Hisen Berisha/

Për herë të parë pas çlirimit, Kosova ndodhet në një gjendje alarmi kombëtar. Shtetet e Bashkuara të Amerikës – partneri ynë historik dhe strategjik – shpallën pezullimin e përkohshëm, por pa afat, të Dialogut Strategjik me Kosovën. Ky vendim nuk është thjesht një procedurë diplomatike, është akti më i rëndë politik dhe diplomatik që SHBA ka ndërmarrë ndaj Kosovës në këto 26 vite liri.

Në deklaratën zyrtare të Ambasadës Amerikane në Prishtinë theksohet se “veprimet e qeverisë kujdestare kanë prodhuar tensione dhe paqëndrueshmëri, duke pamundësuar bashkëpunimin produktiv me SHBA për prioritetet e përbashkëta.” Kjo është një goditje e drejtpërdrejtë ndaj qeverisë Kurti, e cila me politika aventuriere dhe agjendë të hapur antishtet, si dhe sjellje të papërgjegjshme ka minuar themelet e partneritetit me SHBA-në.

Ky nuk është një paralajmërim i parë.

Që nga ardhja në pushtet e Vetëvendosjes dhe satelitëve të saj politikë, LVV–Guxo–Alternativa, Kosova ka refuzuar sistematikisht çdo iniciativë amerikane për paqen, stabilitetin dhe zhvillimin rajonal, për Kosovën me fokus.

Nga marrëveshjet ndërkombëtare për normalizimin e raporteve me Serbinë, deri tek orientimi gjeostrategjik i rajonit, kjo strukturë politike ka ndjekur një linjë të qëllimshme konfrontuese me SHBA.

Pranimi i planit franko-gjerman, i shoqëruar me vetëmenaxhim dhe eksteritorialitet për objektet religjioze serbe, Statuti i Asociacionit të shkruar nga grupi serb dhe i adaptuar nga BE si pushtet paralel politik-territorial në veri, si dhe Aneksi i Ohrit që i njeh Serbisë të drejtën të mos e njohë kurrë pavarësinë e Kosovës, as të ndryshoj kushtetutën e saj – janë fakte që dëshmojnë tradhtinë politike të kësaj qeverie ndaj interesave kombëtare.

Ky zhvillim i fundit e nxjerr Kosovën para një udhëkryqi fatal: ose mbetemi të lidhur ngushtë me SHBA-në, BE-në dhe NATO-n, duke mbrojtur identitetin dhe pavarësinë tonë; ose përfundojmë tërësisht në kthetrat e Serbisë, Rusisë dhe aleatëve të tyre euro-aziatikë, si një territor i paidentitet politik dhe një komunitet pa identitet kombëtar.

Populli i Kosovës ka bërë tashmë zgjedhjen e vet strategjike: SHBA, Perëndimi dhe integrimet euro-atlantike. Ishte ky orientim që na çoi në fitoren e lirisë, në shpalljen e pavarësisë dhe në përqafimin e botës demokratike. Nuk duhet lëjuar asnjë forcë politike, sado e përkohshme, që ta ndryshojë këtë kurs kombëtar.

Sot është koha për reflektim të madh dhe vendimmarrje të madhe. Kosova nuk mund të mbetet peng i një strukture politike që e ka shndërruar aventurën ideologjike dhe agjendën antishtet – në politikë shtetërore dhe që përmes arrogancës po rrezikon miqësinë më të madhe që ka pasur ndonjëherë ndonjë popull – miqësinë me Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Prof.Dr.Fejzulla BERISHA

1. Konteksti global i konflikteve komplekse

Shekulli XXI po karakterizohet nga konflikte të tipit kompleks, ku nuk dominojnë vetëm luftërat tradicionale, por një përzierje e krizave të sigurisë, presioneve ekonomike, ndikimeve ideologjike dhe ndërhyrjeve hibride (dezinformata, sulme kibernetike, manipulime politike). Lufta në Ukrainë ka treguar se siguria evropiane është thellësisht e ndërlidhur dhe se shtetet e vogla janë më të ekspozuara ndaj këtyre formave të kërcënimit.

Kosova, si shtet i ri dhe ende i brishtë institucionalisht, gjendet në një zonë kufitare të interesave të fuqive të mëdha:

-Perëndimi demokratik (SHBA dhe BE) që synon konsolidimin e shteteve të Ballkanit Perëndimor;

-Rusia dhe Kina që përmes Serbisë po përpiqen të minojnë rendin ndërkombëtar dhe të ruajnë “zonat gri” të paqëndrueshme.

Në këtë realitet, Kosova nuk mund të mbetet neutrale apo të shfaqë diplomaci të pasigurt. Ajo ka nevojë për një rirreshtim të qartë dhe të fuqishëm me SHBA-në dhe BE-në.

2. Dimensioni gjeostrategjik dhe politik

Shtetet e vogla tradicionalisht mbijetojnë përmes partneriteteve strategjike me fuqitë e mëdha. Për Kosovën, lidhja me SHBA-në është themel identitar dhe garanci e ekzistencës së saj si shtet, pasi SHBA ishte arkitekti kryesor i ndërhyrjes së NATO-s më 1999 dhe i shpalljes së pavarësisë më 2008.

Ndërsa BE, përmes procesit të integrimit, ofron jo vetëm stabilitet politik, por edhe zhvillim ekonomik, investime dhe sundim të ligjit – dimensione pa të cilat Kosova rrezikon të mbetet një “shtet gjysmë funksional”.

Rirreshtimi nënkupton që Kosova duhet:

-të jetë në harmoni të plotë me politikat e sigurisë së SHBA-së dhe BE-së,

-të shmangë iluzionet për “neutralitet” apo “balancim” me aktorë të tjerë gjeopolitikë,

-të forcojë pozicionin e saj si faktor i besueshëm perëndimor në rajon.

3. Shembuj ilustrues ndërkombëtarë

a) Izraeli

Izraeli, ndonëse i rrethuar nga shtete armiqësore, e ka garantuar ekzistencën e tij përmes partneritetit strategjik të palëkundur me SHBA-në. Ky partneritet i ka siguruar jo vetëm mbrojtje ushtarake, por edhe përparim teknologjik e ekonomik. Për Kosovën, ky është një model se si një shtet i vogël mund të mbijetojë dhe të forcohet në një mjedis të pasigurt.

b) Vendet Baltike (Estonia, Letonia, Lituania)

Pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik, këto shtete ishin të ekspozuara ndaj presioneve ruse. Ato me mençuri u rirreshtuan duke u anëtarësuar me shpejtësi në BE dhe NATO. Sot, ato janë shembull i një diplomacie proaktive që i ka bërë të paprekshme nga ndërhyrjet ruse, për shkak të garancive të sigurisë kolektive.

c) Kroacia dhe Sllovenia

Të dalë nga shpërbërja e ish-Jugosllavisë, këto dy shtete kuptuan se vetëm integrimi euroatlantik do t’i bënte të pakthyeshme pavarësinë e tyre. Me një diplomaci inteligjente, ato siguruan anëtarësim në BE dhe NATO, duke e kthyer statusin e tyre ndërkombëtar nga “ish-republika jugosllave” në shtete të konsoliduara evropiane.

d) Qiproja Veriore (shembull negativ)

Në të kundërt, Qiproja Veriore – e shpallur më 1983 me mbështetjen e Turqisë – nuk arriti të sigurojë njohje ndërkombëtare të gjerë sepse nuk u rirreshtua në partneritet të fuqishëm me një bllok ndërkombëtar. Sot ajo mbetet entitet i izoluar, shembull se si mungesa e një boshti strategjik e kthen një çështje në problem të ngrirë. Ky është paralajmërim i qartë për Kosovën.

4. Përfitimet e rirreshtimit për Kosovën

-Siguri e garantuar: Prania ushtarake amerikane dhe mbështetja e NATO-s janë mburoja më e fuqishme ndaj çdo rreziku nga Serbia apo ndërhyrjeve ruse.

-Mbështetje për njohje të reja: Vetëm SHBA dhe BE mund të lobojnë fuqishëm për njohje nga shtetet e pavendosura dhe për anëtarësimin e Kosovës në OKB.

-Zhvillim ekonomik: Fondet e BE-së dhe investimet perëndimore janë të lidhura me përparimin drejt integrimit evropian.

-Legjitimitet ndërkombëtar: Kosova do të ketë një pozitë më të fortë në dialogun me Serbinë, duke mos qenë palë e dobët por pjesë e një boshti të fuqishëm gjeopolitik.

5. Domosdoshmëria e vizionit strategjik

Kosova nuk mund të mbijetojë duke u sjellë si një “shtet neutral” në një rajon ku neutraliteti nuk ekziston. Rirreshtimi i saj në partneritet të fuqishëm me SHBA-në dhe BE-në është një imperativ historik, politik dhe strategjik.

Ky rirreshtim nuk është vetëm një zgjedhje diplomatike, por një kusht ekzistencial për mbrojtjen e sovranitetit, për konsolidimin e shtetit dhe për sigurimin e ardhmërisë euroatlantike të popullit të saj.

Në një botë të trazuar nga konflikte komplekse, Kosova duhet të zgjedhë mençurisht: dhe zgjedhja është e qartë – bashkimi i fateve të saj me SHBA-në dhe Bashkimin Evropian

Imer Lladrovci/

Pjesa II

Në kapitulin e parë kemi definicionin e gjenocidit dhe një histori e tij të gjatë në realitetin historik, por jo edhe në atë të të Drejtës Ndërkombëtare Penale. Tek në vitin 1948 me një Konventë të OKB-së u definua si krim i madh gjenocidi. Shumë shtete të ndryshme të botës që e pranuan Konventën e OKB-së për Parandalimin dhe Dënimin e këtij Krimi të rëndë krijuan ligje që e dënonin këtë formë supreme të krimit. Jugosllavia qysh nė vitin 1950 e pranoi Konventën dhe iu bashkëngjitë pjesës së civilizuar të botës që e dënonte krimin. Edhe në Kodin Penal të Republikës së Kosovës ka ligje që e dënojnë gjenocidin. Arsim Bajrami sjellë këtu autorë të ndryshëm që i çasen në mënyrë definitorike këtij krimi momstruoz, duke filluar nga avokati polak me përkatësi etnike hebreite Rafael Lemkin (Raphael Lemkin), i cili qysh në vitin 1933 punoi në një konvent ndërkombëtare që do të parandalonte „barbaritë“ kundër kombeve, racave e bashkësive fetare dhe „vandalizmit“ ndaj kulturave. Termi genocid është një fjalë e përbërë nga fjala greke „genos“ që do të thotë racë apo fis dhe fjalës latine „caedere“ që do të thotë „të vrasësh“. Kryeministri britanik Uinston Çërçill (Winston Churchill) gjatë luftës thoshte se nazistët po kryenin një krim të ri lufte që ende s’kishte emër. Emri i këtij krimi u përcaktua zyratarisht, pas përfundimit tė LDB-së, nga Konventa e Asamblesë së Përgjithshme e OKB-së në vitin 1948. U mor kompozita që kishte krijuar Rafael Lemkini, sepse mendohej që ky emër i ri e shprehte saktësisht përmbajtjen e këtij krimi të llahtarshëm. Lemkini kishte ardhur në përfundim se „gjenocid nuk do të thotë vetëm luftë. Ai është më i rrezikshëm se lufta.“

Autorë të tjerë si Norman Neimak (Norman Naimark) konsiderojnë se „spastrimi etnik vrasës“ është poashtu një formë e gjenocidit, sepse në „spastrimin etnik rrjedh gjak në gjenocid, pasi vrasja masive kryhet për të pastruar tokën nga një popull“. Ulljam Shabas (William Schabas) shkruan se „spastrimi etnik është gjithashtu një shenjë paralajmëruese e gjenocidit që do të vijë. Gjenocidi është zgjidhja e fundit e pastruesit etnik të frustruar.“ Sociologu Martin Shou (Martin Show) e kritikon dallimin që bëhet mes gjenocidit dhe spastrimit etnik, pasi që mendon se rezultati përfundimtar i të dyjave është shkatërrimi i një bashkësie përmes dhunës dhe shtrëngimit.

Arsim Bajrami në këtë libër sjellë edhe mendimet dhe përkufizimin e gjenocidit nga juristët shqiptarë. Ismet Salihu vë në dukje katër elementët e veprës penale të gjenocidit. Veprimi i njeriut është elementi i parë. Kundërligjshmëria përbën elementin tjetër. Elementi i tretë, është përcaktueshmëria e veprës penale me ligj. Elementi i fundit, dmth. i katërt, është përgjegjësia penale e kryesit (fajësia). Por ka një ndryshim të madh mes ekzistencës formale te ligjit në kodin penal të një vendi dhe zbatimit të tij në praktikë. Shqiptari tjetër është Ismet Elezi, i cili e definon gjenocidin si „zbatim të një plani të paramenduar që synon shkatërrimin e tërësishëm apo të pjesshëm të një grupi nacional, racor apo fetar.“ Esat Stabileci, ndërkaq, jep këtë definicion: „Shkatërrimi sistematik i një grupi etnik ose i popujve të tërë, me vrasje ose shfarosje masive të banorëve të tyre dhe me shpartallimin e institucioneve politike, sociale, kulturore dhe konfesionale të tyre.“ Akademik Gazmend Zajmi konsideron që përpjekjet e para për kodifikimit të kësaj dukurie u bënë qysh në vitin 1945 me Statutin e Gjykatës së Nyrnbergut( Nürnberg), kurse prof. dr.Zejnullah Gruda sheh tek rezoluta e Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së e 11 dhjetorit të vitit 1946 përpjekjen e parë për inkriminimim e krimit të gjenocidit, i cili „tronditi ndërgjegjen njerëzore“. Sipas kësaj rezolute, „gjenocidi është shkatërrimi i qëllimshëm i jetës fizike të qenieve njerëzore, i motivuar prej përkatësisë së tyre kolektive të ndryshme njerëzore“. (fq. 47).

Historikisht, gjenocidi i parë që njihet në botë është Gjenocidi Armen, i quajtur ndryshe edhe si Holokausti Armen ose Medz Yeghern (Krimi i Madh) ku u vranë midis 1,5 deri në 2 milionë njerëz mes vitit 1915 e 1923. Gjenocidi në Ukrainë ose Holodomori apo Gologomori ( ukrainisht: vdekja nga uria) ndodhi në dimrin e viteve 1932-1933. Gjenocidi i Hebrenjve i njohur edhe si Holokausti apo Shoah ( në gjermanisht: Endlösung) ishte përpjekja për të asgjësuar plotësisht popullsinë hebraike të vendeve të Europës. 6 milionë bebrenj u vranë në mbarë Europën. Në vitet 1975 e 1979 në Kamboxhia, kmerët e kuq të Pol Potit vranë 2 milionë kamboxhianë. Ky është Gjenocidi i Kamboxhias. Gjenocidi tjetër ndodhi në Afrikë në vitin 1994 në Ruandë ku i vranë një milionë pjesëtarë të fisit tutsi. Në vitin 1995 në Srebrenicë të Bonjës u vranë mbi 8.000 meshkuj boshnjakë muslimanë mbi moshën 18 vjeçare. Në vitet 1998-1999 serbët realizuan Gjenocidin e Kosovës ku u vranë mbi 13.000 njerëz dhe u deportuan në Shqipëri dhe në Maqedoni 863.000 shqiptarë. Një spastrim etnik i përmasave të tilla nuk njihet në kohën tonë. Sot në Ukrainë po ndodh për herë të dytë një gjenocid, por këtë herë me armët më moderne, si pushtim. Lufta në Ukrainë ende vazhdon, kështu që nuk mund të flasim ende për dimensionet të këtij gjenocidi.

Në kapitullin e tretë që mbanë titullin „ Gjenocidi i Serbisë në Kosovë: ndërmarrje e përbashkët kulturore“ shohim se krimet e Serbisë në Kosovë nuk janë një zhvillim aksidental, por një zhvillim politik që patjetër do të kulmonte me gjenocid. Ndërmarrja, siç e dëshmon autori në këtë kapitull, kishte të gjitha tiparet e krimit të organizuar si një ndërmarrje e përbashkët shtetërore.

Në kapitullin e katërt jepet tipologjia e gjenocidit të Serbisë në Kosovë. Si dukuri politike, gjenocidi bartej nga institucionet e shtetit, të cilat funksionin ashtu, pikërisht siç parashihej në Konventën e OKB-së për gjenocidin. Institucionet e shtetit serb bënin „shkatërrimin e institucioneve të një kombi, dekompozimin institucional të një shoqërie, zhdukjen e udhëheqjes së një kombi dhe shteti me qëllim të krijimit të anarkisë“ ( fq. 335). Aksionet shtetërore ndëshkimore bëheshin për ta kthyer jetën në forma të tilla primitive fisnore ku institucionet politike bashkëkokhore të mos mund të ekzistonin e vepronin. „Synimi themelor i gjenocidit serb ishte shkatërrimi i realitetit socio-politik të Kosovës me qëllim të pushtimit të saj. Një përmbysje e tillë situatës në terren mund të realizohej vetëm përmes shtetit dhe me asnjë formë tjetêr organizative. Edhe qytetari i rëndomtë serb e dinte që këto çështje ishin ingerencë e „drzhavës“. Me 5 korrik 1990 u miratuan në Kuvendin e Serbisë një varg ligjesh diskriminuese që e çonin Kosovën drejt një shoqërie anarkike, pa institucione. U ndalua puna e Kuvendit të Kosovës, e Qeverisë së Kosovës, pastaj u pamundësua funksionimi i sistemit juridik-gjyqësor. Gjykata Kushtetuese dhe Gjykata Supreme u suprimuan, kurse gjykatat e nivelit të ulët u vunë nën kontroll shtetëror të tillë që ato të mos mund të punonin më si institucione të mirëfillta drejtësie. Serbia vepronte me dinakëri, sepse i druhej ndëshkimit ndërkombëtar. Vrasjet, burgosjet, keqtrajtimet e ndryshme kishin një performancë të tillë që të shkaktonin pasiguri të madhe mes shqiptarëve, t’i trondisnin ata psikologjikisht, por jashtë nuk duhet të perceptoheshin këto gjëra si krime të rënda, sepse mund të ktheheshin në një shkak për ndërhyrje ushtarake, ato thjesht duhej të kuptoheshin si një formë jo fort e rrezikshme e qeverisjes së njerëzve të prirë ndaj revoltës.

„Diplomacia amerikane prej vitesh e kishte vënë në dukje se në Jugosllavinë komuniste përgatiteshin ligje të jashtëzakonshme si ato të Nurembergut në Gjermaninë hitleriane për të gjetur ‚zgjidhjen finale‘ të problemit shqiptar në Kosovë me masakrimin e dëbimin e shqiptarëve. Kjo prirje nacional-shoviniste e përhershme serbe shpërtheu fuqishëm në vitet e Serbisë së Millosheviçit.“(fq. 347).

10 hallkat e administratës serbe që kreu gjenocidin përbëheshin nga: 1. Sllobodan Millosheviqi që qëndronte në krye të piramidës. Atë e ndihmonin (2.) Kuvendi dhe Qeveria e Serbisë, të cilat nxirrnin ligje, akte nënligjore, vendime, platforma dhe akte të tjera që bëheshin realitet nga pushteti ekzekutiv në terren. 3. Armata Popullore e Jugosllavisë veproi për njëfarë kohe si hallkë e tretë e krimit. Hap pas hapi ajo u kthye në një Ushtri të Serbisë. Megjithatë, ajo i qëndroi besnike elitave politike dhe kishtare që gjenocidin e kishin synim definitiv. 4. Policia e Serbisë me të gjitha njësitë e saj speciale dhe jospeciale ishte një polici që përdorej për të shkaktuar frikë dhe pasiguri te shqiptarët, të cilët mund të vriteshin për çdo gjë të vogël. 5. Njësitë joformale kriminale që në popull njiheshin si paramilitarët serbë kryenin krime të llahtarshme në terren. Gjithçka bëhej me qëllim të krijimit të psikozës së frikës. Përvojën e tyre nga Kroacia e Bosnja këto njësi paramilitare e ushtronin me një kreativitet kriminal në Kosovë. Atje kishin vrarë sllavë të tjerë, kurse këtu vrisnin shqiptarë, të cilët nuk i konsideronin njerëz. Arsim Bajrami thotë me të drejtë se këto falanga të dhunës „[r]ealisht, ato ishin struktura të krijuara dhe të financuara nga shteti serb, për të kryer krime të rënda në Kosovë, me qëlllim të shfajësimit të shtetit serb dhe urdhënësve të drejtpërdrejtë të krimeve të gjenocidit.“ (fq. 350). 6. „Kisha ortodokse Serbe, e cila realisht duhet të jetë në vendin e dytë të kierarkisë së gjenocidit serb në Kosovë“, ishte një shtyllë e rëndësishme e gjenocidit të Serbisë në Kosovë. Kjo kishë më së paku ishte organizatë fetare, sepse mënyra sesi vepronte e bënte atë një hallkë tepër të rëndësishme të gjenocidit. Ajo frymëzonte dhe bekonte krimet dhe gjenocidin serb në Kosovë në emër të mitit të rrejshëm për Kosovën si ‚tokë e shenjtë serbe‘“. (fq. 350). Hallkën e shtatë të këtij mekanizmi e përbënin pjesëtarët e të ashtuquajturës mbrojtje territoriale në Serbi. Duhet të vihet në dukje edhe fakti që Mbrojtja Territoriale e Kosovës u suprimua menjëherë pas vitit 1981, edhepse Kosova si njësi federale e gëzonte të drejtën e pasjes së saj. Pikërisht këtu shihet se krahina autonome si njësi federale ishte larg të qenit republikë. Në shikim të parë ky fakt, suprimimi i mbrojtjes territoriale, duket një gjë e vogël, por nga aspekti juridik- kushtetutar përbën një gjë të madhe. 8. Serbët lokalë me ose pa uniforma ushtarake bënin plaçkitje dhe krime të ndryshme të fqinjëve të tyre shqiptarë. 9. Mercenarët nga disa shtete si Rusia etj. u çuan në front për t‘i luftuar njësitet e UÇK-së. Hallka e fundit, hallka e dhjetë në këtë zingjir kriminal, ishin mediat serbe që kujdeseshin për krijimin e një atmosfere histerike në shoqërinë serbe, ku vrasja e shqiptarit konsiderohej një akt i domosdoshëm dhe aspak kriminal.

Të vrisje shqiptarë në këtë kohë përgjithësisht konsiderohej një gjë e dobishme për shoqërinë serbe. Shqiptarët ishin shpallur keqbërës që duheshin eleminuar bash si qenët endacakë. Në këtë fushë printe Radiotelevizioni i Serbisë RTS. Ai si medium elektronik qendror i manipulonte njerëzit ashtu që ata të ktheheshin në një bandë vrastare që s‘kishte kurrëfarë respekti për jetën e shqiptarëve. Një shqiptar në këtë kohë s‘ishte askund i sigurt, as në hapësirën publike, as në shtëpinë e tij. Gazetat dhe revista si „Politika“, „Večernije Novosti“, „Ekspres politika“, „Duga“, „NIN“, etj. ishin kthyer në media që e promovonin haptazi ideologjinë e gjenocidit. Presidenti i sotëm i Serbisë, Aleksandar Vuçiq ( Aleksandar Vučić) në këtë kohë ishte Gëbelsi ( Göbbels) i Serbisë. Si ministër i Informacionit, ai ishte shef i kësaj falange që shqiptarinë e kishte shpallur si një objekt të ligjshëm ndëshkimi. Në këtë kapitull, autori flet edhe për rastin e Gjorgje Martinoviqit (Djordje Martinović) që u kthye në një ikonë të shovinizmit serb kundër shqiptarëve. Rasti i tij tregon se gjithçka përdorej për demonizimin e shqiptarëve. Propaganda ishte një makinë që kishte nevojë për material, ndaj edhe persona të tillë ktheheshin në viktima të shqiptarëve. Serbia po ecte me hapa të mëdhenjë drejt një patologjie të përmasave dramatike. Çdo gjë që ndodhte kishte si sutor shqiptarët. Rasti tjetër, ai i Paraqinit, ishte pa asnjë dyshim konstruksion kriminal që për epilog pati vrasjen e disa ushtarëve, në mesin e tyre edhe vrasjen e Aziz Kelmendit që akuzohej për terrorizëm dhe dënimin me burg të shumë ushtarëve të tjerë që kinde bënin pjesë në organizatën terroriste në ushtri. Mediat serbe ishtin të „lidhura drejtpërdrejt me shërbimet sekrete të ushtrisë dhe të sigurimit të shtetit, prej të cilave merrnin orientime“(fq. 361).

Rasti „Panda“ ndodhi me 14 dhjetor të vitit 1998. Vrasësit, me metoda psikologjike të sofistikuara manipulonin qytetarët serbë ashtu që ata të kthehen në bisha vrasëse. Ky kapitull mbyllet me dështimin e kësaj politike. Sllobodan Millosheviqi, që vdiq në qelitë e Burgut të Hagës me 11 mars 2006, ishte maja e kësaj piramide morbide, por ai si person i vetëm nuk do të mund të bënte gjë, ndaj dhe autori vë në dukje mekanizmat e tjerë instiucional që i shërbyen atij me besnikëri.

Në kapitullin e pestë autori ndalet te Konventa e OKB-së mbi Parandalimin dhe Dënimin e Krimeve dhe Gjenocidit, e cila është miratuar nga Asambleja e Përgjithshme me 9 dhjetor 1948, kurse ka hyrë në fuqi me 12 janar 1951. Kjo Konventë analizohet hollësisht në këtë kaptinë të librit, sepse kështu ne fitojmë një ide të qartë për këtë krim të rëndë lufte. Vrasjet sistematike larg linjave të frontit të luftës, përdhunimi i femrave shqiptare dhe shkatërrimi i dokumente personale të identifikimi, 400 masakrat në gjithë territorin e Kosovës tregojnë se gjithçka ishte planifikuar më herët. Ky kapitull shpërfaq tmerret e luftës, jepet lista e masakrave dhe vendet kryesore në Serbi ku u bartën mbetjet mortore të shqiptarëve dhe shqiptareve tê vrara, shpeshherë pas keqtrajtimeve të rënda fizike. Batajnica, Petrovo Sello, Liqeni Peruçac, Rudnica e Kishevaku janë lokalitetet kryesore ku janë gjetur varre masive me eshtra të shqiptarëve e shqiptareve të Kosovës.

Një funksionar i lartë i policisë serbe thotë se ku s’ka kufomë, s’ka as krim. Ja, deri këtu shkonte cinizmi serb i atyre që vrisnin njerëz dhe i zhduknin kufomat. Regjimi serb kishte edhe projektin e tij për fshehjen gjurmëve të krimit. „Asanacija“ quhej ky projekt. Thuhet se rreth 300 kufoma janë djegur në shkritoret e Trepcës, Borit, Ferronikelit etj. Një çerekshekulli pas përfundimit të luftës ka kaluar, por në listën e të zhdukurëve janë ende 1647 persona, prej tyre 420 me përkatësi etnike serbe.

Projekti „Patkoi“, i cili nisi të realizohet qysh në muajt e fundit të vitit 1998 dhe vazhdoi pastaj me vitin 1999. Projektin e zbuloi Bullgaria, e cila e njoftoi Gjermaninë dhe vendet e tjera të NATO-së.

Në kapitullin e gjashtë trajtohet gjenocidi sipas dokumentave të Gjykatës Ndërkombëtare Penale për ish Jugosllavinë. Kundër Sllobodan Millosheviqit u ngrit padi penale në një kohë që ai ende ishte në pushtet. TNPJ-ja bëri publike akuzën për krime lufte edhe kundër katër funksionarëve të lartë të Serbisë: Millan Millutinoviqit (Milan Milutinović), Nikolla Shainoviqit (Nikola Šainović), Draglub Ojdaniqit (Dragoljub Ojdanić) dhe Vllajko Stojilkoviqit (Vlajko Stojiljković) në maj të vitit 1999. Më vonë Sllobodan Millosheviqi pati një proces të veçantë, të ndarë nga katër të akuzuarit e tjerë.

Në kapitullin e shtatë flitet mohimin e gjenocidit të Serbisë në Kosovë. „Mohimi i gjenocidit është një krim në rast se , e kryen ndonjë shtet dhe individ të cilët, me dashje apo me nivele të tjera të përgjegjësisë i mohojnë krimet e gjenocidit, si krimin më burral në të Drejtën Ndërkombëtare Penale.“ (fq. 493). Arsim Bajrami shkruan më tej se mohimi i gjenocidit është një tendencë e disa autorëve dhe kryesve të këtyre krimeve që nuk duan të ballafaqohen me veprën e tyre. Si autorët që i mohojnë, ashtu edhe kriminelët nuk duan të japin llogari për krimet do të mbanin të njejtin qëndrim edhe në të ardhmen, nëse do të krijoheshin rrethana të tilla që do të mundësonin përsëritjen e krimit. Me një fjalë, marrja e përgjegjësisë dhe kërkimfalja për atë që ndodhi ka rëndësi praktike dhe e përcakton të ardhmen, sepse doktrina gjenocidale bie. Një poet serb ka thënë në vargje se Serbia bën gjithçka të keqe dhe çuditet në fund që mbetet e vetmuar. Këto gjëra janë artikuluar shumë kohë më parë, mirëpo s‘e kanë humbur aktualitetin, sepse Serbia ende vepron në të njejtën mënyrë, bën gjithçka që nuk do të duhej të bënte dhe pret më të mirën. Serbia kështu tregon se nuk është në gjendje vetë të përballet me trashëgimin e saj, edhepse ajo ka modele që do të mund t‘i ndiqte.

Shembulli i Gjermanisë tregon se distancimi nga krimi është i mundshëm. Arsim Bajrami vë në dukje se tri veprimet e rëndësishme Gjermaninë e çuan drejt katharsisit shpirtëror. Veprimi i parë është Procesi i Nyrnbergut (Nürnberg), ku dënuan krerët më të lartë politikë e shtetërorë, bashkëpunëtorët më të ngushtë të Adolf Hitlerit( Adolph Hitler) dhe eprorët e lartë ushtarakë që e implementuan politikën e racizmit. Veprimi i dytë ka të bëjë me një vendim të Qeverisë dhe Parlamentit gjerman për kompenzimin e të gjitha dëmeve të luftës dhe viktimave të Holokaustit. Te viktimat përfshiheshin edhe pjesëtarët e familjeve që ranë në katamatet dhe kampet e Aushvicit (Auschwitz) ku u vranë miliona njerëz, kryesisht hebrenj. Veprimi i tretë që ndërmori Gjermania ishte kërkimfalja. „S‘ka dyshim se shembulli gjerman është unikat dhe një model për të gjitha shtetet e përfshira në gjenocid për të pastruar ndërgjegjen, për të larguar njolllën e gjenocidit të kryer dhe për të mundësuar e përgjithshëm të shtetit. Ky shembull fatkeqësisht ka mbetur i vetmuar dhe ai nuk është marrë nga Serbia, tani kohëve të fundit edhe nga Rusia“ (fq.495).

Serbia jo vetëm që nuk e do këtë ballfaqim kritik me të kaluarën e saj, por ajo bën diçka që nuk do të duhej ta bënte në asnjë mënyrë: ajo po përpiqet ta mohojë gjenocidin në Kosovë. „Ky shtet, pra, Serbia aktualisht vazhdon me një retorikë të njejtë antishqiptare dhe jo vetëm nuk pranon aktet aktet gjenocidale në Kosovë, por me një propagandë të njejtë të fundviteve 90 vazhdon të indoktrinojë popullin serb me politikën antishqiptare dhe gjenocidale ndaj shqiptarëve.“ (fq. 495).

Gazeta amerikane „The Washington Post“ pati shkruar se Masakra e Reçakut qe kryer me urdhër të drejtpërdrejtë nga Beogradi. Nikolla Shainoviqi, njeriu më i besuar e Sllobodan Millosheviqit, përmes Sreten Llukoviqit (Sreten Luković) bëri gjithçka që mundi për ta paraqitur rastin e Reçakut si një një betejë mes policisë serbe dhe UÇK-së. Mirëpo, ambasadori amerikan Uilljam Vokër (William Walker), që ishte në krye të Misionit Verifikues të OSBE-së, nuk ra në këtë kurth. Kosova si viktimë e gjenocidit në përgjithësi ka heshtur, nuk e ka dëshmuar në masën e duhur krimin. Nevena Tromp thotë se „Kosova nuk ka bërë asgjë kundrejt gënjeshtrave të Serbisë“. Tromp mendon se Masakra e Reçakut ka rëndësi të madhe për arsye se aty për herë të parë shkoi Misioni Verifikues i OSBE-së. Pas qindra masakrave të ngjashme anë e mbanë Kosovës Millosheviqit iu tha se „të kemi thënë se nuk ka më krime“ dhe se tani është koha për një marrëveshje të madhe ndërkombëtare. Disa javë më vonë filloi në Francë Konferenca e Rambujesë (Rambouilles).

Pas vendosjes së NATO-së dhe UNMIK-ut në Kosovë, Serbia ka bërë gjithçka që ta mohojë gjenocidin në Kosovë. Madje edhe vetë Zoran Gjingjiqi (Zoran Djindjić) si kryeministër i Serbisë pati deklaruar se krimet duhet të hetohen, por assesi të bëhen materie e diskutimit publik. Publiku nuk duhet ta marrë vesh se Serbia është një vend ku ka shumë varë masive. Ai kishte frikë se Serbia do të anatemohej dhe askush më nuk do të donte të vinte aty për investime. Nenad Çanaku (Nenad Čanak) kishte një pikëpamje tjetër për këtë çështje. Çanaku e dinte se e fsheta shtetërore e varreve masive në rradhë të parë, në perspektivë, e dëmtonte Serbinë. Ai thotë se „unë po flas për njohuritë e mia për varrezat masive shqiptare, sado jopopullore që kjo mund të jetë, unë besoj thellësisht se ne kemi nevojë për një katarsis (spastrim të brendshëm) për të cilin ne do ta shikojmë veten në pasqyrë, ta shikojmë errësirën e të kaluarës sonë dhe të nisemi në një shteg të ri.“ (fq. 506). Autori i librit ka bindjen se krimi i madh i gjenocidit duhet të ndriçohet deri në fund. „Loja që bëhet me të pagjeturit, tregon se shteti serb, jo vetëm që e mohon gjenocidin, por heziton t‘i kryejë obligimet që ka, para të drejtës ndërkombëtare humanitare për të zbuluar të pagjeturit si një çështje elementare e drejtësisë tradicionele.“ (fq.507).

Në kapitullin e tetë flitet për relativizimin e gjenocidit, një formë kjo më lehtë e mohimit të krimeve ka dy anë: aspektin juridik dhe atë politik. Në aspektin juridik tentohet që krimi serb të relativizohet me krimet shqiptare, kurse me aspektin politik synohet të harrojet ajo që ka ndodhur për hir të pajtimit të popujve të armiqësuar. Arsim Bajrami shkruan se „[ë]shtë e papranueshme që në emër të një pajtimi ndëretnik, shqiptarët të harrojnë të kaluarën e tyre gjenocidale[…]. Çfarëdo ndërtimi i së ardhmes apo i pajtimit ndëretnik duhet të bëhet mbi bazën e së vërtetës, mbi bazën e pranimit të fajësisë, kërkimfaljes, të pranimit të faktit që Serbia ka kryer gjenocid në Kosovë.“ ( fq. 519). Çështja ndoshta nuk do të meritonte vëmendjen e autorit, por fakti që „[k]jo tendencë, e cila kërkon që populli i Kosovës ta braktis kujtesën historike për krimet gjenocidale serbe në Kosovë, është shumë e përhapur në qarqet vendimmarrëse të Bashkimit Evropian.“ (fq.519).

Arsim Bajrami këtë kapitull e mbyll me këtë periudhë: „Por, asesi nuk do ta harrojmë gjenocidin serb dhe krimet në Kosovë, sepse asnjëherë, e ardhmja nuk do të mund të ndërtohet duke mohuar të vërtetën e luftës në Kosovë dhe duke harruar se, lindja e këtij shteti ka ardhur si rezultat i sakrificës kombëtare dhe luftës së popullit të Kosovës për liri, nën udhëheqjen e UÇK-së.“ (fq. 520).

Në kapitullin e nëntë autori flet për themelimin e Gjykatës Speciale, të cilën e sheh si një përpjekje konkrete për relativizimin e gjenocidit të Serbisë në Kosovë. Njohësit e të Drejtës Penale ndërkombëtare në përgjithësi nuk janë shumë të bindur për domosdonë e kësaj gjykate. Rudina Jasini nga Universiteti i Oksfordit (Oxford) i shpalos arsyet që çuan në themelimin e Dhomave të Specializuara të Gjykatës Speciale dhe Zyrës së Prokurorit të Specializuar, por në njëfarë mënyre është skeptike për domosdonë e saj, sepse akuzat e Dik Martit ( Dick Marty) s‘u vërtetuan.

Në kapitulin e dhjetë dhe të fundit trajtohet padia e Kosovës për gjenocidin e Serbisë në Kosovë. Autori është i bindur se në rastin e Kosovës, nga pikëvështrimi juridik, bëhet fjalë për një gjenocid, por në klimën e tanishme ndërkombëtare është jashtëzakonisht e vështirë të fitohet një proces gjyqësor ndërkombëtar kundër Serbisë.

III.

Libri-studim “Gjenocidi i Serbisë në Kosovë“ nuk është një libër propagandistik.

Arsim Bajrami në këtë libër na sjellë pafundësisht fakte konkrete juridike që e dokumentojnë gjenocidin e Serbisë në Kosovë. Ky libër nuk e pengon pajtimin me serbët, por atij i jep një dimension etik, ndaj dhe duhet t‘i ofrohet edhe publikut serb. Në Serbi ende nuk njihet sa duhet gjenocidi i saj në Kosovë.

Studim nga Rafael Floqi/

Kanuni shqiptar ka qenë për shekuj me radhë një nga manifestimet më të fuqishme të së drejtës zakonore në Evropë, duke u shndërruar në një kod të pashkruar që rregullonte marrëdhëniet shoqërore, ekonomike dhe penale të komuniteteve ku shteti kishte munguar ose nuk kishte arritur të vendoste autoritetin e vet. Në këtë kuptim, Kanuni i Lekë Dukagjinit nuk është thjesht një trup normash arkaike, por një shprehje e qartë e aftësisë vetërregulluese të shoqërisë shqiptare. Përkundër tij, Kodi Penal, i krijuar për herë të parë në vitin 1928 dhe i përditësuar disa herë deri në versionin e vitit 2017, është shprehja e shtetit modern dhe e parimeve universale të së drejtës penale, të bazuara mbi përgjegjësinë individuale, proporcionalitetin e dënimeve dhe respektin për të drejtat themelore të njeriut (Rakipi, 2005). 

Historia paralele, Kanuni dhe Kodi Penal

Gjate periudhës osmane Kanuni i Lekës ishte ligji i komunitetit, ndërsa ligji osman ishte ligji i shtetit. Shqiptarët përdornin Kanunin për të rregulluar jetën e përditshme, ndërsa ligji osman kishte ndikim më të madh në çështjet shtetërore, tatimore dhe fetare. Ligji islam (Sheriati) ishte baza e drejtësisë fetare dhe shtetërore. Ai mbulonte çështje penale, civile dhe familjare sipas parimeve islame. Përveç Sheriatit, Sulltanët osmanë shpesh nxirrnin kanun (ligje administrative) që rregullonin tatimet, ushtrinë, pronësinë e tokës dhe marrëdhëniet midis shtetit dhe subjekteve të tij. Në Shqipëri dhe rajone të tjera ku shteti osman kishte kontroll të kufizuar, zbatimi i Kanunit ishte më i madh, ndërsa ligjet osmane shpesh mbeteshin formale ose të kufizuara në qytete dhe qendra administrative. Kanuni i Lekës funksiononte shpesh si një sistem i pavarur drejtësie, duke mbushur boshllëqet ku ligji osman nuk arrinte.

Kodi Penal i vitit 1928 në Shqipëri u hartua si pjesë e përpjekjes së parë madhore për konsolidimin e një shteti modern shqiptar, si edhe për kalimin nga sistemi i së drejtës zakonore (Kanuni) te një sistem ligjor i kodifikuar. Komisioni hartues: Kodi u përgatit nga një grup juristësh shqiptarë dhe italianë, të cilët morën si model Kodet Penale italiane dhe franceze. Burimet historike tregojnë se ndikimi më i fortë ishte nga Kodi Penal Italian i vitit 1889 (Kodi Zanardelli) dhe nga Kodi Penal Francez i Napoleonit (1810).

Kodi parashikonte ndarjen e veprave penale në krime dhe kundërvajtje, ndëshkimet përkatëse, si dhe rregulla mbi përgjegjësinë penale, duke e shkëputur sistemin juridik shqiptar nga praktikat zakonore dhe nga Kanuni i Lekë Dukagjinit.

Zogu synonte të forconte shtetin qendror dhe të vendoste autoritetin ligjor mbi normat zakonore, të cilat mbizotëronin në shumë krahina të Shqipërisë, veçanërisht në veri. Kodi Penal i vitit 1928 ishte, në këtë kuptim, një akt shtetformues dhe modernizues.

Kristo Floqi ka kontribuar në zhvillimin e sistemit juridik shqiptar pas shpalljes së Pavarësisë. Ai ka hartuar tekste të rëndësishme si “E drejta Themelore” (Shkodër, 1920) dhe “Konstitucionalizmi” (Korçë, 1923), të cilat shërbyen për përhapjen e njohurive juridike dhe kultivimin e kulturës kushtetuese në Shqipëri. Në këto vepra, ai ka theksuar rëndësinë e parimeve kushtetuese dhe të drejtave të njeriut, duke kontribuar në orientimin e Shqipërisë drejt modeleve perëndimore të qeverisjes.

Pas çlirimit në vitin 1944, regjimi komunist i Enver Hoxhës vendosi një sistem të rreptë ligjor dhe penal që synonte konsolidimin e pushtetit dhe eliminimin e çdo kundërshtari. Kodi Penal i Republikës Popullore të Shqipërisë (1950) u bazua pjesërisht në modelet sovjetike dhe u përditësua në disa versione gjatë viteve, duke përfshirë dispozita të veçanta për “krime politike”.

Komunizmi dhe kanuni

Komunizmi i Hoxhës synonte të krijonte një shoqëri racionalisht ligjore dhe socialiste, ku çdo autoritet tradicional, fetar apo lokal duhej të zëvendësohej nga shteti dhe Partia e Punës. Kanuni, si ligj i zakonshëm dhe i bazuar në norma morale dhe fetare, konsiderohej “reaksionar” dhe pengesë për modernizimin social dhe ekonomik. Regjimi e portretizonte Kanunin si një instrument të “prapambetjes” dhe të “feudalizmit” që ushqente konfliktet mes familjeve dhe krahinave.

Edhe pse Kanuni nuk ishte formal ligjor që nga koha e shtetit komunist, autoritetet e përdornin propagandën për të demonizuar çdo praktikë kanunore. Kriminalizimi i gjakmarrjes: Neni i Kanunit që lejonte gjakmarrjen u ndëshkua me ligj penal të shtetit. Autoritetet përdornin forcat e rendit për të parandaluar konflikte të tilla mes familjeve. Në shkolla dhe media, Kanuni prezantohej si një “simbol i barbarizmit dhe mospajtimeve të shoqërisë primitive”. Kodi Civil dhe Penal i ri: Ligjet e komunistëve mbulonin të gjitha fushat që dikur rregulloheshin nga Kanuni, përfshirë: Pronën dhe trashëgiminë. Martesën dhe familjen. Zgjidhjen e konflikteve mes individëve dhe familjeve. Shteti u përpoq të monopolizonte drejtësinë dhe konfliktet mes njerëzve të trajtoheshin vetëm nëpërmjet institucioneve shtetërore. Megjithë përpjekjet e regjimit, në zonat rurale, sidomos në veri, disa elemente të Kanunit vazhduan të praktikoheshin në mënyrë të fshehtë. Përplasja dhe ndërthurja e këtyre dy realiteteve juridike kanë formuar një tension historik që vazhdon ende sot, ku gjakmarrja dhe koncepti i nderit, të rrënjosur në Kanun, shpesh kanë konkurruar me mekanizmat institucionalë të drejtësisë shtetërore. 

A është e mundur të përfshihet Kanuni në Kodin e ri Penal ?

Megjithatë, përtej këtij antagonizmi, lind pyetja thelbësore: a është e mundur të përfshihet Kanuni, i transformuar dhe i pastruar nga elementet e tij arkaike, në Kodin e ri Penal shqiptar? Përgjigjja kërkon një analizë të thelluar historike, juridike dhe morale, sepse ndërthurja e së drejtës zakonore me atë shtetërore nuk është vetëm një proces teknik, por edhe kulturor dhe identitar.

Që në përshkrimin e parë të Kanunit nga At Shtjefën Gjeçovi, vihet re natyra e tij kolektive dhe morale: “Kanuni nuk asht shkrue prej nji njeriu, por âsht rrjedhë e jetës së popullit, e trashëgueme prej shekujsh” (Gjeçovi, 1933, f. 12). Kjo tregon se Kanuni nuk ishte vetëm një ligj, por një mënyrë të jetuari, një sistem i tërë normash që lidhte drejtësinë me nderin dhe besën. Në këtë kuptim, për çdo shqiptar të kohës, shkelja e një neni të Kanunit nuk ishte thjesht krim, por edhe turp dhe humbje e vlerës shoqërore. Përkundrazi, Kodi Penal modern bazohet mbi një racionalitet tjetër: ai e sheh krimin si shkelje të ligjit shtetëror dhe dënimin si mjet për të mbrojtur shoqërinë dhe për të rehabilituar autorin e veprës penale.

Ndërthurja mes këtyre dy sistemeve është vërejtur historikisht sidomos në zonat veriore të Shqipërisë, ku autoriteti i shtetit ishte shpesh i dobët. Studiuesi gjerman Peter Bartl ka theksuar se “në veri të Shqipërisë, deri në mesin e shekullit XX, autoriteti i Kanunit ishte shpesh më i fortë se ai i shtetit” (Bartl, 1985, f. 201). Kjo situatë e dualitetit juridik solli shpesh konflikte të hapura: ndërsa Kodi Penal dënonte gjakmarrjen si vrasje të rëndë, Kanuni e legjitimonte si një formë të drejtësisë reciproke. Po kështu, përderisa ligji modern njihte vetëm përgjegjësinë individuale, Kanuni e shtrinte përgjegjësinë edhe mbi fisin dhe familjen e fajtorit. Ky kontrast ka qenë një nga pengesat më të mëdha në procesin e shtet formimit shqiptar.

Kanuni si kontribut të vlefshëm për humanizimin e së drejtës penale 

Nga ana tjetër, Kanuni nuk duhet parë vetëm si një pengesë për modernizimin juridik. Ai përmban vlera që mund të integrohen në një kod moral e madje edhe në një kod penal të kohës sonë. Elementet e tij pozitive – si besa, respekti për mikun, mbrojtja e pronës dhe nderi i individit – janë në thelb të përputhshme me parimet e të drejtës moderne. Studiuesi Robert Elsie e përkufizon Kanunin si “kushtetutën e pashkruar të shqiptarëve të veriut, një sistem ligjesh që siguronte mbijetesën e shoqërisë në mungesë të autoritetit shtetëror” (Elsie, 2001, f. 144). Kjo do të thotë se, i interpretuar në mënyrë moderne, Kanuni mund të japë një kontribut të vlefshëm për humanizimin e së drejtës penale shqiptare.

Në fakt, shumë shtete kanë përfshirë elementë të së drejtës zakonore në legjislacionin e tyre. Për shembull, në disa vende afrikane, si Nigeria apo Afrika e Jugut, sistemet gjyqësore tradicionale janë njohur dhe harmonizuar me kodet moderne. Në Japoni, elementë të etikës konfuciane kanë ndikuar në interpretimin e ligjit penal, duke i dhënë rëndësi të veçantë riparimit të marrëdhënieve dhe pajtimit social (Henderson, 1965). Një shembull i ngjashëm shihet edhe në Zelandën e Re, ku parimet e së drejtës zakonore të Maorive janë integruar në proceset gjyqësore si faktorë zbutës në dënim. Këto raste tregojnë se përfshirja e elementeve zakonore nuk është e pamundur, por kërkon një proces të kujdesshëm adaptimi dhe rishikimi.

Besa, nderi dhe dinjiteti

Në kontekstin shqiptar, kjo do të nënkuptonte që disa parime të Kanunit mund të kodifikohen në formë të re. Për shembull, parimi i besës mund të shndërrohet në një dispozitë ligjore që thekson rëndësinë e marrëveshjeve të pajtimit dhe ndërmjetësimit penal. Në fakt, e drejta penale moderne po i jep gjithnjë e më shumë hapësirë drejtësisë restauruese, ku viktima dhe autori i krimit përfshihen në një proces dialogu me qëllim riparimin e dëmit moral dhe material. Ky mekanizëm mund të përforcohet nga koncepti i besës, i cili tradicionalisht pezullonte armiqësitë dhe krijonte një hapësirë paqeje.

Një tjetër element i vlefshëm është respekti për nderin dhe dinjitetin, i cili mund të përdoret për të forcuar mbrojtjen ligjore ndaj shpifjes, fyerjes dhe cenimit të reputacionit. Kanuni e shihte nderin si më të shtrenjtë se jeta, dhe megjithëse ky ekstremizëm nuk mund të pranohet sot, ideja themelore e mbrojtjes së dinjitetit njerëzor mbetet aktuale. Në këtë drejtim, përfshirja e konceptit të nderit në Kodin Penal modern mund të ndihmojë në mbrojtjen më të fortë të integritetit moral të individit.

Nga ana tjetër, disa elementë të Kanunit nuk mund të përfshihen, por vetëm të transformohen. Gjakmarrja, si formë e drejtësisë private, është e papajtueshme me shtetin e së drejtës. Megjithatë, ajo mund të zëvendësohet me dispozita që nxisin pajtimin dhe faljen si alternativa ligjore. Për shembull, mund të parashikohen dispozita të veçanta që lejojnë uljen e dënimit në rastet kur familja e viktimës pranon faljen dhe pajtimin. Ky mekanizëm do të ruante shpirtin e pajtimit të Kanunit, por duke e vendosur atë brenda kuadrit ligjor.

Përgjegjësia kolektive dhe personale

Një tjetër problem është përgjegjësia kolektive, që shtrihej mbi fisin dhe familjen e fajtorit. Ky parim bie ndesh me të gjitha normat moderne së të drejtave të njeriut, të cilat njohin vetëm përgjegjësinë individuale. Megjithatë, edhe ky element mund të rikonceptohet si përgjegjësi morale kolektive për të nxitur komunitetin në rehabilitimin e autorit të krimit dhe në përkrahjen e viktimës. Pra, nga një instrument ndëshkues, përgjegjësia kolektive mund të transformohet në një instrument solidariteti.

Një nga sfidat më të mëdha mbetet statusi i gruas në Kanun. Në shumë nene, gruaja trajtohet si e nënshtruar ndaj burrit, me të drejta të kufizuara trashëgimie dhe pjesëmarrjeje. Ky dimension nuk mund të përfshihet, por përkundrazi duhet të tejkalohet përmes një rishkrimi që vendos barazinë gjinore si parim themelor. Për ironi, pikërisht duke përfshirë një dispozitë të tillë në Kodin Penal modern, do të shënohej një distancim i qartë nga aspektet diskriminuese të Kanunit, duke e integruar trashëgiminë e tij në një horizont të ri moral.

Kodi Penal si modernizim i traditës

Në këtë kuptim, përfshirja e Kanunit në Kodin Penal nuk duhet të kuptohet si një rikthim i verbër tek e kaluara, por si një proces i modernizimit të traditës. Siç thekson Montesquieu: “Ligjet duhet të përputhen me natyrën dhe karakterin e popullit që i zbaton” (Montesquieu, 1748/1989, f. 112). Për shqiptarët, natyra e traditës zakonore është ende e pranishme dhe nuk mund të injorohet. Por ajo mund të transformohet në një instrument që forcon, dhe jo dobëson, shtetin e së drejtës.

Përfundimisht, ideja e integrimit të Kanunit në Kodin Penal nuk është e thjeshtë dhe kërkon një proces të gjatë debati akademik, politik dhe shoqëror. Ky proces duhet të përfshijë ekspertë të së drejtës, sociologë, historianë dhe vetë komunitetet lokale. Vetëm kështu mund të arrihet një sintezë e shëndoshë, ku e drejta zakonore të mos shfaqet më si një konkurrent i shtetit, por si një burim inspirimi për një sistem më human dhe më të afërt me kulturën kombëtare. 

Një Kod Penal që do të përthithte elementet pozitive të Kanunit do të ishte një kod më i pranueshëm për qytetarët dhe më i lidhur me identitetin historik shqiptar. Ai do të krijonte një urë mes të kaluarës dhe së ardhmes, duke e kthyer një trashëgimi shekullore në një aset modern të shtetit ligjor. Në këtë mënyrë, Kanuni nuk do të mbetej një relikte e së shkuarës që shpesh shfaqet në formë dhune, por do të shndërrohej në një burim morali dhe ligjshmërie që e pasuron dhe e bën unik sistemin penal shqiptar.

---

Bibliografi

• Bartl, P. (1985). Albanien: Vom Mittelalter bis zur Gegenwart. München: Verlag C.H. Beck.
• Beccaria, C. (1764/1986). On Crimes and Punishments. Indianapolis: Hackett Publishing.
• Elsie, R. (2001). A Dictionary of Albanian Religion, Mythology and Folk Culture. London: Hurst & Company.
• Gjeçovi, S. (1933). Kanuni i Lekë Dukagjinit. Shkodër.
• Henderson, D. F. (1965). Conciliation and Japanese Law: Tokugawa and Modern. Seattle: University of Washington Press.
• Montesquieu, C. de. (1748/1989). The Spirit of Laws. Cambridge: Cambridge University Press.
• Rakipi, A. (2005). E Drejta Penale Shqiptare. Tiranë: Universiteti i Tiranës.

Prof.Dr.Fejzulla BERISHA/

1. Konteksti historik dhe juridik deri në vitin 2020

Dialogu Kosovë–Serbi i ndërmjetësuar nga Bashkimi Evropian, i filluar pas vendimit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë më 2010, synonte të krijonte një kornizë të re marrëdhëniesh ndërmjet dy shteteve. Marrëveshja e Brukselit e vitit 2013 përbënte nyjën themelore, duke përcaktuar integrimin e strukturave paralele të Serbisë në sistemin juridik, policor dhe gjyqësor të Republikës së Kosovës.

Në aspektin juridik ndërkombëtar, kjo marrëveshje u interpretua si paradhomë e njohjes reciproke: SHBA dhe BE e artikuluan qartë se “normalizimi përfundimtar” nënkuptonte njohje të ndërsjellë dhe integrim euroatlantik të Kosovës. Deri në vitin 2020, drejtimi politik ishte i qartë: çdo marrëveshje ndërmjet palëve duhej të shërbente si hap drejt finalizimit të statusit shtetëror të Kosovës.

2. Devijimi pas vitit 2020 – zhvendosja nga politika në ekonomi

Marrëveshja e Uashingtonit (4 shtator 2020) shënoi një ndryshim paradigmatik. Për herë të parë, dialogu i nivelit më të lartë u zhvendos nga objektivi i njohjes politike tek projektet e normalizimit ekonomik: energjetika, infrastrukturat hekurudhore, dhe lidhjet rajonale.

Ky devijim e uli presionin mbi Serbinë për të bërë lëvizje politike, duke e reduktuar procesin në paketa të pjesshme dhe marrëveshje administrative, të cilat, në mungesë të një instrumenti juridik ndërkombëtar detyrues, krijuan një gjendje të zgjatur të paqartësisë së statusit të Kosovës. Në termat kushtetues, ky proces nuk adresoi aspak integritetin territorial, sovranitetin dhe subjektivitetin ndërkombëtar të Republikës së Kosovës.

3. Zhvillimet e vitit 2023 – rruga drejt “normalizimit pa njohje”

-27 shkurt 2023: BE prezantoi një dokument të titulluar “rrugë drejt normalizimit”, duke parashikuar reciprocitet në përdorimin e dokumenteve shtetërore, por pa e bërë njohjen e plotë detyrim juridik.

-18 mars 2023, Ohër: Nënshkrimi i aneksit të zbatimit, që përcaktoi mekanizma monitorimi dhe lidhjen me integrimin evropian.

Në praktikë, këto dokumente e forcuan rolin ndërmjetës të BE-së, por lanë të hapur çështjen themelore – aktin e njohjes reciproke. Serbia, duke shfrytëzuar këtë ambiguitet, e ruajti politikën e saj të mohimit të shtetësisë së Kosovës, ndërsa Kosova u gjend në pozitë mbrojtëse.

4. Gjendja aktuale (2025): kriza e “normalizimit pa finalizim”

Nga perspektiva e së drejtës ndërkombëtare, njohja e shtetit është akt unilateral i secilit shtet dhe nuk mund të zëvendësohet nga marrëveshje teknike. Sot, Kosova përballet me disa rreziqe madhore:

-Asociacioni i komunave me shumicë serbe rrezikon të krijojë një autonomi funksionale paralele, në kundërshtim me parimet e Kushtetutës së Kosovës dhe vendimet e Gjykatës Kushtetuese (2015).

-Normalizim praktik pa ndryshim të statusit juridik ndërkombëtar, çka mund të shndërrojë dialogun në një instrument për menaxhim krize, jo për zgjidhje finale.

-Ngadalësim i procesit të njohjeve dhe izolim institucional në organizatat ndërkombëtare.

Leva më e fortë e BE-së mbetet Kapitulli 35 i negociatave të anëtarësimit të Serbisë, që kushtëzon progresin e saj me marrëdhëniet ndaj Kosovës. Megjithatë, ky instrument nuk është shfrytëzuar në mënyrë të plotë për ta lidhur drejtpërdrejt me aktin e njohjes.

5. Krahasime ndërkombëtare

-Dy Gjermanitë (FRG/GDR): Marrëveshjet teknike dhe ekonomike u zhvilluan për dekada, por njohja dhe bashkimi erdhën vetëm pas garancive të fuqive të mëdha. Mësim për Kosovën: normalizimi ekonomik nuk mund të zëvendësojë njohjen politike; garancitë ndërkombëtare janë vendimtare.

-Izrael–Palestinë: Marrëveshjet e Oslo krijuan hapësira ekonomike e administrative, por pa adresuar statusin përfundimtar, duke e lënë konfliktin të hapur. Mësim: marrëveshjet selektive pa afate dhe pa instrumente detyruese prodhojnë status quo.

-Qipro: Institucionet paralele dhe mungesa e një marrëveshjeje juridikisht detyruese e kanë bërë ndarjen pothuajse të përhershme.Mësim: tolerimi i strukturave paralele e ngurtëson fragmentimin territorial dhe institucional.

6. Rekomandime strategjike për Kosovën

Rikthimi i njohjes si bosht të dialogut – çdo marrëveshje e ardhshme duhet të përmbajë pasoja të qarta për refuzimin e njohjes.

Marrëveshje gjithëpërfshirëse, juridikisht detyruese – instrument ndërkombëtar i ratifikuar nga parlamentet respektive, jo vetëm marrëveshje politike.

Diplomaci aktive dhe lobim për anëtarësime – fushatë për Këshillin e Evropës, UNESCO, INTERPOL dhe, në perspektivë, OKB.

Qëndrim kushtetues ndaj strukturave paralele – implementim i plotë i Kushtetutës dhe vendimeve të Gjykatës Kushtetuese mbi Asociacionin.

Shfrytëzimi i procesit evropian si levë – kushtëzimi i çdo progresi të Serbisë në BE me hapa konkretë dhe të matshëm për njohjen reciproke.

7. Perspektiva strategjike

Nëse dialogu vazhdon në trajektoren aktuale, ekziston rreziku real i një status quo të ngrirë, ku Serbia e mban politikën e mosnjohjes, ndërsa Kosova mbetet e varur nga marrëveshje të pjesshme, duke e reduktuar procesin në një menaxhim të krizave pa zgjidhje finale.

Opsioni strategjik për Kosovën është i vetëm dhe i qartë:

-Garanci amerikane dhe evropiane se fundi i dialogut duhet të jetë njohja reciproke.

-Anëtarësimi i plotë i Kosovës në OKB dhe NATO si finalizim i natyrshëm i shtetësisë së saj.