Prof.dr.Muhamet Racaj/

Ky punim trajton rolin e lajmeve të rreme dhe propagandës hibride si një armë strategjike në konfliktet bashkëkohore, me fokus të posaçëm mbi ndikimin e dezinformatave ruso–serbe në Ballkanin Perëndimor. Problemi qendror që adresohet është mënyra se si këto narrativa të fabrikuara destabilizojnë opinionin publik, minojnë institucionet demokratike dhe rrisin tensionet etnike e politike në rajon. Metodologjia përfshin analizën e burimeve propagandistike pro–ruse e pro–serbe, raporteve të organizatave verifikuese dhe studimeve rajonale mbi sigurinë dhe komunikimin masiv. Gjetjet tregojnë se ky lloj i dezinformimit synon të shkatërrojë besimin në institucionet shtetërore dhe të frenojë orientimin euro–atlantik të shteteve të Ballkanit Perëndimor. Përfundimi nxjerr në pah se lufta hibride në Ballkan zhvillohet më shumë përmes informacionit sesa përmes armës, duke imponuar një nevojë urgjente për politika shtetërore dhe rajonale anti–dezinformuese.

Në shekullin XXI, koncepti i luftës është zgjeruar përtej mjetit ushtarak klasik dhe ka marrë formën e “luftës hibride”, ku propaganda, dezinformata dhe manipulimi mediatik përdoren si armë strategjike. Rajoni i Ballkanit Perëndimor, për shkak të historisë së tij të tensionuar etnike dhe politike, është një terren i përshtatshëm për përhapjen e lajmeve të rreme. Rusia, përmes aktorëve të saj direkt dhe indirekt, dhe Serbia, si partner strategjik e politik i saj, përdorin dezinformatën për të minuar stabilitetin demokratik të këtyre shteteve dhe për të penguar integrimin e tyre në NATO dhe Bashkimin Evropian¹.

Problemi shkencor i këtij studimi është të kuptohet se si dezinformatat ruso–serbe veprojnë në opinionin publik të Ballkanit Perëndimor dhe sa ndikojnë ato në prirjet politike, sigurinë rajonale dhe marrëdhëniet ndërkombëtare. Objektivi është analiza e mekanizmave të propagandës, natyra e lajmeve të rreme të përhapura në rajon, dhe ndikimet e tyre konkrete ndaj opinionit publik. Rëndësia shkencore qëndron në faktin se ky fenomen nuk ka të bëjë vetëm me gënjeshtra të thjeshta mediatike, por është një strategji hibride që përdoret për të ndryshuar ekuilibrat gjeopolitikë².

Pjesa Kryesore: Dezinformata si armë hibride në Ballkanin Perëndimor

Ballkani, si një hapësirë historikisht e fragmentuar politikisht dhe etnikisht, gjendet nën ndikimin e madh të propagandës ruso–serbe. Dezinformatat e shpërndara synojnë të forcojnë narrativën e një “bote sllave ortodokse”, të krijojnë mosbesim ndaj Perëndimit, dhe të diskreditojnë qeveritë që ndjekin politika euro–atlantike³. Ndryshe nga konfliktet e hapura ushtarake, këto operacione janë me kosto të ulët dhe me efektivitet të madh në kushtet e dobësive institucionale të shoqërive ballkanike⁴.

Narrativat kryesore të dezinformatave ruso–serbe në rajon

• Diskreditimi i NATO-s dhe BE-së – Dezinformatat shpesh paraqesin integrimin euro–atlantik si “projekt të imponuar nga jashtë” që sjell varfëri dhe humbje të sovranitetit. Në Shqipëri e Maqedoninë e Veriut shpërndahen narrativa sipas të cilave NATO “dërgon fëmijët e shqiptarëve në fronte lufte”, ndërsa BE “shkatërron ekonomitë kombëtare”⁵.

• Nxitja e tensioneve etnike – Në Kosovë, propaganda ruso–serbe shënjestron perceptimin e shqiptarëve si “ekstremistë” dhe të serbëve si “viktima të persekutimit”. Kjo retorikë amplifikohet nga mediat serbe dhe rrjetet sociale, duke synuar rëndimin e marrëdhënieve ndëretnike dhe pengimin e dialogut Kosovë–Serbi⁶.

• Narrativa mbi “Ukrainizimin e Ballkanit” – Shumë media serbe pro–Kremlinit përhapin idenë se Ballkani është viktimë e të njëjtit “skenar perëndimor” si Ukraina. Qeveritë perëndimore paraqiten si përgjegjëse për nxitjen e luftës, ndërsa Rusia shihet si mbrojtëse e paqes dhe interesave rajonale⁷.

• Lajmet e rreme mbi krizën ekonomike – Në Bosnje e Hercegovinë dhe Mal të Zi përhapen shpesh lajme të fabrikuara për “kolaps të ekonomisë pas sanksioneve ndaj Rusisë” dhe për “varfërimin e popullit për shkak të politikave pro–perëndimore”. Qëllimi është nxitja e pakënaqësisë sociale dhe krijimi i terrenit për partitë populiste dhe pro–ruse⁸.

• Figura negative e SHBA-ve – Shpesh përhapet narrativa se Shtetet e Bashkuara përdorin rajonin vetëm për bazat ushtarake dhe interesat e tyre strategjike, pa sjellë përfitime për popujt vendas. Në këtë mënyrë synohet të dëmtohet imazhi i aleatit kryesor të NATO-s⁹.

Mekanizmat e përhapjes së dezinformatave

Dezinformata ruso–serbe shpërndahet në mënyrë të koordinuar përmes:

• Platformave sociale si Facebook, Telegram dhe TikTok, ku shpërndahen përmbajtje të thjeshta, emocionale dhe shpesh sensacionaliste.

• Medias tradicionale në gjuhën serbe dhe kanaleve televizive që promovojnë narrativa pro–Moske¹⁰.

• Portaleve të rreme mediatike dhe “blogjeve anonime” që paraqiten si burime të pavarura, por në fakt riprodhojnë narrativat propagandistike¹¹.

Pasojat e dezinformatave në Ballkanin Perëndimor

Pasojat kryesore janë të natyrës politike, sociale dhe strategjike:

• Përçarje sociale dhe nxitje të urrejtjes ndëretnike.

• Minimi i besimit tek institucionet publike dhe tek media tradicionale.

• Dobësimi i orientimit euro–atlantik të shteteve të rajonit në favor të një “alternative lindore”.

• Fuqizimi i aktorëve populistë dhe ekstremistë politikë që ushqehen nga narrativa anti–perëndimore.

Lufta e informacionit si sfidë për sigurinë rajonale

Në Ballkanin Perëndimor, ku stabiliteti historikisht ka qenë i brishtë, dezinformata është një rrezik po aq i madh sa edhe potenciali i dhunës politike. Rusia dhe Serbia e përdorin propagandën si mjet për të frenuar procesin e integrimit të rajonit në BE dhe NATO, duke e kthyer luftën e informacionit në një front të hapur strategjik¹².

Përfundimi dhe Rekomandimet

Ky studim tregon se dezinformatat ruso–serbe përfaqësojnë një dimension qendror të luftës hibride në rajonet e brishta si Ballkani Perëndimor. Përmes manipulimit të informacionit, aktorët e jashtëm arrijnë të ndikojnë në opinionin publik, të nxisin përçarje ndëretnike dhe të dobësojnë besimin tek institucionet demokratike.

Rekomandimet që burojnë nga ky studim janë:

• Forcimi i mediave të pavarura – krijimi i platformave të verifikimit të fakteve dhe trajnimi i gazetarëve në luftën kundër lajmeve të rreme.

• Edukimi mediatik i qytetarëve – nisma kombëtare për aftësimin e popullatës në identifikimin e përmbajtjes së rreme.

• Bashkëpunimi rajonal dhe ndërkombëtar – krijimi i mekanizmave të përbashkët mes shteteve të Ballkanit për të luftuar narrativat e koordinuara.

• Reforma institucionale – forcimi i transparencës dhe komunikimit të qeverive për të penguar depërtimin e propagandës.

Lufta hibride e shekullit XXI ka treguar qartë se dezinformata nuk është më një element periferik, por një armë strategjike e aftë të ndryshojë fatin politik të kombeve. Në këtë kontekst, stabiliteti i Ballkanit Perëndimor varet jo vetëm nga fuqia e institucioneve, por edhe nga aftësia e tyre për të fituar betejën e informacionit.

Literatura:

1. European Western Balkans (2024). Raport mbi ndikimin e propagandës ruse në rajon.

2. ODIHR/OSCE (2023). Dezinformata dhe ndikimi i saj në proceset demokratike në Ballkan.

3. Atlantic Council (2022). Russian Disinformation in the Western Balkans.

4. KDI, Prishtinë (2024). Raport studimor mbi ndikimin e propagandës serbe ndaj Kosovës.

5. European Western Balkans (2024). Analizat mbi dezinformatat kundër NATO-s në rajon.

6. KDI (2023). Raport mbi propagandën serbe ndaj Kosovës.

7. Anastasovska, A. (2025). “Propaganda ruse dhe narrativa kundër Ukrainës”, Vërtetmatësi.

8. OSCE (2024). Pasojat e dezinformatave në Bosnje e Hercegovinë dhe Mal të Zi.

9. CSIS (2025). Raport mbi perceptimin anti-amerikan në Ballkanin Perëndimor.

10. Defense Post (2025). Ndikimi i mediave pro–ruse në Serbi.

11. Nexus News Feed (2024). Analiza e portaleve të rreme mediatike.

12. UK Defence Journal (2024). Studim mbi luftën e informacionit dhe sigurinë rajonale.

13. M.Racaj,(2025)Roli dhe Fuqia e Lajmeve të Rreme në Luftën Moderne të Shekullit XXI: Studim Rasti i Luftës Rusi–Ukrainë,bota sot ,06.09.2025.

Dr. Selman Mëziu/

Sa e ndjeshme jeni Zonja e Madhe Mariana Graf. Sigurisht i keni prej nane të dhimbshme zemër butë e shpirtë qelibar. Edhe prej gjenit familiar austriak. Pse jo prej kulture me rranjë të thella në kohë. Këto janë shtysa për udhëtim drejt qytetërimit. Ngacmimet e pemës mençurore për të dasht njeriun, malet, natyrën, traditën, ujin, tokën me hojet e saja të mjaltëta, gjallesat mbi atë. Po, edhe dy Plinat në kohë të lashta kishin të njejtat shtysa, ngacmime, ndaj i dhanë udhë penës së tyre në hullitë e natyrës.

   Po ne shqiptarët ku jemi? Mjerisht shumë – shumë larg. Megjithëse në shekullin e njëzetë e njëtë që gulçon gjak, helmë, urrejtje, përqafime djajsh. Rraca jonë prej shekujsh ka ndëshkuar vetëveten. Rraca jonë me rranjë të thella  historike. Fatkeqësisht me trup e degë mbytur në detin e pa diturisë, në detin e ndjesive kafshërore dhe ma keqë akoma vetëushqyer me mendimet, veprimet prej anti njeriu. 

   Prandaj është e pamundur të zgjohemi me një fjalë e deshirë nane hyjneshë, me një shembull, me një reagim të një, dy, treqind intelektualësh patriot.  Eh Zonja Mariana! Misioni juaj është i shejtë si dielli në lashtësinë e largët, është njerëzor, i kulturshëm.  Motoja juaj: ‘’Aty ku mbillet dashuria, dashuria do të rritet.,, Sigurisht, është qëllim mirësie, ringjallje, ribërje, rizgjimi, farkëtim dashurie në mes njerëzve, natyres, ujit, diellit, tokës. Me përlotje po shkruaj, se dashuria nuk rritet në natyrën e shkrumbuar dhe njerëzit e djallëzuar në mes tyre e nanës natyrë.

   Eh plagët e tua nana Mariana, arkitekte e shpirtërave dhe e botës biologjike dhe jo vetëm, janë të shumta e të thella! Neve jemi të shkërmoqur, të thermuar, të kalbëzuar nga ndërgjegja, nga miresia, nga shpirtë dlirësia, nga morali, kultura, sjellja ndërmjet nesh, natyrës, e juve plagëshumta, shkaktuar nga ne. Shkaqet janë të panumërta, dje dhe sot. Ne kemi ende të mbjellura në mendjet tona instiktet e hakmarrjes, ato të gjakmarrjes, të shkatërrimit të gjithëçkaje, admirues të grindjeve, përçarjeve, mbjellës të mos marveshjeve, e instikti për t’u bërë i parë, dash me këmborë e borgjez për një ditë me aventura, djallëzi ose të ndihmuar nga një  UNË, si bajrektar, si ZOTI VETË ZBRITUR NGA QIELLI.

    Shqiptarët nuk mund të shërojn natyrën pa shëruar ma parë vetëveten. E kjo Misionaria e shqiptarëve dhe e natyrës ka marrë plagë shumë të thella mbi të gjitha, këto 35 vjet. Këto shikohen, gjënden, janë te përdhosja e ndërgjegjes, e moralit, e shpirtë mirësisë e mbi të gjitha, te humbja e shpresës për zhvillim, kulturim. Stërmullari i së cilës është sjellja me plotë kapadeillek e bajrektarizëm e politikanëve si udhëheqës të pa zëvendsueshëm. Ato për të arritur ku janë, ma parë shkatërruan, vranë moralisht, mendërisht, psikologjikeisht  njeriun shqiptar. Pra ato e morën kalanë,  brenda botës së brendëshme të shqiptarit. E tani këto motor që çojne shoqërinë përpara, që zhvillojn ekonominë e mbrojnë natyrën, mjerisht janë fikur. Prandaj duhet shumë, shumë punë në marrdhëniet njeri – shtet, njeri – mjedis natyror, njeri – njeri, njëkohesisht spastrime kalbësirash, gjoja timonierë të pa zevendësueshëm. Pikërisht këto të fundit kanë mbjellur, frikën, pasigurinë, krimin, nxitur miqësinë, tarafin për një vend pune. Kuptohet gjithëkujt e gjithëkund  edhe te shkencëtarët, inxhinierat, filozofët, akademikët, profesorët,  gjuhëtarët etj. duke i shtrirë në shtratin e gjumit letargjik. 

     Megjithatë gjënden aty, këtu edhe nga ato që ende shpresojnë, për pakëz dritë në fund të tunelit. Pa çka se ‘’kur natyra godet mbi 180 milonë dollar humbje çdo vit, 5 mijë shqiptar të prekur (dëmtuar ekonomikisht S.M.),,  Sigurisht edhe juve me disa shqiptar intelektual, patriotë, shpresoni ende për një rizgjim, ringjallje, e bashkëpunim ndërmet shqiptarëve, shtetit vërtet të demokratizuar, natyrës dhe biosistemeve të saja, për t’u rimëkëmbur e zhvilluar. Dhe ja urimi: Ndodhtë mrekullia!

Analizë nga Rafael Floqi

Kampi Bondsteel, i vendosur në Ferizaj të Kosovës, është sot baza më e madhe e Ushtrisë së Shteteve të Bashkuara në Ballkan dhe një prej pikave kyçe të pranisë ushtarake amerikane në Evropë Juglindore. Që nga ndërtimi i saj në vitin 1999, pas ndërhyrjes së NATO-s në Kosovë, Bondsteel është konsideruar jo vetëm një qendër logjistike dhe operacionale, por edhe një simbol i ndikimit amerikan në rajon.

Nga bazë e përkohshme në një pikë strategjike të përhershme?

Debati i brendshëm në Kosovë dhe deklaratat e zyrtarëve amerikanë dhe kosovarë e kanë shtyrë pyetjen nëse Bondsteel do të mbetet vetëm një bazë e KFOR-it, apo do të shndërrohet në një bazë të përhershme amerikane, të integruar në strategjinë globale të Pentagonit.

Kryeministri Albin Kurti dhe ish-ministri i mbrojtjes Armend Mehaj kanë kërkuar hapur që SHBA të investojë në përditësimin e Bondsteelit dhe në transformimin e tij në një bazë të përhershme. Argumenti i tyre është se Kosova, si shtet i rreshtuar qartësisht me Perëndimin, nuk mund të trajtohet në mënyrë më pak të favorshme sesa Serbia, e cila edhe pse mban qëndrim neutral ndaj luftës në Ukrainë, vazhdon të bashkëpunojë me NATO në kuadër të programit të Partneritetit për Paqe.

Politika amerikane për bazat jashtë SHBA-së

SHBA ka një doktrinë të konsoliduar mbi prani të përhershme ushtarake jashtë kufijve të saj. Aktualisht, Pentagon-i menaxhon rreth 750 baza në mbi 80 shtete të botës, duke ndërtuar një arkitekturë sigurie që i mundëson Uashingtonit të ketë qasje të shpejtë në rajone kyçe strategjike.

• Në Gjermani dhe Itali, bazat amerikane janë trashëgimi e Luftës së Ftohtë dhe vazhdojnë të shërbejnë si qendra të logjistikës euro-atlantike.
• Në Lindjen e Mesme, bazat në Katar, Kuvajt dhe Bahrein kanë luajtur rol kyç në luftërat në Irak dhe Afganistan.
• Në Azi, bazat në Japoni, Korenë e Jugut dhe Guam janë hallka themelore të strategjisë së frenimit ndaj Kinës dhe Koresë së Veriut.

Bondsteel, në këtë kuadër, përfaqëson “syrin amerikan” në Ballkan, një rajon ku përplasen interesat e SHBA, BE, Rusisë dhe së fundmi edhe Kinës.

Baza Bondsteel në Kosovë është shpesh parë si një simbol i pranisë ushtarake amerikane në Ballkan, por debati mbi të ardhmen e saj dhe të bazave të tjera amerikane në Evropë është bërë më i mprehtë në dritën e sfidave të reja strategjike. Çështja nuk është vetëm simbolike, por lidhet me një diskutim më të gjerë mbi mënyrën sesi SHBA projekton fuqinë e saj globale.

Në këtë kontekst, ish-komandanti i Forcave Amerikane në Evropë, gjenerali në pension Ben Hodges, thekson se baza si Bondsteel kanë një rol kyç jo vetëm për stabilitetin rajonal, por për mbrojtjen strategjike të vetë Amerikës:

“Forcat amerikane nuk janë në Evropë për të mbrojtur europianët. Nuk mund të mbrosh Shtetet e Bashkuara vetëm nga Teksasi, Karolina e Veriut apo Florida. Duhet të kesh praninë e përparme për të projektuar fuqi ajrore, detare dhe tokësore, jo vetëm në Evropë, por edhe në Afrikë, Lindjen e Mesme dhe Arktik.”

Për Hodges, mbyllja e bazave kritike si Ramstein, Sigonella apo Souda Bay do të minonte aftësinë e SHBA për të dominuar Mesdheun dhe për të projektuar forcë drejt Afrikës dhe Lindjes së Mesme. Edhe në krahun lindor, baza si ajo në Poznan të Polonisë apo MK në Rumani mbeten “nyje jetike” për sigurinë amerikane dhe për aftësinë e NATO-s për të frenuar Rusinë.

Hodges paralajmëron se reduktimi i pranisë amerikane në Evropë do të interpretohej si “shenjë dobësie” nga Moska dhe Pekini:

“E para gjë që do të bënin do të ishte të porosisnin shishe shampanje për të festuar. Një tërheqje të tillë mund ta interpretoje vetëm si humbje prioriteti.”

Ky argument shkon në një linjë të ngjashme me atë të Pete Hegseth, i cili e përshkroi qartë filozofinë e mbrojtjes:

“Paqja arrihet përmes forcës; por ana tjetër e medaljes është se dobësia fton luftë.”

Edhe ish-presidenti Donald Trump ka qenë shpesh kritik ndaj kostove të pranisë ushtarake jashtë vendit, duke kërkuar që aleatët të paguajnë më shumë. Por, siç e vë në dukje Hodges, marrëveshjet me shtetet pritëse nuk janë thjesht çështje financiare, por përfshijnë inteligjencën, logjistikën dhe besimin reciprok.

“Këto janë kombe sovrane,” kujton ai, duke theksuar se SHBA nuk mund të veprojë me arrogancë në territoret e partnerëve.

Nëse dikur, gjatë Luftës së Ftohtë, mbi 300 mijë trupa amerikane ishin vendosur në Gjermani Perëndimore, Itali dhe Turqi, sot prania është shumë më e kufizuar. Kjo, sipas Hodges, e bën çdo bazë edhe më kritike:

“Kemi një gjurmë kaq të vogël në Evropë, dhe kemi vetëm nga një prej çdo gjëje. Nëse heq një bazë të caktuar, ose do të humbasësh atë aftësi, ose do të detyrohesh ta ngjeshësh në një vend tjetër që tashmë është në kapacitet të plotë.”

Në këtë kuadër, edhe Bondsteel merr një kuptim të ri. Ajo nuk është thjesht një bazë amerikane në Ballkan, por pjesë e një rrjeti global që lidh Mesdheun, Lindjen e Mesme dhe Evropën Lindore me sigurinë kombëtare të SHBA. Çdo vendim për reduktim apo tërheqje nuk duhet parë si çështje buxhetore, por si pyetje strategjike: a mundet Amerika të mbrojë interesat e saj pa një prani të përparme?

Në fund, dilema e bazave jashtë vendit është një reflektim i debatit më të madh mbi rolin e SHBA si superfuqi. Ajo që Hodges, Hegseth dhe Trump e shprehin secili në mënyrën e vet, është një e vërtetë e përbashkët: dobësia perceptohet si ftesë për konflikt. Dhe Bondsteel, sado e vogël në krahasim me Ramstein apo Rota, mbetet një gur i rëndësishëm në këtë mozaik të sigurisë globale.

Faktori rus dhe ndikimi serb

Eksperti i sigurisë Bedri Elezi ka theksuar se baza e Bondsteelit në një të ardhme të afërt do të kalojë nën administrim të drejtpërdrejtë të SHBA-së. Sipas tij, kjo nuk lidhet vetëm me nevojat e Kosovës, por edhe me balancën strategjike që SHBA kërkon të ruajë në raport me Rusinë.

Rusia, duke përdorur Serbinë si aleatin e saj të vetëm në Ballkan, ka tentuar të projektojë ndikim përmes bazës së Nishit, një qendër e inteligjencës dhe shërbimeve të emergjencës që shpesh akuzohet se ka funksione hibride ushtarake. Elezi thekson se transformimi i Bondsteelit në bazë amerikane do të zvogëlonte ndjeshëm hapësirën e ndikimit rus në rajon, duke e bërë më të vështirë për Moskën të përdorë Serbinë si “trojan” brenda Ballkanit.

Perspektiva Trump dhe debati amerikan mbi bazat

Ndërkohë që qeveria e Kosovës e sheh si interes strategjik forcimin e Bondsteelit, disa zëra në SHBA kanë parashikuar qasje më skeptike gjatë presidencës së Donald Trump. Profesori i Columbia University, David Phillips, ka theksuar:

“Një nga gjërat e para që Trump mund të bëjë është të rishikojë politikat amerikane të sigurisë. Do të prisja mbylljen graduale të bazës amerikane në Kosovë, ‘Bondsteel.’”

Edhe gjenerali portugez Raul Cunha, ish-zyrtar i KFOR-it, ka thënë:

“Donald Trump dëshiron të mbyllë një numër të madh bazash amerikane jashtë vendit për arsye ekonomike… SHBA ka më shumë se 700 baza në botë dhe të gjitha konsumojnë shumë para, të cilat ai i sheh të nevojshme për politikat e brendshme.”

Këto deklarata tregojnë se e ardhmja e Bondsteelit lidhet drejtpërdrejt me politikën e brendshme amerikane mbi buxhetin, por edhe me qasjen që Uashingtoni mban ndaj Ballkanit.

Dimensioni rajonal dhe ndikimi në Ballkan

Një bazë e përhershme amerikane në Kosovë do të ndryshonte ekuilibrat e sigurisë në rajon:

• Për Kosovën: do të ishte garanci kundër kërcënimeve të Serbisë dhe do të shpejtonte procesin e integrimit në NATO.
• Për Serbinë: do të krijonte presion shtesë për të rishikuar politikën e saj të “neutralitetit”, duke u detyruar të balancojë mes Perëndimit dhe Rusisë.
• Për Maqedoninë e Veriut dhe Malin e Zi: do të forconte sigurinë e tyre, si shtete tashmë anëtare të NATO-s, duke eliminuar çdo boshllëk strategjik.
• Për BE-në: do të sillte një garanci të drejtpërdrejtë amerikane në një rajon ku ndikimi evropian shpesh perceptohet si i brishtë.

E ardhmja e Bondsteelit nuk është thjesht çështje e sigurisë së Kosovës, por një pjesë e mozaikut të madh të politikës globale amerikane për prani ushtarake jashtë kufijve. Nëse SHBA vendos ta shndërrojë këtë bazë në të përhershme, atëherë Kosova do të përfitojë garanci sigurie dhe prestigj politik, ndërsa Ballkani do të hyjë në një epokë të re të ekuilibrave strategjikë. 

Bondsteel, nga një bazë e përkohshme e misionit paqeruajtës të NATO-s, mund të shndërrohet në një pikë kyçe të hartës globale të Pentagonit, duke e kthyer Kosovën në një element të pazëvendësueshëm të arkitekturës së sigurisë euro-atlantike.

Wilson dhe Trump, pavarësisht stileve të ndryshme, ofrojnë dy paradigma që shqiptarët mund t’i përdorin si busullë: parimet morale dhe universaliste të wilsonizmit dhe pragmatizmin dinamik të trampizmit. Nëse këto dy logjika ndërthuren, shqiptarët do të arrijnë të forcojnë pozitën e tyre si urë transatlantike, duke e konsoliduar integrimin euro-atlantik dhe duke ruajtur aleancën strategjike të pakushtëzuar me SHBA.

Nga Prof. dr. Skënder ASANI

Procesi wilsonian, i shpallur pas Luftës së Parë Botërore, u bë një pikë kthese për kombet e vegjël, sepse përmes doktrinës së 14 Pikave u njoh e drejta e tyre për vetëvendosje dhe u krijua Shoqata e Kombeve si përpjekja e parë për një rend të ri ndërkombëtar të bazuar mbi të drejtën dhe paqen. Një shekull më vonë, trampizmi hyri në politikën globale si një qasje kontrastive, që mbështetej jo mbi idealizëm universal, por mbi interesin e drejtpërdrejtë amerikan dhe logjikën transaksionale. Megjithatë, mes Wilsonit dhe Trumpit ekzistojnë ngjashmëri të habitshme: të dy e vendosën Amerikën në qendër të zhvillimeve ndërkombëtare dhe synuan ta ridimensionojnë raportin e saj me botën, duke i dhënë hapësirë edhe popujve të vegjël. Pyetja që shtrohet sot është nëse SHBA do të vazhdojë kontinuitetin e kësaj filozofie politike, duke kombinuar parimet morale të wilsonizmit me pragmatizmin dinamik të trampizmit, apo do të shfaqet një paradigmë e re.

Në vitin 1919, në Konferencën e Paqes në Versajë, kur po ridizejnohej harta politike e botës, mërgata shqiptare dëshmoi një mobilizim të jashtëzakonshëm duke u shndërruar në një nga zërat më aktivë në arenën ndërkombëtare. Elita intelektuale e saj, me figura si Parashqevi Qiriazi dhe Kristo Dako, ndërmori një ofensivë diplomatike të pashembullt për të fituar përkrahjen e fuqisë së re botërore Shteteve të Bashkuara të Amerikës, të udhëhequra nga presidenti Woodrow Wilson. Përmes protestave, botimeve, memorandumeve dhe delegacioneve të ardhura nga e gjithë bota, shqiptarët ia dolën të impononin çështjen e tyre në kabinetin amerikan dhe të fitonin një aleat strategjik që shpëtoi Shqipërinë nga copëtimi. Ky moment historik dëshmoi fuqinë e diasporës së organizuar dhe shënoi fillimin e një rrugetimi që, brenda një shekulli, do të sillte arritje të mëdha nga shpëtimi i shtetit shqiptar deri te pavarësia e Kosovës dhe avancimi politik i shqiptarëve në Maqedoni e Mal të Zi.

Katër presidentë amerikanë janë nderuar me Çmimin Nobel për Paqe, duke u bërë figura të lidhura me momente historike që ndalën kriza e luftëra dhe ridimensionuan konfiguracione gjeostrategjike botërore. Theodore Roosevelt (1906) u vlerësua për ndërmjetësimin e paqes mes Rusisë dhe Japonisë, Woodrow Wilson (1919) për krijimin e Lidhjes së Kombeve, Jimmy Carter (2002) për përpjekjet e tij të vazhdueshme në zgjidhjen paqësore të konflikteve dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut, ndërsa Barack Obama (2009) për forcimin e diplomacisë ndërkombëtare dhe bashkëpunimit mes popujve. Në këtë radhë, edhe Donald Trump, me angazhimin për parandalimin e vatrave të krizës dhe shuarjen e mosmarrëveshjeve, përfshirë ato në Ballkan, synon të shfaqet si vazhdues i kësaj tradite presidenciale amerikane. Një rol i tillë do të forconte pozitën globale të Amerikës, por edhe do të përbënte një vijimësi të procesit wilsonian, që shpëtoi popujt e vegjël nga shuarja dhe copëtimi.

Historia shpesh na ofron paralelizma të habitshëm mes personaliteteve politike që ndonëse të ndarë nga një shekull, kanë reflektuar qasje të ngjashme mbi fatin e popujve të vegjël dhe arkitekturën e paqes globale. Në këtë plan, Presidenti Woodrow Wilson dhe Presidenti Donald Trump shfaqen si dy figura kontrastive në stil, por me pikë përbashkuese në thelbin e tyre diplomatik: përpjekja për të vendosur Amerikën në qendër të zhvillimeve ndërkombëtare dhe për të ripërcaktuar raportin e saj me botën.

Wilson, përmes “14 Pikave”, krijoi një doktrinë të re ku popujve të vegjël u njihej e drejta për vetëvendosje, duke hapur rrugën për krijimin e shteteve kombëtare pas Luftës së Parë Botërore. Kjo filozofi nuk ishte vetëm një program paqeje, por një vizion për një rend të ri botëror, i bazuar në të drejtën ndërkombëtare dhe parimet morale. Për shqiptarët, kjo ishte një dritë shprese në një periudhë të rrezikuar nga copëtimi, duke e vendosur çështjen shqiptare në agjendën e fuqive të mëdha.

Trump, nga ana tjetër, solli në politikën ndërkombëtare një frymë të re, të quajtur shpesh “trampizëm”. Në vend të vizionit universalist wilsonian, Trump veproi mbi logjikën transaksionale: çdo angazhim duhej të sillte përfitim të qartë për SHBA. Megjithatë, edhe ky model, me gjithë skepticizmin që ngjalli, kishte një element të ngjashëm me qasjen wilsoniane respektin për sovranitetin e popujve dhe parandalimin e shpërthimeve të reja të krizave. Diplomacia e tij shpesh spektakolare, që kombinonte presionin me elemente të pazakonta të komunikimit politik, synonte të vendoste baraspeshë në një botë gjithnjë e më të fragmentuar. Përballja me Putinin, apo menaxhimi i tensioneve në Lindjen e Mesme, treguan se Trump përpiqej të krijonte një model të ri ndërveprimi ku perceptimi i forcës kishte prioritet mbi marrëveshjet formale.

Në këtë kuadër, shqiptarët gjenden në një pozitë të veçantë. Sikurse në kohën e Wilsonit, edhe sot ata shihen si faktor i paqes dhe stabilitetit në një Ballkan të tensionuar. Megjithatë, konteksti ka ndryshuar. Integrimi europian është i ngadalshëm, ndërsa rivalitetet gjeopolitike e mbajnë rajonin të ekspozuar ndaj pasigurive. Prandaj, roli i SHBA-së mbetet jetik, por kërkon një qasje më të sofistikuar. Fryma wilsoniane e të drejtës ndërkombëtare dhe fryma trampiste e interesave të drejtpërdrejta mund të kombinohen për t’i dhënë shqiptarëve hapësirën e nevojshme në skenën ndërkombëtare: nga sigurimi i sovranitetit dhe mbështetja për Kosovën, deri te projektet energjetike e infrastrukturore që lidhin rajonin me Perëndimin.

Një element i përbashkët për të dy presidentët është rëndësia që i atribuohet miqësisë shqiptaro-amerikane. Në kohën e Wilsonit, shqiptarët u mbështetën në parimet e tij për të mbijetuar politikisht. Në kohën e Trumpit, ata shfrytëzuan instrumentin e fuqishëm të lobit në SHBA, duke treguar se diaspora mund të ndikojë në balancat elektorale dhe të mbajë gjallë interesin amerikan për çështjen shqiptare. Kjo dëshmon se lidhja shqiptaro-amerikane nuk është vetëm një sentiment historik, por një kapital politik që duhet shndërruar në partneritet strategjik.

Wilson dhe Trump, pavarësisht stileve të ndryshme, ofrojnë dy paradigma që shqiptarët mund t’i përdorin si busullë: parimet morale dhe universaliste të wilsonizmit dhe pragmatizmin dinamik të trampizmit. Nëse këto dy logjika ndërthuren, shqiptarët do të arrijnë të forcojnë pozitën e tyre si urë transatlantike, duke e konsoliduar integrimin euro-atlantik dhe duke ruajtur aleancën strategjike të pakushtëzuar me SHBA. Kjo është jo vetëm një strategji politike, por një aksiomë historike që përcakton fatin e kombit shqiptar në shekullin XXI.

Shkup,01 shtator 2025

Imer Lladrovci/

Pjesa I

Zbulimi dhe ndriçimi i rrethanave në të cilat u krye gjenocidi serb në Kosovë është deryra e parë e shtetit dhe shoqërisë sonë.

Për gjenocidin e Serbisë në Kosovë ende flitet gjithkund. Shumë familje shqiptare janë traumatizuar gjatë luftës për shkak se kanë qenë viktima të dhunës serbe. Ky krim është trajtuar sidomos në mediat shqiptare nga shumë këndvështrimi. Nga këndvështrimi politik, sociologjik, antropologjik, historike e faktografike, edhepse disa lloje të krimeve nuk janë zbuluar në tërësi dhe me metoda adekuate. Shpesh thuhet se gjatë luftës janë dhunuar seksualisht rreth 20.000 femra shqiptare, mirëpo në vitin 2018 kur u hap një mundësi për regjistrimin e femrave të dhunuara me qëllim dhënien e një pensioni të zakonshëm të viktimës nuk u paraqiten më shumë se 500 raste. Dikush që i gjykon gjërat vetëm në sipërfaqe do të thoshte se shifra e përmendur më herët prej 20.000 femrave të dhunuara duhet të ketë qenë një shifër propagandistike. Por jo. Unė dyshoj se shofra e errët duhet të ketë qenë edhe më e madhe se 20.000. Dhunimi seksual i femrave ka qenë një mjet lufte i Serbisë që ėshtë përdorur edhe në pjesë të tjera të Jugosllavisë, sidomos në Bosnjë.

Gjërat janë shumë më të ndërlikuara seç duken në shikim të parë. Nëse kjo formë e krimit të luftës vërtet ka pasur përmasa të gjera, atëherë të dhënat empirike do të duhej mbledhur menjëherë pas luftës dhe në mënyrë të veçantë dhe jo shumė vite më vonë, siç ndodhi tek në vitin 2018 kur filloi fushata për krijimin e listës së femrave të dhunuara, të cilat gjoja do të merrnin një pension të caktuar. Pastaj nuk duhet harruar fakti se ka pasur një rezolutë të Kuvendit të Kosovës që e mohonte ekzistencën e këtij krimi në Kosovë. Disa deputetë madje patën thënë se nëse ka pasur raste sporadike, atëherë duhet akuzuar femrat shqiptare për jorezistencë dhe jo serbët e armatosur. Pas kësaj rezolute, vështirë se do të paraqitej një femër me pretendimin se ishte dhunuar seksualisht, sepse ajo duhej të llogariste se do të njollososej si prostitutë.

Megjithatë, për dukurinë është folur shumë nga ekspert të fushave të ndryshme. Ndonjėherë janë bërë edhe gabime të rënda, sepse është folur edhe në mënyrë paushalle, duke i parë vetëm disa anë të dukurisë dhe duke i injoruar disa të tjera. Shumëherë, flitet për gjenocidin, por nuk flitet edhe për aksionin serb të mbulimit të gjurmëve, fshehjen e krimit, Nuk duhet të harrojmë se ka ekzistuar edhe projekti „asanacija“. Në vitin 2025, pra një çerekshekulli pas përfundimit të luftës ende lista e të zhdukurve kap shifrën 1647 persona të pagjetur, prej tyre 420 serbë. Civilët shqiptarë dhe civilët serbë nuk janë e njëjta gjë. Nëse ushtria serbe dhe mekanizmat e ndryshëm të shtetit të Serbisë në realizimin e projektit „Patkoi“ bënin terror mbi masën e pambrojtur shqiptare, UÇK-ja e keqarmatosur në përgjithësi nuk merrej fare me popullsinë civile. Vetë misioni i saj çlirimtar e përjashtonte këtë formë të luftës. Por nuk mund të mohohet fakti se kishte civilë serbë që ishin të involvuar në luftë. Dyshoj se të tillët për arsye informative kanë depërtuar në vijat e luftës dhe aty janë vrarë dhe, ndonjëherë, edhe zhdukur. Pas luftës ka pasur shumë civilë serbë të vrarë, por nuk dihet saktësisht se kush ishin ata që i vranë. Në fshatin Grackë të Lypjanit qenë vrarë disa fshatarë serbë në fushë, derisa punonin.

Nazim Bllaca ka thënë me një rast se para se të ndodhte ky krim monstruoz, ka qenë i njoftuar një agjent i UDB-së. Pyesim pse nuk ndërmori ai asgjë për parandalimin e këtij krimi kur e dinte se ç’po përgatitej? Cili ishte roli i tij në këtë rast? Nė kaosin e paskuftës mund të ndodhte gjithçka dhe e vërteta për motive të ndryshme të fshihej. Sidoqoftë, civilët serbë që u zhdukën si edhe shqiptarët meritonin një varr, kështu që duhet të ndriçohen rastet e tilla. Në vitin 1998 në Pejë në kafenenë „Panda“ qenë vrarë disa fëmijë serbë. Vetë Aleksandar Vuçiqi (Aleksandar Vučić) si zëvendëskryeministër pati thënë se krimi s’ishte kryer as nga agjenturat e huaja dhe as nga shqiptarët. Gazeta serbe „Kurir“ e pati akuzuar si vrasës Millorad Ulemek- Legijanë (Milorad Ulemek-Legija), por ai kurrë nuk doli para gjyqit me këtë akuzë. Legija sot ndodhet në burg për shkak të vrasjes së ish kryeministrit serb Zoran Gjingjiq (Zoran Djinfjić). Ai kurrë s’ka folur publikisht për rastin „Panda“ edhepse nuk do të dënohej më shumë seç ishte është dënuar për vrasjen e Zoran Gjingjiqit. Në këtë konstelacion kur shumëçka është ndriçuar dhe shumëçka tjetër ka mbetur ende pa u zbuluar dhe ndriçuar deri në fund është vështirë të jepet një gjykim përfundimtar, aq më tepër kur për publikun e gjerë ka munguar një trajtim i veçantë i aspekteve juridike të krimit.

Me librin „Gjenocidi i Serbisë në Kosovë“ të juristit Arsim Bajrami më në fund erdhi një studim që me argumenta juridike flet për krimet e luftës në Kosovë dhe ato i klasifikon si gjenocid, pra si formėn më të rëndë të krimit. Krimet serbe në Kosovë asnjë njeri me mend në krye nuk do t’i kontestonte, të paktën jo hapur, por për statusin e tyre juridik shumë njerëz nuk ishin të sigurt për shkak të konfuzionit politik që është krijuar nga faktorë të brendshëm e të jashtëm. Zona ku jetojmë ne vazhdimisht është tronditur nga luftërat, kështu që krimet e luftës kanë qenë pjesė e jetës sonë. Kur tmerret e luftës kanë qenë më tė vogla se në të kaluarën, ky fakt i hidhur është interpretuar si fat. Marrëdhëniet serbo-shqiptare i kanë rënduar doktrinat e ndryshme gjenocidale. Elaboratet e ndryshme që janë paraqitur në dy shekujt e fundit në Beograd nuk janë fryt i psikozës së frikës shqiptare, por realitet objektiv. Traumat e sundimit turk në Serbi, asnjëherë të trajtuara në mënyrë adekuate, janė instrumentalizuar politikisht kundër shqiptarëve dhe boshnjakëve. Elitat politike serbe dhe ato kishtare kanë mundur t’i mobilizojnë shtresa të caktuara të shoqërisë serbe kundër shqiptarëve. Në fakt në Mesjetë shqiptarët ndiqeshin kinse fetarisht, atëherë jo si turq të islamizuar, por si katolikë. Situata në Kosovë na paraqitet shumë komplekse, sepse në lojë janë shumë faktorë. Një zbërthim naiv i situatës konfliktuoze më shumë i ngatërron çështjet sesa i ndriçon, kështu që kërkohet një çasje e tillë që krimin di ta klasifikojë në bazë të tipareve të tij objektivë dhe jo duke u mbështetur në pretendime ideologjike.

Edhe ky libër i Arsim Bajramit synon që të kap gjithë spektrin e luftës, por si qëllim themelor i tij është klasifikimi objektiv i krimeve. Ne nuk duhet ta zmadhojmë, por as ta zvogëlojmë e harrojmë atë që përjetuam. „Të harrosh një Holocaust, është të vrasësh dy herë“ thotë nobelisti hebreit Eli Vizel (Elie Wiesel). Holocausti ndaj hebrenjëve përbën një formë singulare të gjenocidit, mirëpo edhe vrasja dhe dëbimi masiv i shqiptarëve nga viset e tyre paraqet një formë të gjenocidit që nuk mund dhe nuk duhet injoruar. Libri i Arsim Bajramit e dokumenton në hollësi rrugën e ferrit nëpër të cilin kaloi populli ynë në një kohë jo të largët. Një bashkësi që nuk prodhon libra të tillë, jeton në mjegullën e liuzioneve dhe objektivisht është e rrezikuar nga përsëritja e këtyre krimeve. Ky libër e konservon realitetin dhe kështu i shërben kujtesës tonë kolektive që na jep mjetet e analizës së gjendjeve shoqërore e politike që çojnë në gjenocid.

Për arsye politike shpesh na sugjerohet që disa gjëra t’i harrojmë. Natyrisht, shumëçka duhet harruar, për t’i bërë vend të resë në jetën tonë, por jo gjithçka. Krimet në formën e tyre si gjenocid nuk i përkasin atyre gjërave që duhet harruar, sepse të harrosh gjithçka do të thotë mungesë identiteti. Një definicion juridik kurrë s’e shpërfillë gjendjen faktike dhe tiparet e saj thelbësore, ndryshe nga nje definicion politik që në lojë fut edhe elementë të tjerëtë dorës së dytë, të cilët ndonjëherë fitojnë peshë specifike më të madhe se faktet objektive kryesore kur definojmė një entitet. Me një fjalë, diçka që objektivisht ka një status të caktuar juridik mund të ketë një status krejt tjetër politik. Secili popull ka një shtresë që i shkoqit dukuritë në vështrimin logjik, dmth. që fiksohet pas statusit juridik të fakteve, ndaj dhe insiston që këto fakte të hidhura të arkivohet në kujtesën kolektive si një mundësi vetëmbrojtjeje. Por kjo shtresë është e rrezikuar në luftë dhe në kohë paqeje. Në luftë rreziku është eleminimi fizik, kurse në paqe manipulimi psikologjik, dmth. politik. Në këtë mënyrë masa e një populli privohet nga një produkt i rëndësishëm për identitetin e tij.

Sipas Konventës së OKB-së për Parandalimin dhe Dënimin e Krimeve dhe Gjenocidit të vitit 1948 gjatë viteve 1998-1999 krimet serbe të luftës, sipas Arsim Bajramit, e posedojnë tiparin e gjenocidit. Kjo Konventë dhe Statuti i Romës më vonë përcaktojnë 5 krietere për kualifikimin e krimeve të luftës si gjenocid. Në rastin e Kosovës, shkruan Arsim Bajrami, janë plotësuar të gjitha këto kritere. Ky kualifikim ka rëndësi të madhe edhe për publikun botëror, sepse Serbia bashkë me Rusinë dhe një pjesë të bashkësisë ndërkombëtare, për fat të keq ndonjëherë edhe e proviniencës perëndimore, bën gjithçka për ta mohuar e relativizuar gjenocidin e Serbisë në Kosovë. Për Rusinë dihet se përfaqëson një shtet që nuk e përjashton dhunën ushtarake për arritjen e qëllimeve politike. Këtë sjellje agresive të saj e shohim sot në Ukrainë. Ukrainasit janë shumë të afërt etnikisht me rusët, por nuk janë rusë, ukrainishtja nuk është dialekt i rusishtes, por gjuhë më vete. Në Moskë këtë gjë, me sa duket, nuk duan ta kuptojnë. Afërsia dhe ngjashmëria nuk mund të merren si fakte për t’ia imponuar dikujt vullnetin tënd politik. Por në Ukrainë po ndodh pikërisht kjo gjë. Dhe, siç thotë një diplomat ukrainas jo për herë të parë. Ai numron jo më pak se 60 luftëra të tjera të ngjashme në të kaluarën. Sipas mendësisë ruse sovraniteti i shteteve ende kuptohet si një madhësi e kushtëzuar nga forca si sovranitet i kufizuar à la Brezhnjev. Një komb a një vend vetë vendos për të ardhmen e tij, mendohet sot në sferën perëndimore të globit.

Projektet si „Gërshëret“, „Kafshimi i miut“, „Patkoi“ dhe „Leopardi“ tregojnë se ekzistonte një strategji e përpunuar shtetërore për eleminimin e shqiptarëve. Serbia sipas projektit „Patkoi“ synonte të dëbojë jashtë kufijve të Kosovës 1.000.000 shqiptarë, 500.000 të tjerë t’i vriste dhe 500.000 shqiptarë t’i linte branda Kosovës. Kështu, krijoheshin kushtet për një strukturë tjetër etnike të Kosovës . Bashkë me kolonistët që mendohej të silleshin pas luftës elementi etnik serb do të përbënte shumicën e popullsisë në Kosovë. Sikur të mos e kishim Marrëveshjen e Kumanovës të 9 qershorit të 1999, gjithçka do të kishte qenë ndryshe sot. Gjenocidi i Serbisë në Kosovë nuk u parandalua në kuptimin e mungesës së krimeve masive. Madje mund të thuhet se vrasjet më të mëdha ndodhën në kohën e bombardimeve të NATO-së. Një gazetë gjermane pati shkruar se në qiell defilonte shekulli XX, kurse në tokë shpërfaqej Mesjeta me krimet e saj makabre. Asgjë nuk ndodhi papritur. Nënkryetari i Qeverisë së Serbisë, Vojisllav Sheshel (Vojislav Šešelj) pati thënë pak ditë para intervenimit të NATO-së se serbët do të vuanin shumë nga goditjet ajërore, por shqiptarë më s’do të ketë në Kosovë. Shfarosja masive si koncept gjëllon ende në këto mendje të sëmura të politikës serbe.