---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 25 Maj 2024

“The American Review of Reviews” ka botuar, me 1 dhjetor 1912, në faqet n°737 – 739, letrën e hapur të priftërinjve shqiptarë në Boston, Fan Nolit dhe Naum Ceres drejtuar asokohe Alexander Hotovitzky-t, sinodit rus në Nju Jork, përmbajten e të cilës, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Austria dhe çështja shqiptare

Qëndrimi i Austro-Hungarisë ndaj situatës së re që është krijuar në Lindjen e Afërt nga veprimi i shteteve ballkanike është aq i paqartë saqë është evidente se rirregullimi i ndarjes territoriale të Gadishullit Ballkanik nuk mund të realizohet pa ndonjë ndërhyrje të jashtme. Arsyeja për këtë është përkujdesja e Monarkisë së Dyfishtë për interesat që ajo ka pasur gjithmonë në vendet që shtrihen midis kufirit të saj jugor dhe detit Egje dhe kufizohen me anën lindore të Adriatikut. Austro-Hungaria e ka konsideruar ndonjëherë atë pjesë të Gadishullit Ballkanik në perëndim të Serbisë dhe Bullgarisë dhe në veri të Greqisë si pak a shumë brenda sferës së saj të influencës ndërkohë që turku mbeti në Evropë dhe i nënshtrohej pushtimit të saj kur mund të vinte dita që ai të merrte largimin e tij.

Aq fort ishte kjo ide e rrënjosur në Ball Platz në Vjenë, saqë pas Kongresit të Berlinit, qeveria austro-hungareze i propozoi qeverisë britanike që Anglia të merrte përsipër organizimin e administratës civile të asaj që sot quhet Maqedoni, ndërsa Austria do ta pushtonte atë me trupat e saj. Ky propozim u refuzua menjëherë nga Qeveria Britanike dhe ngjarjet u lanë të ndiqnin rrjedhën e tyre, për të arritur në kohën e plotë në kushtet që shohim tani. Nisur nga ky fakt, qëndrimi i tanishëm ekuivok është i natyrshëm dhe ka një arsye shtesë në ekzistencën e Shqipërisë, e cila ka pak afinitete me fqinjët e saj lindorë.

Shqyrtimi i kësaj faze të fundit të çështjes ballkanike çon në shumë mundësi. Duke supozuar të jenë të vërteta raportet se Austro-Hungaria favorizon krijimin e një shteti autonom shqiptar midis Malit të Zi dhe Greqisë, rregullimi i kufijve të saj lindorë do të kishte më shumë gjasa të krijonte telashe serioze me Serbinë, e cila ka pushtuar pjesë të mëdha të territorit shqiptar, dhe ndoshta edhe me Bullgarinë. Që Rusia tashmë është e interesuar për çështjet shqiptare, dëshmohet nga burime të papritura, duke përfshirë zëdhënësit e të krishterëve shqiptarë në Kishën Ortodokse Lindore këtu në Shtetet e Bashkuara. Bëhet fjalë për një letër drejtuar dekanit të Kishës Ruse në Nju Jork nga priftërinjtë e të krishterëve ortodoksë shqiptarë të Bostonit. Një karakteristikë e dukshme është armiqësia e fortë e shqiptarëve ndaj grekëve.

Shqiptarët e krishterë dhe Lufta Ballkanike :

Një letër e hapur drejtuar sinodit rus,

Për asamblenë kishtare të Kishës Ruse në Amerikën e Veriut.

Etër dhe vëllezër të nderuar në Krishtin :

Në një letër që patëm nderin të merrnim nga i nderuari At Aleksandër Hotovitzky, Dekan i Katedrales Ruse të Nju Jorkut, na pyetën për disa informacione mbi qëndrimin e shqiptarëve të krishterë të Amerikës në luftën ballkanike. Ndonëse letra e shumë të nderuarit Dekan është pak a shumë e një karakteri privat, dhe megjithëse ai deklaron se me pyetjet e tij miqësore nuk ka për qëllim të ndërhyjë në asnjë mënyrë në pikëpamjet tona, ne e ndiejmë si detyrë, për të shmangur çdo interpretim të gabuar të qëndrimit tonë, të marrim të gjithë çështjen dhe të shpjegojmë hapur natyrën dhe shkaqet e politikës sonë. Nëse arrijmë t’i bëjmë të qarta arsyet tona, ndihemi të sigurt se Etërit më të nderuar të Sinodit të Shenjtë dhe nëpërmjet tyre Nëna jonë e Shenjtë Kisha Ortodokse dhe Kombi fisnik rus do të kuptojnë këndvështrimin tonë dhe do të respektojnë ndjenjat tona.

Shqiptarët e krishterë janë bashkuar me gjithë zemër me turqit dhe mbrojnë atdheun e tyre kundër pushtuesve të huaj. Shpjegimi i kësaj thënie është i lehtë për t’u dhënë dhe i lehtë për t’u kuptuar.

Mjafton të hapësh një hartë të Gadishullit Ballkanik për të parë se territori shqiptar është fushëbeteja e ushtrive greke, malazeze dhe serbe. Është e qartë për çdo studiues të politikës ballkanike se, nëse turqit humbasin, Shqipëria do të ndahet midis shteteve ndërluftuese ballkanike dhe do të marrë fund përgjithmonë. Ndër shqiptarët e të gjitha besimeve dhe partive politike mbizotëron ideja se kjo luftë nuk është gjë tjetër veçse një përpjekje për të dërrmuar kombin shqiptar përpara se ai të jetë në gjendje të kundërshtojë agresionet kundër të drejtave të tij. Ky besim forcohet nga fakti se shtetet ballkanike i kanë shpallur luftë Turqisë pikërisht kur qeveria osmane, duke dashur t’i jepte fund një rebelimi të gjatë dhe të përgjakshëm, kishte njohur zyrtarisht kombësinë shqiptare dhe na dha të drejtën dhe lirinë për të rihapur shkollat kombëtare, të cilat ish-kabineti qeveritar i kishte mbyllur brutalisht. Me agresionin e tyre të beftë kundër Turqisë, aleatët ballkanikë ia kanë dalë të pengojnë shqiptarët të gëzojnë të drejta natyrore që nuk cenonin të drejtat e askujt tjetër dhe nuk mund t’i bënin askujt dëm. Marrëveshja midis qeverisë osmane dhe shqiptarëve shënoi fundin e një epoke të gjatë vuajtjesh morale dhe padrejtësish të jashtëzakonshme. Këto janë arsyet kombëtare të qëndrimit tonë. Ka edhe arsye të tjera të një karakteri tjetër.

Një arsye që i bën shqiptarët të hedhin fatin e tyre me turqit në këto rrethana, është ky fakt : së pari, se shtetet aleate ballkanike i kanë bërë në të kaluarën popullit shqiptar më shumë dëm se Turqia; dhe së dyti, se shqiptarët janë të bindur se do të merrnin një trajtim më të pamëshirshëm nga pushtuesit e krishterë se sa kanë marrë ndonjëherë nga duart e turqve. Ju i njihni mirë, nëpërmjet raporteve tona në të kaluarën, krimet e padëgjuara të prelatëve grekë në Shqipërinë e Jugut : A duhet të kujtojmë anatemimet solemne të marrë nga peshkopët grekë kundër gjuhës sonë kombëtare, shkishërimet e tyre masive të patriotëve shqiptarë ortodoksë, refuzimet e sakramenteve për arsye politike, ushtria e tyre e informatorëve që denoncuan para autoriteteve dhe rrënuan qindra familje nën sundimin e Sulltan Abdul Hamidit, bandat e tyre të kriminelëve që vranë me nxitjen e tyre laikë dhe klerikë, faji i vetëm i të cilëve ishte dashuria e sinqertë dhe e natyrshme për vendin e tyre ? Për të gjitha këto krime të peshkopëve grekë, ne thërrasim për të dëshmuar vetë bullgarët që kanë vuajtur nga duart e tyre po aq sa ne.

Një shembull se çfarë duhet të presin shqiptarët në rast të një fitoreje të krishterë jep veprimi i Serbisë pas traktatit të Berlinit, kur Serbisë i ishte dhënë një pjesë e territorit shqiptar. Ai shtet i krishterë e kreu punën e qytetërimit të territorit të aneksuar duke dëbuar 100.000 shqiptarë, duke konfiskuar pronat e tyre pa dhënë asnjë dëmshpërblim dhe duke shkaktuar mijëra të vdekur nga uria dhe të ftohti. Sfidojmë çdo patriot serb që njeh historinë e vendit të tij të mohojë këtë padrejtësi të rëndë dhe barbare.

Për malazezët, duket se ne e shpërblejmë me mosmirënjohje mikpritjen e bërë prej tyre ndaj refugjatëve gjatë kryengritjes së malësorëve shqiptarë, dy vjet më parë. E vërteta, megjithatë, është se mbreti i Malit të Zi është paguar nga xhonturqit dhjetë herë mbi çmimin e misrit të mjerë që u dha refugjatëve të mjerë dhe, sapo mori paratë, i detyroi kryengritësit shqiptarë të pranonin kushtet e xhonturqve dhe kështu të kthehen në shtëpitë e tyre pa asnjë garanci për sigurinë e tyre. Si dëshmi se shtëpia mbretërore e Malit të Zi nuk ka lidhje tjetër veç asaj të parasë dhe se pohimi i mësipërm nuk është shpifje, kërkojmë leje t’i kujtojmë mendjes së rusëve se, gjatë luftës ruso-japoneze, qeveria ruse, për shkak të vështirësive financiare, refuzoi subvencionimin vjetor për Mbretin e Malit të Zi dhe se një përgjigje, sa e pabesueshme aq edhe e urryer, erdhi nga Cetinje në formën e një dollie, të propozuar nga princi i kurorës Danilo për shëndetin e Admiralit Togo, dhe të ushtrisë dhe marinës trime japoneze…

Dhe, nëse do të ishin kaq mosmirënjohës ndaj Rusisë, e cila sakrifikoi miliona jetë dhe miliarda rubla për emancipimin e tyre, nuk mund të prisnim të ishin të drejtë ndaj shqiptarëve. Ata na akuzojnë në momentin e tanishëm se po mbajmë anën e turqve në luftën kundër të krishterëve. Për këtë deklaratë të ndyrë kemi një përgjigje të gatshme, të nxjerrë nga politika e tyre në të kaluarën. Këto shtete të krishtera, për të shuar kombësinë shqiptare, nuk u tërhoqën nga përkrahja me gjithë zemër Sulltanit të Kuq të rrëzuar dhe duke qenë, nën mbulesën e neutralitetit dashamirës, bashkëpunëtorë të ekspeditave të përgjakshme të xhonturqve kundër Shqipërisë. Për të mbrojtur atdheun tonë nga pushtuesit e huaj, ne besojmë se është detyra jonë t’i qëndrojmë besnikë një Sulltani, jeta e të cilit është e pastër dhe të mbështesim një qeveri që e ka trajtuar kombin shqiptar në mënyrë të drejtë dhe të barabartë.

Ne duam, megjithatë, të bëjmë të qartë se ne nuk i kundërshtojmë shtetet aleate të Ballkanit për shkak të urrejtjes ndaj racave që i përbëjnë, por për shkak të politikës së tyre të padrejtë dhe pretendimeve të tyre arrogante për të qytetëruar gadishullin ilir. Ne i vlerësojmë virtytet e tyre, por shprehim keqardhje për faktin që ata po harxhojnë energjitë e tyre në një luftë të padrejtë, e krijuar vetëm për të kënaqur ambiciet e udhëheqësve të tyre dhe të “politikanëve” të tyre të vegjël të kafeneve. Detyra që ata vendosin para vetes është, sipas mendimit të të gjithë vëzhguesve të paanshëm, përtej fuqisë së tyre të përhershme dhe aftësisë morale. Është një fakt i njohur se qytetërimi i të krishterëve të shteteve ballkanike është shumë më inferior se ai i turqve. Kjo është po aq e vërtetë sa në rastin e kryqtarëve fanatikë të mesjetës në krahasim me arabët myslimanë, të cilët zotëronin një qytetërim shumë të zhvilluar. Bullgarët, grekët dhe serbët kryen në Maqedoni kundër njëri-tjetrit tmerre të një natyre të papërshkrueshme, për të cilat do të kërkohej kot në historinë turke. Ata do t’i përsërisin ato dhe do t’i hidhen në fyt njëri-tjetrit për plaçkën, nëse do të kenë sukses në luftën e tyre aktuale. Europa do të duhet vetëm të presë dhe të shohë. Por ne shpresojmë që kjo të mos ndodhë kurrë dhe që ushtria osmane t’i zmbrapsë këta pushtues ambiciozë dhe t’i qetësojë njëherë e përgjithmonë.

Këto janë me pak fjalë arsyet që i bëjnë shqiptarët të ndihen më të sigurt nën gjysmëhënën e turqve sesa nën kryqin jo të krishterë të shteteve aleate ballkanike. Shqiptarët mendojnë se kjo nuk është një luftë e krishterimit kundër muhamedanizmit, por një përpjekje e thjeshtë e grekëve dhe e sllavëve të rremë ballkanike për të zgjatur vijat e tyre kufitare kryesisht në kurriz të Shqipërisë. Turqit thjesht po bëjnë betejat tona. Populli ynë e kupton kaq mirë këtë, saqë kur i thirrëm për të shprehur mendimin e tyre në disa takime në Lindje dhe në Perëndim, ata miratuan njëzëri rezolutën për të harruar të gjitha ankesat e tyre kundër turqve dhe për t’i qëndruar pranë qeverisë osmane. Dhe jo vetëm kaq, por ata thërrisnin lutje për fitoren e ushtrive osmane. Si pasojë, ne u lutëm për suksesin e tyre, në Boston, Southbridge, Mass; Biddeford, Me.; Jamestown, N. Y.; dhe Akron, Ohio. Ne e pamë popullin tonë të qante kur iu lut Zotit për të kurorëzuar me fitore ushtritë e Sulltanit. Po këta burra do të na kishin vrarë me gurë dhe vetë patriotët shqiptarë myslimanë do të ishin të parët që do të kishin hedhur gurë nëse ne do të kishim bërë një përpjekje të tillë disa muaj më parë.

Ne bëmë të pamundurën, të nderuar Etër, që t’ju shpjegojmë qëndrimin e popullit shqiptar në këto rrethana dhe mendojmë se është sa logjik aq edhe paradoksal. E ndiejmë detyrën tonë të bëjmë maksimumin për të mbrojtur vendin tonë nga pushtuesit e huaj, në luftën e tij për jetë a vdekje. Ne jemi të sigurt se, si rusët bujarë, do të vlerësoni ndjenjat tona patriotike, edhe nëse pikëpamja juaj ndryshon nga e jona, dhe se simpatitë e kombit tuaj për shtetet aleate ballkanike nuk do t’ju pengojnë të bëni drejtësi për çështjen tonë. E sulmuar nga të gjitha anët nga të krishterët hipokritë dhe të pabesë, Shqipëria nuk mund të gjejë strehë më të mirë se flamuri i gjysmëhënës. Nëse Shqipëria do të dalë fitimtare nga kjo luftë, kombi ynë do t’i jetë thellësisht mirënjohës Sinodit të Shenjtë të Rusisë për njohjen në SHBA të një Kishe kombëtare shqiptare, që nesër mund të bëhet Kisha e Shqipërisë. Nëse humbasim dhe i mbijetojmë fatkeqësisë sonë kombëtare, do t’ju lutemi me përulësi që të na lini të kalojmë pjesën tjetër të jetës sonë të mjerueshme në një manastir rus të largët në Siberi.

Duke iu lutur Zotit për përfundimin e shpejtë të një lufte që ne e dëshpërojmë si të krishterë dhe priftërinj, ne mbetemi, shërbëtorët tuaj të respektueshëm dhe të bindur,

Priftërinjtë shqiptarë në Amerikë.

(Nënshkruar)

Fan  S. Noli

Naum V. Cere

Letra më sipër sugjeron shumë reflektime, një prej tyre është se Austria mund të mendojë se është në avantazhin e saj që të sjellë brenda kufijve të perandorisë së saj të përbërë një popullsi me fe të përziera, myslimane, katolike dhe ortodokse lindore, por racialisht një njësi dhe josllave. Duket sikur çështja shqiptare ka të ngjarë të marrë një tipar të rëndësishëm të ripërshtatjes që, çfarëdo kthese që mund të marrë, do të ndjekë ngjarjet e dy muajve të fundit.

Nga Rafael Floqi/

Kush është Zef Skiroi

Giuseppe Schirò (Zef Skiroi në shqip; lindi në Piana degli Albanesi, 1865 dhe vdiq në Napoli, 1927) ishte një albanolog, poet, gjuhëtar, publicist dhe historian i shquar arbëresh ndër figurat më të rëndësishme të lëvizjes kulturore dhe letrare shqiptare të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Ai ishte profesori i parë universitar në Itali i Katedrës së Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe, në Institutin Oriental të Napolit. Skiroi është përfaqësuesi më i madh i traditës kulturore e letrare shqiptare të Siçilisë, një nga mjeshtrit më të rafinuar të stilit në letërsinë shqipe, i cili la një prodhim të gjerë letrar. 

Midis fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe fillimit të shekullit të njëzetë, veprimtaria letrare e Giuseppe Schiros u vendos. Shkroi një lirikë të rafinuar e elegante, Mili e Hajdhia (1891), në një gjuhë të pastër e emblematike për shkrirjen e disa elementeve dialektore në një koinè. Krahas poemës idilike Mili e Hajdhia, me frymëzim popullor dhe Rapsodive Shqiptare, ai shkroi tregimin e trilluar në vargjet Te dheu i huaj dhe poemën e shkurtër Mino. Ndër veprat e tjera madhore të tij janë: Kënga e Liktorit, Këthimi dhe Këngë popullore shqiptare. Përmbledhja me poezi “Kënkat e luftës” e vitit 1907, e frymëzuar nga ideali i pavarësisë së Shqipërisë, që e vendos poetin ndër këngëtarët më të gjallë të Risorgimentos. Botimin Flamuri shqiptar dhe vëllimin ‘Shqiptarët dhe çështja ballkanike, të dyja të vitit 1904, i ua kushtoi të njëjtës temë. Rëndësi të veçantë kanë studimet e tij në fushën e filologjisë letrare dhe dialektologjisë vitet e kaluara në Napoli mbeten krejtësisht të jashtëzakonshme, që ku u emërua mësuesi i parë i Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Istituto Regio Orientale, ku dha mësim nga viti 1900 deri në vdekje. 

Kontributi arbëresh për pavarësinë e Shqipërisë 

Por ajo që po ju paqesim ka një rëndësi të veçantë për kontributin e arbëreshëve në çlirimin e pavarësinë e Shqipërisë kanë filluar shumë herët më parë se vitet 1910-1912 u shoqëruan me një zgjerim dhe thellim të lëvizjes kombëtare shqiptare e kur lufta e armatosur e shqipëtarëve hyri në një fazë të re të zhvillimit të saj. Ndihmesë në çështjen kombëtare shqiptare dhanë dhe shqiptarët e Italisë (arbëreshët) për njohjen e kombit shqiptar. 

Shoqëritë atdhetare  si dhe komitetet apo klubet patriotike të formuara në Itali dhe kudo ku kishte shqiptarë në diasporë, do të kontribuonin për arritjen e synimit të përbashkët lirinë dhe pavarësinë e Shqipërisë nga sunduesi osman. E pikërisht para kësaj kohe ky intelektual patriot hartoi një libër mbi 400 faqe për historinë e Shqipërisë dhe fatin e shqiptarëve në italisht . “Gli albanesi e la questione balcanica”. Giuseppe Schiro’ Napoli: a spese dell’editore Ferd. Bideri më 1904. Nga e cila e pamë interesante t’u sjellim një pjesë nga kapitulli e parë që trajton të veçantat dhe karaterin laraman të besimit islam, një term i njohur më vonë tek shqiptarët, si reflektim i një besimi islam i vendosur nga pushtuesi. Qëllimi i Skiroit është ti pohojë evropës dhe italianëve se islami në Shqipëri është një fe e imponuar. 

Shqiptarët e konsiderojnë veten si vasalë të Turqisë, por jo nënshtetas të saj

Ka disa vite që çështja shqiptare i është imponuar Evropës, dhe megjithëse njerëzit që duan padrejtësisht besojnë se në Ballkan ekzistojnë dhe konkurrojnë për të ardhmen vetëm dy raca, ajo greke dhe ajo sllave; Megjithatë, ata me shpirt të pastër dhe me synime të pastra liberale që i janë përkushtuar studimit të problemit lindor, kanë deklaruar të gjithë hapur se Shqipëria, e pushtuar si një komb i bashkuar, nuk është zbutur kurrë nga turku, ashtu siç edhe nuk është nënshtruar, aspak nga romakët, as nga pushtuesit e tjerë në të kaluarën, dhe se deri tani, fiset e saj malore jetojnë pothuajse të pavarura nga porta osmane, të detyruar vetëm të dërgojnë disa kontigjenteve burrash kur i nevojitej Turqisë për luftë.

Nuk është aspak e rrallë, shkruan Dora e d’Istria, të gjesh njerëz që imagjinojnë se kombësia shqiptare u shua me Skënderbeun dhe se fjala “Shqipëri” nuk është gjë tjetër veçse një shprehje gjeografike. Por do të ishte shumë e çuditshme, nëse një popull, i cili dinte t’i rezistonte centralizimit bizantin dhe ndaj së cilit carët e frikësuar të Serbisë u detyruan të ndërrmirnin hapa të veçantë, që të bënte të mundur të qendronin nën dominimin e Sulltanëve, të cilët edhe deri në ditët tona po bëjnë më shumë për t’i nënshtruar kombësitë, sesa  t’ia bashkangjitin ato atyre osmane.

Faktet vërtetojnë jo vetëm se shqiptarët, me rezistencën e përbashkët pasive, kanë protestuar kundër asimilimit; por që nuk kanë humbur asnjë rast për të pohuar se e konsiderojnë Turqinë thjesht si një sovranitet të lartë, të cilit i dorëzohen si vasalë, por me të cilin nuk duan me asnjë çmim të shndërrohen në nënshtetas, duke ruajtur shpirtin e njeriut, që s’e braktisur kurrë tokën, ndryshon vazhdimisht vendndodhjen. 

Bektashinjtë shqiptarë dhe neveria e tyre për pushtetin osman

Tek bektashinjtë morali konsiston në të shijuarit, por pa dëmtuar askënd. Kënaqësia është në një gjë që fitohet gradualisht dhe hierarkia e rendit korrespondon me shkallët e kësaj shkence. Por ajo që i karakterizon bektashinjtë mbi të gjitha është pavarësia e tyre nga pushteti, neveria tradicionale ndaj turqve, pas persekutimit që pësuan nga Mahmudi II, dhe ndaj asaj që buron nga absolutizmi i familjes së Osmanit dhe fryma e vëllazërisë universale, ndaj së cilës nuk është i huaj eklekticizmi i tyre tolerant fetar.  Nuk është e pazakontë në fakt që mes ndjekësve të tyre ka edhe të krishterë, të cilëve nuk u kërkohet fare të heqin dorë nga besimi që shpallin, as nuk pengohen të praktikojnë ritet ortodokse apo katolike, pasi kanë marrë pjesë në ceremonitë shumë të shkurtra liturgjike bektashiane”.

Pse islami shqiptar nuk është islam safi 

Lidhja e shqiptarëve të tjerëve me islamizmin nuk i ngjan bindjes kokëfortë të muhamedanëve aziatikë. Në prag të festës së Shën Nikollës, myslimanët e Merkovcit djegin qirinj para imazhit të atij shenjtori, emri i të cilit është shumë i njohur në Shqipëri dhe reliket e të cilit, sipas traditës, u transportuan nga shqiptarët në Pulja, nga gryka e Bunës.

Po ashtu muhamedanët e Reçit dhe fisi Shkreli festojnë me të krishterët festën e martirit të lavdishëm të Mirës, ndërsa fiset e Ivoplicës në malin Maranaj, të përbërë nga të krishterë të përzier me muhamedanë  siç i përcakton Brunialti, përveç Shën Nikollës festonin edhe Shën Gjergjin madje dhe kur sëmuren, nxitojnë t’i dërgojnë të ndezin një qiri për të marrë shërimin prej tij. 

Si përfundim, shqiptarët që, të ekspozuar ndaj shtypjes së turqve janë më shumë dashamirës të lirisë sesa të besimit, dhe kur përqafuan fenë muhamedane, sipas Fallmerayer, e bënë vetëm për spekulime politike; por ata ruajnë gjithmonë të njëjtin karakter, gjuhë dhe zakone si bashkatdhetarët e tjerë. 

Vërtet, është diçka që ia vlen të kujtohet se shumë prej tyre, si në Shqipërinë e poshtme e të sipërme, janë vetëm myslimanë në dukje; ata e refuzojnë synetinë dhe dëshmojnë në mënyrën e tyre, origjinën e tyre pellazge, duke mbështjellë me të njëjtën përbuzje edhe boshnjakun mysliman, sllavin e krishterë dhe aziatikun që është bërë zotëria tyre. 

Muhamedanë të këqij dhe ushtarë të mirë

Pouqueville me të drejtë i quan ata ‘’muhamedanë të këqij si dhe ushtarë të mirë, të cilët praktikojnë ceremonitë e jashtme fetare në mënyrë të pakujdesshme; të cilët besojnë pak si te Profeti ashtu edhe te Jezu Krishti; të cilët me të vërtetë betohen më shpesh me emrin e të të dytit, sesa me besimin e tyre, në mënyrë që të vërtetojnë të vërtetën e asaj që thonë; ndërsa në përgjithësi banorët e Krujës në këtë rast luten gjithmonë tek katër shenjtorët (ungjilltarët), sepse janë burim i padiskutueshëm i së vërtetës; pasi myslimanët e Vlorës i referohen më së shumti librit të kuq, i cili është një Ungjill i lashtë i shkruar me dorë, i lidhur me kadife të kuqe.

Prandaj Camarda mendon se, pasi të bjerë “fuqia e turkut”, ata nuk do të vonojnë të ktheheshin në fenë e etërve të tyre, të mbrojtur prej tyre si dikur dhe deri tani, nga një pjesë jo e vogël e nipave të vet me kaq trimëri; dhe këtë e vërteton edhe princesha Elena Gjika.

Dëshmi për këtë kemi edhe në faktin se banorët e Shpatit, të rrethit të Elbasanit, midis këtij qyteti dhe Beratit, në vitin 1845 u deklaruan të krishterë, megjithëse deri atëherë kishin qenë në dukje ndjekës të vetislamizmit, vetëm kur zbritën nga malet si dhe me konvertimet e  fundit ata u kthyhen në të krishterë

Meqenëse shqiptari muhamedan nuk respektonte fare doktrinat, ritet dhe ceremonitë e besimit të ri që pretendonte se do t’i mbështeste. Osmanët i konsideronin atë me përbuzje për çështjet e fesë, duke e bërë, siç thotë Hugues, pothuajse sinonim emrin e shqiptarëve me të pafeve (kaurrëve); pasi është shumë e vështirë të dallosh, sipas Ciampollinit, nëse shqiptari mysliman është më shumë një ndjekës i Krishtit sesa i Muhamedit.

Për shqiptarët, osmanlinjtë, janë frikacakë, dhe pse ata i krahasojnë me qentë

Nga ana e tyre, shqiptarët, kur flasin për osmanlinjtë, i trajtojnë ata si frikacakë, u japin vetëm epitetin e qenve dhe shpeshherë atë të ndonjë kafshe tjetër më të ndyrë dhe shpesh kanë në gojë fjalën e urtë: “Osmanliu është mirë vetëm në sofër”. Prandaj përbuzja për çdo gjë që u vjen nga Kostandinopoja, si kërkesave  burokratike së së cilës ata i nënshtrohen pa dëshirë, por ata i qëndruan besnikë, si gegët e veriut, ashtu edhe toskët e jugut, jetës patriarkale të fiseve e të pleqësive si dhe epërsisë së kapedanëve të tyre të guximshëm.

Kjo përbuzje dhe tendenca e vazhdueshme për revolta del me ngjyra shumë të ndezura nga këngët popullore, që janë një jehonë besnike e ndjenjave të përbashkëta, që synojnë të kremtojnë historinë e Kombit, e cila që nga vdekja e Skënderbeut është reduktuar në një seri të pandërprerë zgjatimesh të vogla ngjarjesh katastrofike.

Për më tepër, është, për fat të keq, e vërtetë, sipas Chiarës, se shqiptarët, të rrëmbyer nga zjarri i luftës, “ndonjëherë e kanë ngatërruar entuziazmin e armëve për pavarësi, me lavdinë ushtarake me idenë e atdheut dhe të lirisë, shpatën me besimin. Por ideja e Atdheut nuk është aspak e çuditshme për ta, siç u ka pëlqyer të besojnë disave, dhe jo rrallë në këngë, Atdheu lartësohet mbi të gjitha dhe në disa prej tyre krahasohet me delikatesë me nënën, që jep qumësht për të ushqyer fëmijët e saj e për nusen që zgjon dashurinë dhe butësinë në zemër.

Dashuria për Atheun tek shqiptarët

Pouqueville vëren se shqiptarët janë plot entuziazëm për vendin e tyre dhe flasin për të vetëm duke e lartësuar mbi të gjithë të tjerët, dhe se megjithëse vendosen herë pas here në krahina të tjera, ata nuk i heqin kurrë sytë nga malet e Epirit.

Ata nuk i kujtojnë më privimet ndaj të cilave iu nënshtruan atje; nga rreziqet e përsëritura me të cilat u përballën, por më tepër nga pavarësia që gëzonin dhe nuk mund të harrojnë çatinë e rëna ku kanë lindur, shkëmbinjtë ku u endën, luginat ku kaluan fëmijërinë e tyre dhe shumë objekte të tjera që thonë shumë. për zemrën, veçanërisht të atyre që jetojnë në një gjendje të afërt me atë të natyrës.”

Saktësia e këtij vëzhgimi duket edhe më mirë nga fakti, se shqiptarët, të cilët kanë qëndruar në rajonet pjellore e të lulëzuara të Italisë jugore dhe Siçilisë për më shumë se katër shekuj, deri në ditët e sotme, me një mall të jashtëzakonshëm kujtojnë vendet e origjinës së tyre të lashtë dhe me një nostalgji të  pafund që të përlot, e manifestojnë në shumicën e këngëve tradicionale dhe popullore.

Në vendin e mërgimit të arbëreshëve ne nuk kemi mundur të ambientohemi në mënyrë të përsosur dhe pas një periudhe kaq të gjatë kohore, megjithë tregtinë e shpeshtë me elementin heterogjen me të cilin jemi të rrethuar, ne ruajmë gjithmonë gjuhën tonë, fenë tonë, ritet, zakonet tona, dhe thuajse pa dallim, në megjithë këtë Italinë tonë të dashur dhe mikpritëse, të gjithë ne në thelb ndihemi mjaft të huaj.

Ata e dinë mirë se sa shumë shqiptarët e duan tokën e tyre, po ashtu turqit, Austria, e cila prej kohësh përpiqet të bëjë propagandën e saj në mesin e gegëve, duke përfituar nga misionet katolike; Greqia, e cila, me çmimin e tjetërsimit të shpirtrave të atyre që e kanë dashur, pretendon të shtrihet jo vetëm në Thesali, por edhe në Maqedoni dhe Epir, megjithatë, nga përvoja e dhimbshme, se tani është bërë e pamundur ajo të zvarritet brenda; Malit të Zi, për të cilin sigurisht për shkak të virtytit të princit të tij u rezervohet një e ardhme e madhe midis sllavëve, por që me mirësitë e Rusisë dhe me bashkëpunimin e Fuqive të tjera, është zgjeruar në kurriz të Shqipërisë do t’ia dilte kollaj ta shuante plotësisht ndjenjat më të buta, më të thella dhe më fisnike që varen nga dashuria sublime ndaj atdheut dhe që ai rilidh, në ato toka ku arriti të siguronte qetësinë dhe të mbante drejtësinë; por që sidoqoftë nuk mund të fshihen, as nuk do të mund të harrojnë kurrë, se iu caktuan atij kundër të gjitha të drejtave dhe iu dorëzuan me shfaqjen më të papërshtatshme me forcë; dhe së fundi Serbia dhe Bullgaria, përpjekjet e të cilave për zgjerim, kur i konsideronin të dëmshme për të drejtat e tyre, populli ynë me gjithë energjinë e tij kundërshtonte vazhdimisht.

Prandaj, i pakonfirmuar, një ish [diplomat], i cili është i kënaqur të nënshkruajë emrin e tij, kohët e fundit deklaroi se “nuk ka popull në Ballkan që mund të mburret për të drejta më të mëdha për homogjenalitetin e përbërjen e kombësisë së vet sesa populli shqiptar.”

E vendosur në një masë kompakte (përveç në verilindje) në një tokë që e ka zënë që në kohërat parahistorike dhe që ka mundur ta mbrojë me beteja shekullore nga pushtimet e shumta që përshkonin gadishullin deri në skajin e Peloponezit, pellazgjiku shqiptar e ka ruajtur prejardhjen e tij, traditat e tij, vetëdijen për individualitetin e pastër, ndërsa racat e tjera indigjene, madje edhe ajo greke (siç e ka treguar tashmë shikuesi i …dhe tashmë është vërtetuar nga shkenca), të mbingarkuar nga presioni i emigracionit, përfundoi duke u ngatërruar në detin e madh sllav. 

Turqia, e paaftë për të nënshtruar me forcë fiset shqiptare, gjithmonë e ka përdorur me mjeshtëri fenë si mjet politik për t’i mbajtur ata në një gjendje lufte të vazhdueshme për atë pak që ka mundur të bëjë; por aq më tepër duke nxitur urrejtje, inat, hakmarrje dhe përçarje, ajo tashmë pothuajse ia ka dalë me qëllimin perfid për t’i shtyrë vëllezërit kundër vëllezërve dhe për t’i penguar ata të kuptonin njëri-tjetrin dhe të binin dakord për një veprim të përbashkët kundër dominimit të saj tiranik.

Por ka ardhur koha kur Shqiptarët, duke qenë të vetëdijshëm për grackat e armiqve të tyre, kanë lënë mënjanë zemërimin e tyre, duke njohur prejardhjen e tyre të përbashkët, për të mos u kthyer shumë prapa, tek bashkëluftëtarët heroikë të Skënderbeut, të cilët për shumë vite pasi luftuan dhe derdhën shumë gjak për lirinë dhe pavarësinë e Atdheut.