthimin e enigmës. Pyetja se kush e solli Doruntinën kërkon një përgjigje. Vihet re një plasë te rrasa e varrit të Kostandinit, por kjo nuk mund të jetë një provë. Pa i dhënë mundësi ftohjeje dhe harrese, vajtojcat u fryjnë përmasave të ndodhisë kur e shpjegojnë me ngritjen nga varri. E vërteta duhej të ishte që e ka sjellë dikush tjetër që ka patur dijeni për premtimin e dhënë dhe, pa pritur të zbulohet sjellësi. Befas Kadare fut një element të ri: përfshirjen e kishës në interpretim. Ngritja nga varri ka brenda një herezi sepse na proklamon një Krisht të dytë, prandaj kërkesa që vjen prej saj është gjetja e një sjellësi të gjallë, qoftë edhe duke sajuar një të tillë.

Kush mund të ishte i besueshëm? Një dashnor. Balada shkon edhe përtej kufirit të saj fundor, kur nga Bohemia vijnë të afërmit e burrit të Doruntinës, madje sjellin një datë, 29 shtator, dhe një pusullë që ajo pati lënë për të shoqin në çastin e kthimit, duke përmendur se po ikte me vëllain. Paralelisht me Stresin punon edhe ndihmësi i tij duke studiuar arkivën e familjes dhe zbulon nga letërkëmbimi i zonjës Vranaj me kontin Topia se paska patur shenja të një incesti vëlla-motër.

Duket sikur u gjend zgjidhja – një tregtar ikonash nga Malta merr përsipër autorësinë duke e kthyer ardhjen e Doruntinës në një romancë bujtinash. Po pikërisht në dy kapitujt e fundit të romanit, në trajtën e një traktati filozofik Kadare ia rikthen shkëlqimin baladës: në mbledhjen e madhe në Manastirin e Madh Stresi deklaron se Doruntinën e solli besa, një institucion shpirtëror që ishte ngritur për të mbrojtur ekzistencën e Arbërit. Në këtë përfundim nuk e çoi jo aq vënia e dëshmitarit të rremë në torturë, se sa bisedat me shokët më të afërt të Kostandinit.

Kadare guxon të ngrejë një rrjetë intrigash duke mbajtur në dorë një margaritar dhe nuk i fryn si magjistar për ta tjetërsuar, por si admirues për t’i dhënë atij një përdndritje të re.

(Romani “Kush e solli Doruntinën” i Ismail Kadaresë, Tiranë 1980)