Arian Gladini/
Branko Merxhani është një nga figurat më të shquara të mendimit shqiptar të gjysmës së parë të shekullit të XX-të. Filozof, publicist dhe eseist i spikatur, ai mbetet një prej zërave më të ndritur që ka kontribuar në zhvillimin e shqiptarizmit si një projekt intelektual dhe kombëtar. Përmes artikujve të tij në shtypin e kohës, veçanërisht në revistën “Përpjekja Shqiptare”, dhe përmes konceptit të tij novator të Neo-shqiptarizmit, Merxhani krijoi një platformë filozofike dhe ideologjike që ka mbetur aktuale edhe sot.
Në thelb të mendimit të tij qëndronte ideja e shqiptarizmit si një përpjekje për të harmonizuar shpirtin kombëtar me modernitetin. Merxhani e shihte shqiptarizmin si një mision të ndërtimit të një kombi që nuk do të ishte thjesht mbijetesë kulturore apo politike, por një komb që kontribuon në zhvillimin e qytetërimit europian.
Në një nga artikujt e tij të famshëm, Merxhani shkruan:
“Shqiptarizmi nuk është as etje për lavdi dhe as përkatësi e verbër ndaj një race; ai është një filozofi, një përpjekje për të gjetur identitetin tonë në mesin e popujve të përparuar të Europës.” Kjo qasje e thellë e ndan atë nga nacionalizmi romantik dhe e lidh me një patriotizëm të bazuar në arsim, kulturë dhe zhvillim ekonomik.
Koncepti i Neo-shqiptarizmit, i propozuar nga Merxhani, është një ndër idetë më origjinale në mendimin politik dhe kulturor shqiptar. Për Merxhanin, Neoshqiptarizmi përfaqësonte një përpjekje për të rindërtuar shpirtin kombëtar përmes një qasjeje të re filozofike dhe praktike. Në shkrimet e tij, ai e shihte Neoshqiptarizmin si një alternativë ndaj dy ekstremeve të dëmshme: konservatorizmit të ngurtë që refuzonte modernizimin dhe revolucionarizmit që shkatërronte traditat.
Në shkrimin e tij të famshëm “Neoshqiptarizmi”, Merxhani thekson:
“Ne nuk mund të jemi as imitues të verbër të Perëndimit dhe as robër të së kaluarës sonë. Rruga jonë është e mesme: ta marrim më të mirën nga të dy botët dhe ta ndërtojmë identitetin tonë mbi këtë harmoni.” Kjo ide, e përmbledhur në moton e tij të njohur “Nacionalizëm konstruktiv”, pasqyronte vizionin e tij për një Shqipëri që përparon duke ruajtur shpirtin e saj unik kombëtar.
Një nga temat më të rëndësishme në mendimin e Merxhanit është roli i intelektualit si arkitekt i kombit. Ai besonte fuqimisht se kombet nuk ndërtohen thjesht nga forcat politike, por nga elitat intelektuale që i udhëheqin popujt drejt përparimit.
Në një nga esetë e tij, Merxhani shkruan:
“Një komb që nuk ushtron mendimin, është një komb që mbetet rob i fatit dhe i të huajve.” Ai ftonte të rinjtë shqiptarë të bëheshin pjesë e një “elite të ndritur”, që do të vendoste arsimimin, kulturën dhe drejtësinë në qendër të përpjekjeve të tyre. Edhe pse shkrimet e Merxhanit paraprijnë periudhën komuniste, mendimi i tij ofron një kritikë të qartë dhe të fuqishme ndaj ideologjive totalitare dhe përpjekjeve për të krijuar një “Njeri të Ri” të shkëputur nga rrënjët kombëtare dhe shpirtërore. Për Merxhanin, çdo përpjekje për të imponuar një ideologji homogjene mbi shoqërinë është në vetvete një shkatërrim i shpirtit njerëzor dhe kolektiv.
Në këtë drejtim, Neo-shqiptarizmi i tij ofron një alternativë të shëndetshme për një komb të lirë, të ndërgjegjshëm dhe të aftë për të mbrojtur identitetin e tij nga deformimet ideologjike.
Mendimi i Merxhanit ka një rezonancë të thellë me filozofët dhe mendimtarët konservatorë ndërkombëtarë. Në shumë mënyra, idetë e tij janë të krahasueshme me ato të Edmund Burke, i cili theksonte ruajtjen e traditës dhe institucioneve si baza të një shoqërie të shëndetshme. Një tjetër paralele mund të gjendet në mendimin e Michael Oakeshott, i cili mbrojti idenë e evolucionit të natyrshëm të shoqërisë në vend të revolucionit shkatërrues.
Neo-shqiptarizmi i Merxhanit mund të konsiderohet gjithashtu si një pararendës i ideve të Roger Scruton, veçanërisht në mbrojtjen e identitetit kulturor dhe ruajtjen e vlerave kombëtare përballë presioneve të globalizimit.
Branko Merxhani nuk ishte thjesht një publicist apo mendimtar i kohës së tij; ai ishte një vizionar që e shihte kombin shqiptar si një pjesë të pandarë të qytetërimit europian. Përmes idesë së Neo-shqiptarizmit, ai na la një udhërrëfyes për të ardhmen, një doktrinë që mbetet aktuale edhe sot, veçanërisht në përballjen me sfidat e globalizimit, polarizimit politik dhe krizës së identitetit.
Në një nga shkrimet e tij, ai thotë: “Ne jemi të thirrur për ta bërë Shqipërinë jo vetëm një vend të lirë, por një shembull të qytetërimit dhe përparimit për të gjitha kombet e tjera.”
Ky vizion mbetet një thirrje për brezat e sotëm dhe të ardhshëm për të ndjekur rrugën e ndritur që ai përvijoi. Branko Merxhani mbetet një nga mendimtarët më të rëndësi shëm shqiptarë, dhe trashëgimia e tij është një thesar i paçmuar për çdo përpjekje për ta ripërtërirë shpirtin kombëtar. Neo shqiptarizmi i tij ofron jo vetëm një kritikë të thellë ndaj të kaluarës, por edhe një vizion të qartë për të ardhmen. Në një kohë kur Shqipëria përballet me sfida të shumta, mendimi i Merxhanit na kujton rëndësinë e ruajtjes së identitetit kombëtar dhe përpjekjen për të ndërtuar një komb të lirë, të drejtë dhe të ndritur. Në këtë kontekst, Neo-shqiptarizmi mbetet jo vetëm një koncept, por një mision për të ardhmen.