Nga Rafael Floqi/
Kush është Zef Skiroi
Giuseppe Schirò (Zef Skiroi në shqip; lindi në Piana degli Albanesi, 1865 dhe vdiq në Napoli, 1927) ishte një albanolog, poet, gjuhëtar, publicist dhe historian i shquar arbëresh ndër figurat më të rëndësishme të lëvizjes kulturore dhe letrare shqiptare të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Ai ishte profesori i parë universitar në Itali i Katedrës së Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe, në Institutin Oriental të Napolit. Skiroi është përfaqësuesi më i madh i traditës kulturore e letrare shqiptare të Siçilisë, një nga mjeshtrit më të rafinuar të stilit në letërsinë shqipe, i cili la një prodhim të gjerë letrar.
Midis fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë dhe fillimit të shekullit të njëzetë, veprimtaria letrare e Giuseppe Schiros u vendos. Shkroi një lirikë të rafinuar e elegante, Mili e Hajdhia (1891), në një gjuhë të pastër e emblematike për shkrirjen e disa elementeve dialektore në një koinè. Krahas poemës idilike Mili e Hajdhia, me frymëzim popullor dhe Rapsodive Shqiptare, ai shkroi tregimin e trilluar në vargjet Te dheu i huaj dhe poemën e shkurtër Mino. Ndër veprat e tjera madhore të tij janë: Kënga e Liktorit, Këthimi dhe Këngë popullore shqiptare. Përmbledhja me poezi “Kënkat e luftës” e vitit 1907, e frymëzuar nga ideali i pavarësisë së Shqipërisë, që e vendos poetin ndër këngëtarët më të gjallë të Risorgimentos. Botimin Flamuri shqiptar dhe vëllimin ‘Shqiptarët dhe çështja ballkanike, të dyja të vitit 1904, i ua kushtoi të njëjtës temë. Rëndësi të veçantë kanë studimet e tij në fushën e filologjisë letrare dhe dialektologjisë vitet e kaluara në Napoli mbeten krejtësisht të jashtëzakonshme, që ku u emërua mësuesi i parë i Gjuhës dhe Letërsisë Shqipe në Istituto Regio Orientale, ku dha mësim nga viti 1900 deri në vdekje.
Kontributi arbëresh për pavarësinë e Shqipërisë
Por ajo që po ju paqesim ka një rëndësi të veçantë për kontributin e arbëreshëve në çlirimin e pavarësinë e Shqipërisë kanë filluar shumë herët më parë se vitet 1910-1912 u shoqëruan me një zgjerim dhe thellim të lëvizjes kombëtare shqiptare e kur lufta e armatosur e shqipëtarëve hyri në një fazë të re të zhvillimit të saj. Ndihmesë në çështjen kombëtare shqiptare dhanë dhe shqiptarët e Italisë (arbëreshët) për njohjen e kombit shqiptar.
Shoqëritë atdhetare si dhe komitetet apo klubet patriotike të formuara në Itali dhe kudo ku kishte shqiptarë në diasporë, do të kontribuonin për arritjen e synimit të përbashkët lirinë dhe pavarësinë e Shqipërisë nga sunduesi osman. E pikërisht para kësaj kohe ky intelektual patriot hartoi një libër mbi 400 faqe për historinë e Shqipërisë dhe fatin e shqiptarëve në italisht . “Gli albanesi e la questione balcanica”. Giuseppe Schiro’ Napoli: a spese dell’editore Ferd. Bideri më 1904. Nga e cila e pamë interesante t’u sjellim një pjesë nga kapitulli e parë që trajton të veçantat dhe karaterin laraman të besimit islam, një term i njohur më vonë tek shqiptarët, si reflektim i një besimi islam i vendosur nga pushtuesi. Qëllimi i Skiroit është ti pohojë evropës dhe italianëve se islami në Shqipëri është një fe e imponuar.
Shqiptarët e konsiderojnë veten si vasalë të Turqisë, por jo nënshtetas të saj
Ka disa vite që çështja shqiptare i është imponuar Evropës, dhe megjithëse njerëzit që duan padrejtësisht besojnë se në Ballkan ekzistojnë dhe konkurrojnë për të ardhmen vetëm dy raca, ajo greke dhe ajo sllave; Megjithatë, ata me shpirt të pastër dhe me synime të pastra liberale që i janë përkushtuar studimit të problemit lindor, kanë deklaruar të gjithë hapur se Shqipëria, e pushtuar si një komb i bashkuar, nuk është zbutur kurrë nga turku, ashtu siç edhe nuk është nënshtruar, aspak nga romakët, as nga pushtuesit e tjerë në të kaluarën, dhe se deri tani, fiset e saj malore jetojnë pothuajse të pavarura nga porta osmane, të detyruar vetëm të dërgojnë disa kontigjenteve burrash kur i nevojitej Turqisë për luftë.
Nuk është aspak e rrallë, shkruan Dora e d’Istria, të gjesh njerëz që imagjinojnë se kombësia shqiptare u shua me Skënderbeun dhe se fjala “Shqipëri” nuk është gjë tjetër veçse një shprehje gjeografike. Por do të ishte shumë e çuditshme, nëse një popull, i cili dinte t’i rezistonte centralizimit bizantin dhe ndaj së cilit carët e frikësuar të Serbisë u detyruan të ndërrmirnin hapa të veçantë, që të bënte të mundur të qendronin nën dominimin e Sulltanëve, të cilët edhe deri në ditët tona po bëjnë më shumë për t’i nënshtruar kombësitë, sesa t’ia bashkangjitin ato atyre osmane.
Faktet vërtetojnë jo vetëm se shqiptarët, me rezistencën e përbashkët pasive, kanë protestuar kundër asimilimit; por që nuk kanë humbur asnjë rast për të pohuar se e konsiderojnë Turqinë thjesht si një sovranitet të lartë, të cilit i dorëzohen si vasalë, por me të cilin nuk duan me asnjë çmim të shndërrohen në nënshtetas, duke ruajtur shpirtin e njeriut, që s’e braktisur kurrë tokën, ndryshon vazhdimisht vendndodhjen.
Bektashinjtë shqiptarë dhe neveria e tyre për pushtetin osman
Tek bektashinjtë morali konsiston në të shijuarit, por pa dëmtuar askënd. Kënaqësia është në një gjë që fitohet gradualisht dhe hierarkia e rendit korrespondon me shkallët e kësaj shkence. Por ajo që i karakterizon bektashinjtë mbi të gjitha është pavarësia e tyre nga pushteti, neveria tradicionale ndaj turqve, pas persekutimit që pësuan nga Mahmudi II, dhe ndaj asaj që buron nga absolutizmi i familjes së Osmanit dhe fryma e vëllazërisë universale, ndaj së cilës nuk është i huaj eklekticizmi i tyre tolerant fetar. Nuk është e pazakontë në fakt që mes ndjekësve të tyre ka edhe të krishterë, të cilëve nuk u kërkohet fare të heqin dorë nga besimi që shpallin, as nuk pengohen të praktikojnë ritet ortodokse apo katolike, pasi kanë marrë pjesë në ceremonitë shumë të shkurtra liturgjike bektashiane”.
Pse islami shqiptar nuk është islam safi
Lidhja e shqiptarëve të tjerëve me islamizmin nuk i ngjan bindjes kokëfortë të muhamedanëve aziatikë. Në prag të festës së Shën Nikollës, myslimanët e Merkovcit djegin qirinj para imazhit të atij shenjtori, emri i të cilit është shumë i njohur në Shqipëri dhe reliket e të cilit, sipas traditës, u transportuan nga shqiptarët në Pulja, nga gryka e Bunës.
Po ashtu muhamedanët e Reçit dhe fisi Shkreli festojnë me të krishterët festën e martirit të lavdishëm të Mirës, ndërsa fiset e Ivoplicës në malin Maranaj, të përbërë nga të krishterë të përzier me muhamedanë siç i përcakton Brunialti, përveç Shën Nikollës festonin edhe Shën Gjergjin madje dhe kur sëmuren, nxitojnë t’i dërgojnë të ndezin një qiri për të marrë shërimin prej tij.
Si përfundim, shqiptarët që, të ekspozuar ndaj shtypjes së turqve janë më shumë dashamirës të lirisë sesa të besimit, dhe kur përqafuan fenë muhamedane, sipas Fallmerayer, e bënë vetëm për spekulime politike; por ata ruajnë gjithmonë të njëjtin karakter, gjuhë dhe zakone si bashkatdhetarët e tjerë.
Vërtet, është diçka që ia vlen të kujtohet se shumë prej tyre, si në Shqipërinë e poshtme e të sipërme, janë vetëm myslimanë në dukje; ata e refuzojnë synetinë dhe dëshmojnë në mënyrën e tyre, origjinën e tyre pellazge, duke mbështjellë me të njëjtën përbuzje edhe boshnjakun mysliman, sllavin e krishterë dhe aziatikun që është bërë zotëria tyre.
Muhamedanë të këqij dhe ushtarë të mirë
Pouqueville me të drejtë i quan ata ‘’muhamedanë të këqij si dhe ushtarë të mirë, të cilët praktikojnë ceremonitë e jashtme fetare në mënyrë të pakujdesshme; të cilët besojnë pak si te Profeti ashtu edhe te Jezu Krishti; të cilët me të vërtetë betohen më shpesh me emrin e të të dytit, sesa me besimin e tyre, në mënyrë që të vërtetojnë të vërtetën e asaj që thonë; ndërsa në përgjithësi banorët e Krujës në këtë rast luten gjithmonë tek katër shenjtorët (ungjilltarët), sepse janë burim i padiskutueshëm i së vërtetës; pasi myslimanët e Vlorës i referohen më së shumti librit të kuq, i cili është një Ungjill i lashtë i shkruar me dorë, i lidhur me kadife të kuqe.
Prandaj Camarda mendon se, pasi të bjerë “fuqia e turkut”, ata nuk do të vonojnë të ktheheshin në fenë e etërve të tyre, të mbrojtur prej tyre si dikur dhe deri tani, nga një pjesë jo e vogël e nipave të vet me kaq trimëri; dhe këtë e vërteton edhe princesha Elena Gjika.
Dëshmi për këtë kemi edhe në faktin se banorët e Shpatit, të rrethit të Elbasanit, midis këtij qyteti dhe Beratit, në vitin 1845 u deklaruan të krishterë, megjithëse deri atëherë kishin qenë në dukje ndjekës të vetislamizmit, vetëm kur zbritën nga malet si dhe me konvertimet e fundit ata u kthyhen në të krishterë
Meqenëse shqiptari muhamedan nuk respektonte fare doktrinat, ritet dhe ceremonitë e besimit të ri që pretendonte se do t’i mbështeste. Osmanët i konsideronin atë me përbuzje për çështjet e fesë, duke e bërë, siç thotë Hugues, pothuajse sinonim emrin e shqiptarëve me të pafeve (kaurrëve); pasi është shumë e vështirë të dallosh, sipas Ciampollinit, nëse shqiptari mysliman është më shumë një ndjekës i Krishtit sesa i Muhamedit.
Për shqiptarët, osmanlinjtë, janë frikacakë, dhe pse ata i krahasojnë me qentë
Nga ana e tyre, shqiptarët, kur flasin për osmanlinjtë, i trajtojnë ata si frikacakë, u japin vetëm epitetin e qenve dhe shpeshherë atë të ndonjë kafshe tjetër më të ndyrë dhe shpesh kanë në gojë fjalën e urtë: “Osmanliu është mirë vetëm në sofër”. Prandaj përbuzja për çdo gjë që u vjen nga Kostandinopoja, si kërkesave burokratike së së cilës ata i nënshtrohen pa dëshirë, por ata i qëndruan besnikë, si gegët e veriut, ashtu edhe toskët e jugut, jetës patriarkale të fiseve e të pleqësive si dhe epërsisë së kapedanëve të tyre të guximshëm.
Kjo përbuzje dhe tendenca e vazhdueshme për revolta del me ngjyra shumë të ndezura nga këngët popullore, që janë një jehonë besnike e ndjenjave të përbashkëta, që synojnë të kremtojnë historinë e Kombit, e cila që nga vdekja e Skënderbeut është reduktuar në një seri të pandërprerë zgjatimesh të vogla ngjarjesh katastrofike.
Për më tepër, është, për fat të keq, e vërtetë, sipas Chiarës, se shqiptarët, të rrëmbyer nga zjarri i luftës, “ndonjëherë e kanë ngatërruar entuziazmin e armëve për pavarësi, me lavdinë ushtarake me idenë e atdheut dhe të lirisë, shpatën me besimin. Por ideja e Atdheut nuk është aspak e çuditshme për ta, siç u ka pëlqyer të besojnë disave, dhe jo rrallë në këngë, Atdheu lartësohet mbi të gjitha dhe në disa prej tyre krahasohet me delikatesë me nënën, që jep qumësht për të ushqyer fëmijët e saj e për nusen që zgjon dashurinë dhe butësinë në zemër.
Dashuria për Atheun tek shqiptarët
Pouqueville vëren se shqiptarët janë plot entuziazëm për vendin e tyre dhe flasin për të vetëm duke e lartësuar mbi të gjithë të tjerët, dhe se megjithëse vendosen herë pas here në krahina të tjera, ata nuk i heqin kurrë sytë nga malet e Epirit.
Ata nuk i kujtojnë më privimet ndaj të cilave iu nënshtruan atje; nga rreziqet e përsëritura me të cilat u përballën, por më tepër nga pavarësia që gëzonin dhe nuk mund të harrojnë çatinë e rëna ku kanë lindur, shkëmbinjtë ku u endën, luginat ku kaluan fëmijërinë e tyre dhe shumë objekte të tjera që thonë shumë. për zemrën, veçanërisht të atyre që jetojnë në një gjendje të afërt me atë të natyrës.”
Saktësia e këtij vëzhgimi duket edhe më mirë nga fakti, se shqiptarët, të cilët kanë qëndruar në rajonet pjellore e të lulëzuara të Italisë jugore dhe Siçilisë për më shumë se katër shekuj, deri në ditët e sotme, me një mall të jashtëzakonshëm kujtojnë vendet e origjinës së tyre të lashtë dhe me një nostalgji të pafund që të përlot, e manifestojnë në shumicën e këngëve tradicionale dhe popullore.
Në vendin e mërgimit të arbëreshëve ne nuk kemi mundur të ambientohemi në mënyrë të përsosur dhe pas një periudhe kaq të gjatë kohore, megjithë tregtinë e shpeshtë me elementin heterogjen me të cilin jemi të rrethuar, ne ruajmë gjithmonë gjuhën tonë, fenë tonë, ritet, zakonet tona, dhe thuajse pa dallim, në megjithë këtë Italinë tonë të dashur dhe mikpritëse, të gjithë ne në thelb ndihemi mjaft të huaj.
Ata e dinë mirë se sa shumë shqiptarët e duan tokën e tyre, po ashtu turqit, Austria, e cila prej kohësh përpiqet të bëjë propagandën e saj në mesin e gegëve, duke përfituar nga misionet katolike; Greqia, e cila, me çmimin e tjetërsimit të shpirtrave të atyre që e kanë dashur, pretendon të shtrihet jo vetëm në Thesali, por edhe në Maqedoni dhe Epir, megjithatë, nga përvoja e dhimbshme, se tani është bërë e pamundur ajo të zvarritet brenda; Malit të Zi, për të cilin sigurisht për shkak të virtytit të princit të tij u rezervohet një e ardhme e madhe midis sllavëve, por që me mirësitë e Rusisë dhe me bashkëpunimin e Fuqive të tjera, është zgjeruar në kurriz të Shqipërisë do t’ia dilte kollaj ta shuante plotësisht ndjenjat më të buta, më të thella dhe më fisnike që varen nga dashuria sublime ndaj atdheut dhe që ai rilidh, në ato toka ku arriti të siguronte qetësinë dhe të mbante drejtësinë; por që sidoqoftë nuk mund të fshihen, as nuk do të mund të harrojnë kurrë, se iu caktuan atij kundër të gjitha të drejtave dhe iu dorëzuan me shfaqjen më të papërshtatshme me forcë; dhe së fundi Serbia dhe Bullgaria, përpjekjet e të cilave për zgjerim, kur i konsideronin të dëmshme për të drejtat e tyre, populli ynë me gjithë energjinë e tij kundërshtonte vazhdimisht.
Prandaj, i pakonfirmuar, një ish [diplomat], i cili është i kënaqur të nënshkruajë emrin e tij, kohët e fundit deklaroi se “nuk ka popull në Ballkan që mund të mburret për të drejta më të mëdha për homogjenalitetin e përbërjen e kombësisë së vet sesa populli shqiptar.”
E vendosur në një masë kompakte (përveç në verilindje) në një tokë që e ka zënë që në kohërat parahistorike dhe që ka mundur ta mbrojë me beteja shekullore nga pushtimet e shumta që përshkonin gadishullin deri në skajin e Peloponezit, pellazgjiku shqiptar e ka ruajtur prejardhjen e tij, traditat e tij, vetëdijen për individualitetin e pastër, ndërsa racat e tjera indigjene, madje edhe ajo greke (siç e ka treguar tashmë shikuesi i …dhe tashmë është vërtetuar nga shkenca), të mbingarkuar nga presioni i emigracionit, përfundoi duke u ngatërruar në detin e madh sllav.
Turqia, e paaftë për të nënshtruar me forcë fiset shqiptare, gjithmonë e ka përdorur me mjeshtëri fenë si mjet politik për t’i mbajtur ata në një gjendje lufte të vazhdueshme për atë pak që ka mundur të bëjë; por aq më tepër duke nxitur urrejtje, inat, hakmarrje dhe përçarje, ajo tashmë pothuajse ia ka dalë me qëllimin perfid për t’i shtyrë vëllezërit kundër vëllezërve dhe për t’i penguar ata të kuptonin njëri-tjetrin dhe të binin dakord për një veprim të përbashkët kundër dominimit të saj tiranik.
Por ka ardhur koha kur Shqiptarët, duke qenë të vetëdijshëm për grackat e armiqve të tyre, kanë lënë mënjanë zemërimin e tyre, duke njohur prejardhjen e tyre të përbashkët, për të mos u kthyer shumë prapa, tek bashkëluftëtarët heroikë të Skënderbeut, të cilët për shumë vite pasi luftuan dhe derdhën shumë gjak për lirinë dhe pavarësinë e Atdheut.