Provokim i hapët në dëm të marrëdhënieve politike, etnike dhe fetare 

                                                  Nga Frank Shkreli

Ministria e Planifikimit Hapësinor, Urbanizmit dhe Pronësisë Shtetërore të Malit të Zi ka pranuar propozimin e Mitropolisë së Malit të Zi dhe dhe bregdetit (MCP), që lokacioni në majën e Rumisë, ku në mesin e vitit 2005 u vendos në mënyrë të paligjshme një kishë, të përfshihet në Planin Hapësinor-Urbanistik të komunës së Tivarit, si vend për objekte fetare, ka shkruar para disa ditësh e përditshmja malazeze Vijesti, njofton Ulqini Online – Lajme nga Ulqini, Ana e Malit, Kraja, Tivari, Tuzi, Plava dhe Gucia – Ulqini Online,Te rejat nga Ulqini, Lajme nga Ulqini, Tivari, Rozhaja.

Sipas këtij njoftimi të portalit Ulqinionline, botuar origjinalisht në gazeten malazeze Vijesti, ky akt është hapi i parë dhe kusht paraprak që e ashtuquajtura “Kisha e Trinisë së Shenjtë” në majë të Rumisë të legalizohet, del nga të dhënat në raportin e debatit publik mbi ndryshimet dhe plotësimet në “Planin Hapësinor-Urbanistik” të Tivarit. Publikuar në faqen zyrtare të Ministrisë që drejtohet nga një Slaven Radunović, anëtar i partisë (Nova srpska demokratija – Demokracia e re serbe), me qëllim për të mundësuar legalizimin e asaj “kishe” duke përcaktuar lokacionin në Rumi, si një territor për të ndërtuar “objekte fetare”.  Ky akt ilegal nuk ka asgjë të bëjë me “Trininë Shejte”, me lirinë fetare, as me “demokracinë”, sepse kjo “kishë” teneqe propozohet, për qëllime të caktuara djallëzore, nga qarqe anti-shqiptare të Kishës Ortodokse Serbe në Mal të Zi, që ai “objekt fetar” të legalizohet për ndërtim — në tokë të huaj — në trojet iliro-arbërore ndër shekuj. Në mënyrë aspak demokratike, se në Krajë dhe në Rumi ka vetëm shqiptarë autoktonë me shekuj, të cilët nuk pyeten fare për këtë nismë ilegale në venddlindjen e tyre — një lokacion ku nuk ka asnjë serb të fesë ortodokse – dhe një krahinë kjo ku nuk ka shkelur kurrë këmba serbo-sllave. Por që është një krahinë në rrethin e qyteteve ndër më të lashta, Ulqin-Tivarit me në histori të pasur  iliro-arbërore, kishtare katolike dhe kulturoro-gjuhësore shqip, nga ku kanë dalur një numër figurash historike shqiptare si Gjon Buzuku e shumë të tjerë nga ajo zonë e Malësisë së mbi-Shkodrës. Një prej tyre, Gjon Buzuku, prift katolik, autor i “Mesharit”, që konsiderohet si vepra letrare më e vjetër shqipe, mendohet, sipas ekspertëve, të ketë origjinën, pikërisht, aty nga Kraja, aty ku sot Kisha ortodokse serbe ka në plan të legalizojë atë territor iliro-arbëror si pronë të saj, duke ndërtuar një “kishë”, për kë!?

Kisha “teneqe” ortodokse serbe në majë të malit të Rumisë shqiptare, malit të cilit, më kujtohet se vendasit, historikisht, por edhe sot, me krenari i këndojnë këngën, “Moj Rumia bjeshkë e naltë…ti u bafsh oj ma e naltë…”.  Si e tillë, strategjikisht, ajo “kishë” mbikqyr Liqenin e Shkodrës dhe qytetin Shkodër!  

Nuk është për tu habitur pra se, heret ose vonë, Kisha Ortoodkse serbe nuk do hiqte dorë nga ky projekt për ndërtimin e një kishe në majë të Rumisë. Se kjo do të ndodhte duke marrë parasysh përpjekjet e pa- ndërprera dhe afatgjata në vazhdim të Kishës Serbe në bashkpunim me elementë të tjerë antishqiptarë, përfaqësues të interesave serbo-ruse në Mal të Zi.  Me objektivin me qëllim për të përvetësuar, ilegalisht, okacione si maja e Rumisë, por edhe vende e zona të tjera, sidomos, gërmadhat e kishave katolike të vjetra iliro-arbërore të atyre anëve, përfshi ato të Shasit, në breg të liqenit, me të njëjtin emër.  Frank Shkreli/ Hienat anti-shqiptare përsëri ua mësyjnë trojeve arbërore | Gazeta Telegraf  — Pjesë e këtyre përpjekjeve sllave për të ndryshuar identitetin kombëtar të asaj krahine shqiptare është pra edhe kjo e ditëve të sotëme – duke zgjedhur rrugën “zyrtare” për të legalizuar “kishën” teneqe ortodokse serbe të vendosur vite më parë me helikopter në majë të Malit të Rumisë nga Kisha Ortodokse serbe.

Për lexuesit që ndoshta nuk janë të njohur me historinë e asaj zonë, Rumia/Kraja është një krahinë e lashtë iliro-arbërore — një vend ku nuk ka pasur kurrë më parë kishë ortodokse serbe atje, por as popullsi sllave, siç tregojnë statistikat demografike edhe sot, megjithse shumë shqiptarë të atyre zonave janë larguar nga vendi i të parëve të tyre, kryesisht për në Amerikë, për një jetë më të mirë, si rrjedhim i shtypjeve historike politiko-ekonomike nga sllavët ndaj shqiptarëve vendas, gjatë shekujsh. Si e tillë, strategjikisht, ajo “kishë” serbe, mbikqyr Liqenin e Shkodrës dhe qytetin Shkodër. 

Ka vite tashti që me disa shkrime modeste, nga koha në kohë, jam munduar të tërheq vëmendjen — jo vetëm të lexuesve, por edhe të autoriteteve shqiptare në Ulqin, në Shqipëri dhe në Republikën e Kosovës, ndaj rrezikut që u kanoset trojeve shqiptare në Mal të Zi nga përpjekjet e pamëshirshme serbo-malazeze, me mbështetjen historike ruse, për të ndryshuar historiografinë e atyre trojeve me qëllim të zhdukjes së identitetit etnik, kultoror dhe gjuhësor të shqiptarëve, si banorë shekullor të trojeve iliro-arbërore të zonës Ulqin-Tivar. Ka kohë që kam paralajmëruar se marrëveshja tre vjet më parë e ish-kryeminstrit të Malit të Zi, me origjinë shqiptare, Dritan Abazoviç, me Patriarkun e Kishës Serbe, Porfirije, do ta bënte më të lehtë për Kishën Ortodokse serbe të shpallte pretendimet e saj fals, tani në mënyrë zyrtare, për të mbrojtur “drejtat” e saja fetare e kombëtare në krahinat shekullore iliro-arbërore, në krahinat Tivar-Ulqin të banuara nga shqiptarët ndër shekuj. Frank Shkreli: Marrëveshja Abazoviç-Porfirije një krim ndaj identitetit kombëtar të shqiptarëve jo vetëm në Mal të Zi | Gazeta Telegraf

Ja pra, Kisha serbe, sipas medias malazeze, cituar nga portali shqip Ulqinionline, ka filluar “procesin ligjor” për “legjitimitetin” e vendosjes së një “kishe” ortodokse serbe, në një lokacion në majë të malit Rumisë, në Krajën e Gjon Buzukut, aty ku nuk ka asnjë besimtar sllav ortodoks, me pretendimin se ajo kishë me rrethinë, historikisht, është “pronë” e saj, sot e 6 shekuj më parë.  

Kjo nismë “zyrtare” nga Kisha Ortodokse Serbe, për të përcaktuar atë lokacion në majë të Rumisë si një vend për ndërtim “objektesh fetare” siç raportohet nga burimet mediatike malazeze, është pranuar për shqyrtim nga autoritetet. Kjo nismë e Kishës Ortodokse serbe, e pranuar nga ministria përkatëse e qeverisë së Malit të Zi për tu shqyrtuar për miratim, nuk është asgjë tjetër veçse si një provokim i hapët i radhës me mbështetje zyrtare të qeverisë së Malit të Zi, por me ndikime shumë negative në marrëdhëniet politike, etnike dhe fetare në Mal të Zi. Për shqiptarët kudo, ky rast nuk duhet të jetë një çeshtje e izoluar që i përket vetëm shqiptarëve nën Malin e Zi, por është një çështje që nevojitë vullnetin dhe aftësinë e gjithë shqiptarëve kudo për ta kundërshtuar, duke e parë këtë rast si çeshtje në mbrojtje të identitetit kombëtar e kulturor në trojet shqiptare, në terësi dhe si një e drejtë kombëtare të pacenueshme – si një çështje e sigurimit të identitetit kombëtar të shqiptarëve kudo qofshin ata. 

Për fat të keq, historikisht, entet zyrtare vendore shqiptare në Mal të Zi, por edhe Tirana e Prishtina zyrtare kanë heshtur përball kërcënimeve dhe ndërsa janë dalluar për mos kujdesje ndaj mbrojtjes së objektivave historike të identitetit kombëtar e kulturor të shqiptarëve, jo vetëm në Mal të Zi por edhe anë e mbanë trojeve shqiptare. Kam drojë se ky mos-interesim ndaj trojeve shqiptare dhe historisë kombëtare, vjen si pasojë e ideologjive të huaja të elitës shqiptare, e influencuar nga politikat ateiste, sllavo-komuniste, bolshevike në radhët e kësaj elite, sidomos, në Shqipëri por edhe në Kosovë dhe anë e mbanë trojeve shqiptare. Një politikë që tani po e shohim më qartë se kurrë në këto 35-vite pas shëmbjes së Murit të Berlinit që nga moskujdesi zyrtar, po shkatërron identitetin, traditën dhe kulturën kombëtare të shqiptarëve  në mohim të historisë – por në favor të një fryme të re globaliste, shkatërruese anti-kombëtare. 

Kisha shkruar në kohën kur përflitej për nismën famëkeqe të ashtuquajtur, “Ballkani i Hapur”, se edhe nëqoftse se kjo ide hidhet poshtë, eventualisht, nga ana e vendeve perëndimore, sllavo-serbët do të gjejnë mënyra të tjera për të realizuar planet e interesave të tyre afatgjata politiko-ekonomike në Ballkan, si gjithmonë në kurriz të intersave shqiptare.  Priti se po hynë për penxhere, me mënyra të tjera “legjitime” dhe “zyrtare”, siç ishte marrëveshja e kryeministrit malazez me origjinë shqiptare, Dritan Abazoviç me Kishën ortodokse serbe — aleatën më të ngushtë të Rusisë së Putinit në Ballkan, kisha shkruar para disa vitesh, me atë rast.  Për fat të keq, po e përsëris se brezi aktualë i politikanëve shqiptarë janë të paaftë të bëjnë shtetin për të mbrojtur kombin dhe as nuk po zhvillojnë shoqërinë civile as mekanizma të tjera që të mbrojnë shtetin, historinë dhe identitetin kombëtar nga pretendimet armiqësore dhe nga përvetësimi ilegjitim i tokës, identitetit dhe historisë kombëtare të shqiptarëve, nga fqinjët dashakeqës historikë. Në fund të fundit, siç thotë populli, livadhi është i deleve që e kullosin. Si gjithmonë në të kaluarën, serbo-sllavët edhe sot duan të kullosin në livadhet e shqiptarëve, me heshtjen ndaj grabitjeve ilegjitime të trojeve shqiptare ose edhe me pëlqimin e vet shqiptarëve.  Zoti ndihmë, si përhera!

Frank Shkreli

Nga dr. Mujë Buçpapaj/

Prej datës 12 deri më 16 nëntor 2025, Pallati i Kongreseve në Tiranë do të mirëpresë Panairin e Librit “Tirana 2025”, një ngjarje themelore e Shoqatës së Botuesve Shqiptarë që, prej rreth tri dekadash, konsolidon rëndësinë e saj si forumi kryesor i reflektimit mbi zhvillimet editoriale, ekonomike dhe kulturore të librit shqip. Ky panair, përtej funksionit ekspozitiv, është një laborator i ideve dhe politikave kulturore, ku ndërthuren dimensioni ekonomik, misioni shoqëror dhe vizioni strategjik për të ardhmen e industrisë së botimeve shqiptare në raport me transformimet rajonale dhe globale.

Industria e botimeve shqiptare përballet sot me një kompleks sfidash strukturore, të cilat përfshijnë kostot e larta të shtypjes, mungesën e kapitalit qarkullues, si dhe një infrastrukturë ende të brishtë të shpërndarjes. Edhe autorë të njohur shpesh botojnë tirazhe modeste, prej 30–50 kopjesh, si pasojë e barrierave financiare që kufizojnë qarkullimin e librave. Libraritë, që në modelet ndërkombëtare janë qendra të rëndësishme edukative dhe kulturore, mungojnë në mbi 70 për qind të qyteteve shqiptare, duke u detyruar të funksionojnë më shumë si kancelari sesa si institucione të mirëfillta kulturore. Ky boshllëk strukturor e bën industrinë e librit një sektor që mbijeton më shumë përmes pasionit se sa përmes politikave të qëndrueshme ekonomike.

Në planin rajonal, sfidat janë po aq të dukshme. Librat shqip të botuar në Prishtinë, Shkup, Tetovë apo Ulqin rrallë arrijnë në tregun e Tiranës, ndërsa botimet e kryeqytetit kanë shpërndarje të kufizuar jashtë vendit. Fragmentimi i tregut ballkanik, mungesa e bashkëpunimit logjistik dhe kostoja e lartë e transportit pengojnë krijimin e një hapësire të unifikuar të librit shqip. Kjo mungesë e integrimit rajonal ndikon drejtpërdrejt në qarkullimin e ideve, në zhvillimin e lexueshmërisë dhe në aftësinë konkurruese të botuesve shqiptarë në tregun ndërkombëtar.

Në vendet e rajonit dhe më gjerë në Europë, panairet e librit janë shndërruar në platforma strategjike për zhvillimin e industrisë botuese dhe diplomacisë kulturore. Në Frankfurt, Londër, Paris, Bolonjë apo Beograd, shteti dhe bashkitë mbështesin financiarisht pjesëmarrjen e botuesve, shpesh duke subvencionuar pavionet kombëtare dhe duke ofruar hapësira falas për botuesit e vegjël dhe autorët e rinj. Këto panaire janë jo vetëm qendra ekspozimi, por ekosisteme të bashkëpunimit profesional, ku ndërtohen marrëveshje ndërkombëtare për të drejtat e autorit, përkthime, bashkëprodhime dhe rrjete të reja distribucioni. Shembujt e Beogradit, Sofjes apo Bolonjës tregojnë se mbështetja e strukturuar publike dhe partneriteti me sektorin privat garantojnë qëndrueshmëri, ndikim kulturor dhe zhvillim të qëndrueshëm të industrisë së librit.

Në këtë kontekst, mbështetja institucionale dhe politikat publike mbeten vendimtare për mbijetesën dhe përparimin e industrisë botuese shqiptare. Pa mekanizma të qëndrueshëm financimi dhe pa legjislacion që inkurajon sponsorizimin e kulturës dhe librit, sektori rrezikon të humbasë funksionin e tij kulturor e edukativ. Modelet europiane dëshmojnë se ligjet e sponsorizimit, që lejojnë përfshirjen e sipërmarrjeve private në mbështetjen e artit dhe kulturës, nxisin qarkullimin, krijimtarinë dhe aksesin më të gjerë të lexuesve ndaj librit.

Një aspekt konkret që kërkon vëmendje të menjëhershme nga qeveria shqiptare është heqja e tarifave të pjesëmarrjes për botuesit në panairet kombëtare të librit. Së paku një herë në vit, shteti duhet të mundësojë pjesëmarrje falas për të gjithë operatorët e tregut, nga botuesit e mëdhenj te iniciativat e vogla, libraritë e pavarura dhe platformat digjitale. Përvoja e Qendrës Ndërkombëtare të Kulturës e njohur si Piramida, e cila organizoi në vitin 2007 nën drejtimin tim, një panair libri falas për të gjithë pjesëmarrësit, duke vetëfinancuar rreth 70 mijë euro, tregoi se një model i tillë prodhon rezultate të matshme: rritje të numrit të botuesve, ulje të çmimeve të librave dhe një pjesëmarrje të jashtëzakonshme të lexuesve. Një politikë e tillë nuk duhet parë si shpenzim buxhetor, por si investim strategjik në kapitalin kulturor kombëtar.

Në të njëjtën linjë, botuesit shqiptarë mund të përfitojnë gjerësisht nga programet e Bashkimit Europian që mbështesin zhvillimin e industrive kulturore dhe krijuese. Nisma të tilla si Creative Europe, Digital Europe Programme dhe European Collaborative Cloud for Cultural Heritage ofrojnë fonde për përkthimin, botimin dhe qarkullimin ndërkombëtar të librave, si dhe për trajnimin e stafit, digjitalizimin e proceseve editoriale dhe modernizimin e teknologjive të shtypjes. Përmes pjesëmarrjes në konsorciume ndërkombëtare, botuesit shqiptarë mund të rrisin standardet profesionale, të hyjnë në rrjete të shpërndarjes ndërkombëtare dhe të avancojnë drejt transformimit digjital. Programet si Circulation of European Literary Ëorks nën Creative Europe mbështesin përkthimin dhe promovimin e letërsisë evropiane, ndërsa projektet e Digital Europe synojnë ngritjen e kapaciteteve digjitale në fushën e kulturës. Këto janë mundësi konkrete për të modernizuar industrinë shqiptare të librit dhe për ta integruar atë në ekosistemin kulturor të kontinentit.

Një tjetër dimension kyç lidhet me transformimet globale në mënyrën e prodhimit dhe konsumimit të librit. Në mbarë botën, libri i printuar përballet me konkurrencën e vazhdueshme të formateve digjitale e-book dhe audio-librave, të cilët kanë ndryshuar thellësisht mënyrën se si lexuesit ndërveprojnë me tekstin. Kjo kërkon nga botuesit shqiptarë të zhvillojnë strategji multiformate, që ruajnë traditën e librit të shtypur duke integruar teknologjitë bashkëkohore. Për tregun shqiptar në Ballkan, me kapacitete financiare dhe infrastrukturore ende të kufizuara, kjo sfidë mund të shndërrohet në mundësi nëse shoqërohet me mbështetje institucionale dhe politika që nxisin inovacionin dhe qasjen e qëndrueshme në të gjitha formatet.

Një sfidë po aq e rëndësishme është aktivizimi i brezave të rinj në kulturën e leximit. Në një epokë ku vëmendja shpërndahet nga mediat digjitale, është e domosdoshme që programet arsimore, bibliotekat dhe botuesit të bashkëpunojnë në nisma krijuese: programe leximi në shkolla e universitete, klube leximi, evente interaktive, gamifikim të përvojës së leximit dhe promovim të librave përmes rrjeteve sociale. Këto strategji synojnë të krijojnë një ekuilibër të ri kulturor mes leximit të printuar dhe konsumit digjital, duke ruajtur identitetin kulturor dhe estetik të librit.

Nëse mungon ndërhyrja dhe mbështetja e qeverisë, industria e librit të printuar në Shqipëri rrezikon një tkurrje progresive brenda dekadës së ardhshme. Pa subvencione, politika fiskale lehtësuese dhe investime në shpërndarje e teknologji, shumë botues të vegjël do të zhduken, tirazhet do të bien ndjeshëm dhe libri i shtypur do të mbetet një produkt elitar, i paarritshëm për publikun e gjerë.

Pas 10 apo 20 vjetësh, në mungesë të ndërhyrjes publike, tregu do të dominohet nga formate digjitale dhe platformat ndërkombëtare, ndërsa libri i printuar shqip do të ekzistojë më shumë si objekt simbolik e koleksionist, sesa si instrument i gjallë i komunikimit kulturor. Vetëm një politikë kulturore aktive dhe e qëndrueshme mund ta mbrojë librin e shtypur si pjesë të identitetit dhe kujtesës kulturore kombëtar

Në këtë kuptim, Panairi i Librit Tirana 2025 është shumë më tepër se një ekspozitë vjetore, ai është një hapësirë reflektimi kombëtar, një platformë e dialogut profesional dhe qytetar mbi misionin emancipues të librit. Pjesëmarrja në këtë panair nuk është vetëm një akt tregtar, por një akt qytetar dhe kulturor, një investim në të ardhmen e shoqërisë shqiptare, në përforcimin e vetëdijes sonë kulturore dhe në rigjallërimin e leximit si akt i lirisë dhe mendimit të pavarur.

Në përmbyllje, urojmë suksese Panairit të Librit Tirana 2025, organizatorëve, botuesve, autorëve dhe lexuesve, duke ftuar publikun e gjerë të bëhet pjesë aktive e këtij procesi, duke vizituar edhe pavionin e Botimeve Nacional që do të jetë pjesë e këtij panairi. Le ta shohim librin jo si mall të tregut, por si energjí kulturore, që formëson mendimin, nxit qytetarinë dhe përforcon identitetin tonë europian.

*Autori i shkrimit është themelues dhe botues i gazetës letrare dhe kulturore, javores Nacional, drejtues i Botimeve Nacional, Tiranë, poet me njohje nderkombëtare, studiues i letërsisë dhe promovues nderkomëtar i letërsisë.

Prof. Dr. Fejzulla Berisha

Washington D.C., Nëntor 2025/

I. Parashikimi strategjik

Parashikimi ynë akademik është ky: Nëse Serbia vendos të vendosë sanksione ndaj Rusisë dhe të njohë pavarësinë e Kosovës, kjo do të mundësonte një rrugë të shpejtë drejt Bashkimit Evropian. Megjithatë, për shkak të realitetit politik, historik dhe strategjik, Serbia nuk ka gjasa ta bëjë këtë, duke e mbajtur vendin në një dilemë të qëndrueshme midis presionit perëndimor dhe aleancave tradicionale me Moskën.

Ky parashikim nuk është thjesht spekulativ: ai mbështetet mbi analizën e politikave historike të Serbisë, ndikimin e Rusisë, presionin ndërkombëtar dhe realitetin politik brenda vendit.

II. Konteksti historik dhe gjeostrategjik

Lidhjet historike dhe strategjike me Rusinë

Serbia ka një histori bashkëpunimi politik, kulturor dhe strategjik me Rusinë që daton qindra vjet pas mbështetjes ortodokse dhe ushtarake në Ballkan. Nga shpërbërja e Jugosllavisë, Rusia ka përdorur Serbinë për të ruajtur ndikimin e saj në rajon, përfshirë bllokimin e njohjes ndërkombëtare të Kosovës në OKB në vitin 2008 dhe 2010.

Çështja e Kosovës dhe kushtet për BE-në

Njohja e pavarësisë së Kosovës konsiderohet nga shumica e ekspertëve dhe diplomatëve perëndimorë si kusht i domosdoshëm për integrimin e Serbisë në Bashkimin Evropian. Refuzimi i Beogradit për ta bërë këtë pasqyron qëndrimin e ngurtë politik dhe presionin e brendshëm nga nacionalistët dhe qytetarët pro-rusë.

Shembuj krahasues në Ballkan

-Maqedonia e Veriut: ndryshoi emrin për të arritur marrëveshjen me Greqinë dhe për të avancuar procesin e BE-së (2019).

-Mali i Zi: pranoi reforma të thella në drejtësi dhe anti-korrupsion për të përshpejtuar integrimin.

-Shqipëria: ka zbatuar reforma kushtetuese dhe ligjore për të harmonizuar standardet me BE-në.

Krahasimi tregon se Serbia qëndron jashtë trendit të kompromisit historik dhe reformave strukturore që vendet e tjera të rajonit kanë pranuar për integrim.

III. Analiza e faktorëve strategjikë

Deklarata dhe parashikimi i bërë reflektojnë tre elemente thelbësore:

Instrumentalizimi i BE-së si levë politike

Serbia përdor perspektivën e anëtarësimit në BE si instrument për presion diplomatik dhe legjitimitet politik brenda vendit. Megjithatë, për të përparuar realisht, do të duhej të pranonte sanksione ndaj Rusisë dhe njohjen e Kosovës, gjë që nuk duket e mundur.

Balancimi midis Perëndimit dhe Rusisë

Serbia ka një strategji të dyfishtë: nga njëra anë pret mbështetje perëndimore dhe investime, nga ana tjetër ruan lidhjet tradicionale me Rusinë për stabilitet politik të brendshëm. Ky balancim është i ndërlikuar dhe kërkon menaxhim të vazhdueshëm të marrëdhënieve ndërkombëtare.

Presioni i brendshëm politik

Popullsia dhe partitë nacionaliste mbështesin një politikë anti-kosovare dhe pro-ruse, duke kufizuar lirinë e liderëve për të marrë vendime që do të shpejtonin integrimin në BE.

IV. Ilustrime konkrete historike dhe diplomatike

Vetoja ruse në OKB (2008–2010)

Rusia përdori veto në Këshillin e Sigurimit për të penguar pranimin e Kosovës si anëtare e OKB-së, duke përdorur Serbinë si instrument strategjik.

Sanksionet ndaj Rusisë (2022–2025)

Kur BE dhe SHBA vendosën sanksione ndaj Rusisë pas pushtimit të Ukrainës, Serbia refuzoi t’i bashkohej, duke përdorur energjinë dhe furnizimin me gaz si leverazh diplomatik.

Procesi i BE-së dhe vendet e rajonit

Maqedonia e Veriut ndryshoi emrin për të përparuar integrimin; Mali i Zi pranoi reforma të thella; Shqipëria harmonizoi legjislacionin. Serbia nuk ka bërë hapa të ngjashëm, duke mbajtur një qasje konservatore dhe nationalistike.

V. Skenarët strategjikë për Serbinë (2025–2030)

Skenari A: Refuzimi i njohjes së Kosovës dhe sanksioneve ndaj Rusisë

-Serbia mbetet jashtë BE-së për disa vite;

-Ruhet ndikimi rus;

-Stabiliteti politik i brendshëm mund të rritet përkohësisht;

-Presioni ndërkombëtar rritet, duke kufizuar investimet dhe zhvillimin ekonomik.

Skenari B: Pranimi i njohjes së Kosovës dhe vendosja e sanksioneve

-Serbia do të mund të hyjë shpejt në BE;

-Do të humbasë mbështetjen politike brenda vendit nga faktori pro-rus;

/Do të krijohej një partner strategjik i besueshëm për Perëndimin në Ballkan.

Skenari C: Balancim gradual

-Serbia mund të bëjë hapa të pjesshëm drejt BE-së, pa pranuar njohjen e plotë të Kosovës;

-Do të ruajë lidhjet me Rusinë;

-Procesi i integrimit do të jetë i ngadalshëm dhe i pasigurt, duke krijuar paqëndrueshmëri rajonale.

VI. Parashikimi strategjik

Parashikimi strategjik është i qartë: Serbia nuk do të vendosë sanksione ndaj Rusisë dhe nuk do të njohë Kosovën në të ardhmen e afërt, duke ruajtur fleksibilitetin strategjik dhe ndikimin politik të brendshëm. Ky qëndrim ka implikime të qarta për:

-Stabilitetin e Ballkanit;

-Procesin e integrimit euroatlantik;

-Marrëdhëniet Serbi–Kosovë–BE;

-Pozicionin e Rusisë në rajon.

Analiza tregon se Serbia mbetet një faktor kompleks në politikën e Ballkanit, ku historia, kultura, politika dhe strategjia ndërkombëtare bashkohen për të formuar dilemat dhe zgjedhjet e lidershipit serb.

Prof. Dr. Fejzulla Berisha/

Kundërshtim kombëtar dhe institucional ndaj përpjekjeve për kriminalizimin e Luftës së Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës

I. Qëllimi dhe thelbi i projekt-peticionit

Në emër të së drejtës historike, morale, juridike dhe ndërkombëtare të popullit të Kosovës për liri dhe vetëvendosje,

Prof. Dr. Fejzulla Berisha, profesor i së drejtës publike dhe të drejtave të njeriut,

ngre këtë Nismë–Projekt Peticion Kombëtar, me qëllim që institucionet e Republikës së Kosovës – Kuvendi, Qeveria, Presidenca, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës (ASHAK), Universiteti i Prishtinës dhe të gjitha institucionet akademike e publike – ta kanalizojnë këtë iniciativë në mekanizmat kompetentë kombëtarë dhe ndërkombëtarë, përfshirë Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë dhe Dhomat e Specializuara në Hagë.

Ky peticion përfaqëson ndërgjegjen kombëtare, juridike dhe akademike të Kosovës, që synon të mbrojë dinjitetin historik dhe legjitimitetin e luftës çlirimtare të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), si dhe të denoncojë çdo përpjekje për ta vendosur Lirinë e Kosovës në bankën e të akuzuarve.

II. Liria e Kosovës – rezultat i rezistencës legjitime dhe i ndërhyrjes ndërkombëtare

Lufta e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK) është shprehja më autentike e të drejtës së popujve për vetëvendosje dhe rezistencë të armatosur ndaj shtypjes sistematike dhe gjenocidale.

Ajo lindi si reagim ndaj politikës së shfarosjes së kombit shqiptar në Kosovë, e ushtruar për dekada nga regjimi serb, i cili mohoi lirinë, identitetin, gjuhën, arsimimin dhe ekzistencën e popullit shqiptar.

UÇK-ja u mbështet nga populli i Kosovës, nga vullneti ndërkombëtar për drejtësi dhe u përmbyll me ndërhyrjen humanitare të NATO-s në vitin 1999, ndërhyrje që ndali një gjenocid dhe hapi rrugën për krijimin e shtetit të pavarur e demokratik të Kosovës.

Gjykata Ndërkombëtare e Drejtësisë (GJND) në vitin 2010, konfirmoi se shpallja e pavarësisë së Kosovës nuk ka shkelur asnjë normë të së drejtës ndërkombëtare, duke përforcuar legjitimitetin juridik të shtetit të Kosovës.

Prandaj, liria e Kosovës nuk është dhuratë politike, por produkt i sakrificës njerëzore, i drejtësisë ndërkombëtare dhe i ndërgjegjes universale për liri.

III. Dhomat e Specializuara – deformim i drejtësisë dhe ndëshkim i lirisë

Dhomat e Specializuara në Hagë, të ngritura mbi raportin e manipuluar dhe politikisht të motivuar të Dik Martyt (2010), përbëjnë një devijim të thellë nga parimet e drejtësisë ndërkombëtare.

Në vend që të shërbejnë drejtësisë, ato janë shndërruar në mekanizma të drejtësisë selektive, ku agresori amnistohet, ndërsa viktima gjykohet.

Në thelb, ato:

-Cenojnë sovranitetin kushtetues të Republikës së Kosovës, duke ushtruar juridiksion jashtë kornizës së ligjit themeltar të saj;

-Kriminalizojnë luftën e drejtë çlirimtare të UÇK-së, duke e barazuar atë me agresionin e ushtruar nga Serbia;

-Krijojnë precedent të rrezikshëm ndërkombëtar, ku luftërat për liri trajtohen si krime, ndërsa shtypësit mbeten të paprekur.

Ky është deformim i drejtësisë, sepse drejtësia që ndëshkon lirinë pushon së qeni drejtësi – ajo bëhet padrejtësi e institucionalizuar.

IV. E drejta ndërkombëtare në mbrojtje të luftës çlirimtare

E drejta ndërkombëtare njeh dhe garanton të drejtën e popujve për vetëvendosje dhe rezistencë kundër dominimit, okupimit apo regjimeve raciste.

Kjo e drejtë bazohet në:

-Rezolutën 1514 (XV) të Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së për Dekolonizimin (1960), dhe

-Rezolutën 2625 (XXV) për Marrëdhëniet Miqësore ndërmjet Shteteve (1970),

-të cilat sanksionojnë se popujt që luftojnë për çlirim kombëtar kanë të drejtë të përdorin të gjitha mjetet e nevojshme për arritjen e lirisë, përfshirë edhe rezistencën e armatosur.

Në këtë kontekst, lufta e UÇK-së nuk është konflikt etnik apo luftë për pushtet, por rezistencë për mbijetesë dhe dinjitet njerëzor.

Asnjë gjykatë nuk ka mandat moral apo juridik për ta gjykuar këtë të drejtë, sepse ajo është e garantuar nga ndërgjegjja njerëzore, nga ligji natyror dhe nga parimet universale të së drejtës ndërkombëtare.

V. Kërkesat institucionale

Ky Projekt–Peticion Kombëtar kërkon nga institucionet e Republikës së Kosovës:

Kuvendi i Republikës së Kosovës të miratojë një Deklaratë Kombëtare për Luftën Çlirimtare të UÇK-së, duke e shpallur atë pjesë të identitetit, sovranitetit dhe legjitimitetit kushtetues të shtetit të Kosovës.

Qeveria e Republikës së Kosovës, përmes Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe të Drejtësisë, të paraqesë një kërkesë zyrtare në Gjykatën Ndërkombëtare të Drejtësisë për rivlerësimin e bazës juridike dhe legjitimitetit të Dhomave të Specializuara.

ASHAK dhe Universiteti i Prishtinës të themelojnë një Këshill Shkencor–Juridik për Mbrojtjen e Luftës Çlirimtare, me mandat për përgatitjen e memorandumeve akademike, juridike dhe diplomatike ndërkombëtare mbi legjitimitetin e luftës së UÇK-së.

Të gjitha institucionet shtetërore, akademike dhe shoqërore të bashkërendojnë një front të përbashkët moral, politik dhe diplomatik për mbrojtjen e së vërtetës historike dhe dinjitetit të Kosovës në arenën ndërkombëtare.

VI. Thirrje për ndërgjegje, unitet dhe përgjegjësi kombëtare

Liria nuk është krim — ajo është themeli i ekzistencës kombëtare.

Ky Peticioni Kombëtar nuk është vetëm shprehje formale, por akt moral, politik dhe historik, që do të shërbejë si dokument institucional i ndërgjegjes kolektive për mbrojtjen e Lirisë, Dignitetit dhe Së Vërtetës së Kosovës.

Në këtë frymë, kjo nismë është thirrje për unitet kombëtar, për bashkim institucional dhe për ringritje të vetëdijes historike të popullit shqiptar, që Liria e Kosovës të mos gjykohet kurrë, por të mbrohet e të nderohet përjetësisht.

Prof. Milazim KRASNIQI/

Në një tekst të mëhershëm, ku trajtoja lirinë e shkrimtarit dhe të drejtat e autorit, të parën e pata krahasuar me figurën e albatrosit në poezinë e Bodlerit, ndërsa të dytën me fshatrat e Potemkinit. Pra, shkrimtari më rezultonte i dobët dhe objekt talljeje në realitetin jetësor, ndërsa vlerësimi për punën e tij, më dukej si fshatrat e rreme të Potemkinit, të ngritura ndanë rrugës vetëm për të mashtruar sytë e dikujt. Në mes të atij statusi të mjerë e qesharak dhe injorimit që i bëhet të punës së tij, tash mund të shihet në një dritë më të plotë edhe kriza e statusit të letërsisë, kriza brenda natyrës së saj, si dhe gjendja e saj specifike në kohë krizash. Kjo e fundit do të marrë vëmendjen kryesore këtë herë. Por, ia vlen të skicojmë shpejt edhe dy të parat.

Rruga mbretërore është shndërruar në një rrugë qorre

Kriza e statusit të letërsisë ka të bëjë me mënyrën se si ajo mësohet në shkolla, për ç’gjë trajtimin më esencial deri sot e ka bërë Cvetan Todorovi, në trajtesën e tij me titull, “Letërsia në rrezik.” Todorovi konstaton se “në shkollë nuk mësohet se për çfarë flasin veprat, po për çfarë flasin kritikët.” Pra, në shkolla vëmendja e nxënësve përqendrohet te shkenca për letërsinë e jo te letërsia, përqendrohet te kritika e jo te vetë vepra letrare. Si pasojë e kësaj, brezat e ri nuk marrin edukim estetik fisnikërues nga veprat letrare, po marrin disa koncepte e skema artibrare të vlerësimit të letërsisë.

Këtë gjendje tashmë e ka bërë edhe më të rënduar, mbase edhe të pashpresë, përhapja e internetit, oferta e madhe e rrjeteve sociale dhe e medieve të reja. Jo vetëm brezat e rinj, po edhe të vjetrit tashmë jemi të obsesionuar me komunikimin në rrjete sociale e në mediet e reja, i cili ofron mundësi të komunimimit të shpejtë, të thjeshtë, të shkujdesur, moskokëçarës për aspektet estetike të përjetimit e të komunikimit. E bashkuar me cilësinë e dobët të mësimit të letërsisë në shkolla, kjo formë komunikimi në internet, e ka margjinalizuar letërsinë edhe më shumë. Prandaj ideja e Todorovit se “njohja e letërsisë nuk është qëllim në vete, por është një nga rrugët mbretërore që drejtojnë në përkryerjen e secilit”, në këto rrethana më nuk po funksionin. Thënë figurativisht, rruga mbretërore është shndërruar në një rrugë qorre.

Kjo formë e njohjes, kjo formë e dijes, po mënjanohet, ashtu siç ka parashikuar Zhan Fransua Lyotari në traktatin e tij “Gjendja postmoderne: “Parimi i dikurshëm, sipas të cilit nxënia e dijes ishte e pandashme jo vetëm nga formimi i intelektit, po edhe nga edukimi i njeriut, po zhvlerëzohet dhe do të vjetërohet përditë e më shumë.” Nëse nxënia e dijes mund të arrihet pa formimin e intelektit dhe pa edukimin e njeriut, atëherë statusi i letërsisë jo vetëm margjinalizohet, po faktikisht eliminohet, sepse letërsia ka ndikim mbi intelektin dhe mbi edukimin. Rrjedhimisht edhe libri si medie e ka humbur sharmin dhe rëndësinë e mëhershme, si medie që ndihmon formimin e intelektit dhe edukimin e lexuesit.

E lidhur me këto zhvillime ose jo, kriza brenda letërsisë mund të jetë objekt diskutimi, sepse edhe kriza brenda saj është evidente. Nuk e di a ka studime, fjala vjen, lidhur me ndikimin e televizionit mbi letërsinë, në aspektin e rritjes së vizuelitetit dhe ekspresivitetit, por këto janë bërë frekuentuese në letërsi.

Gjithashtu, në shoqëritë postindustriale, hedonizmi dhe konsumerizmi kanë pasur ndikime të theksuara në motivet dhe temat e shumë veprave letrare. Poashtu vlerësimi publik i letërsisë dhe shkrimtarëve, deri te Shpërblimi Nobel, janë infektuar nga politikat, nga ideologjia ose nga komercializmi. Rasti më bizar është dhënia e Çmimit Nobel shkrimtarit austriak, Peter Handke, një avokati të paepur të agresionit dhe të gjenocidit serb në Bosnje dhe në Kosovë. Nëse Knut Hamsunit i është dhënë çmimi Nobel para se të përkrahte nazizmin dhe regjimin kuislig, Ivo Andriqit e Peter Handkes u është dhënë pasi kanë formuluar ose përkrahur projekte gjenocidale.

Trekëndshi i Bermudeve ku po fundosemi

Ndërsa gjendja e letërsisë në kohë krizash ka të bëjë me faktorë kulturorë, po t’i referohemi Arnold Hauzerit. Faktorë kulturorë si gjenerata, prejardhja, intelegjencia dhe boemia, pozita në shoqëri, janë faktorë që imponojnë reduktime, ndryshime ose edhe deformime të komunikimit letrar. Natyrisht, lidhur me pozitën e letërsisë në kohë të krizave mund të ndiqet problemi nga rasti në rast, në letërsitë e shoqërive të goditura nga krizat. Por, në këtë rast po fokusohem në letërsinë tonë në Kosovë.

Në bazë të dokumenteve zyrtare të Këshillit të Sigurimit të OKB-së, (rezoluta 1244) Kosova është vatër krize ndërkombëtare, e cila administrohet nga një përfaqësi civile dhe ushtarake. Përfaqësia civile në formën e UNMIK-ut është reduktuar pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës më 2008, ndërsa përfaqësia ushtarake vepron me të njëjtin mandat që nga viti 1999. Asambleja e Përgjithshme e OKB-së e ka bartë një pjesë të përgjegjësive në Bashkimin Evropian, duke ia ngarkuar mandatin që të kërkojë një zgjidhje për konfliktin ndërmjet Kosovës e Serbisë. Por, Kosova vazhdon të jetë vend i kërcënuar nga kriza e ngrirë, si pasojë e presioneve të Serbisë, si pasojë e politikave neokoloniale që ka imponuar komuniteti ndërkombëtar, po edhe si pasojë e menaxhimit të keq nga ana e institucioneve të Kosovës.

Ky është trekëndëshi i Bermudeve, ku letërsia shqipe po fundoset. Në Kosovë vit pas viti ka ardhë duke u degraduar pozita e shkrimtarit në shoqëri, mësimi i letërsisë shqiptare në librat shkollorë, studimi i saj në universitete, institute e akademi, prezentimi i saj në medie dhe prezentimi i saj në botë. Faktikisht kemi të bëjmë me një gjendje absurde: degradimi në nivelet që u përmenden, veçmas pozita e shkrimtarit në shoqëri, mësimi i letërsisë në shkolla dhe studimi i saj, prezentimi i saj në botë, është më i rëndë në liri e në pavarësi se sa në vitet shtatëdhjetë e tetëdhjetë. Natyrisht jo me keq se sa në vitet nëntëdhjetë, kur Kosova ishte nën okupim shfarosës, por ky nuk mund të jetë ndonjë ngushëllim për katandisjen e saj në liri e në pavarësi.

Krizën e ka përthelluar edhe ritmi i jetës, meqë një numër i madh i shkrimtarëve shqiptarë të Kosovës kanë vdekur, ndërsa pjesa tjetër e gjeneratave të mëhershme tashmë janë në mosha të shtyra, prandaj janë më pak ose aspak aktiv në jetën letrare. Problem paraqet edhe fakti që nuk ka pasur ndërrim të natyrshëm të gjeneratave, shkaku i viteve nëntëdhjetë që kanë qenë shkatërrimtare për cilësinë e arsimit dhe të veprimtarisë botuese, gjë që ka shkaktuar një diskontinuitet, më saktë një hendek.

Nga ana tjetër, pas çlirimit, u çlirua edhe një energji e madhe e shumë njerëzve që mund të kishin pasur talent, mund të ishin zhvilluar si shkrimtarë të mirëfilltë, por që nuk e kishin pasur fatin e mirë në atë drejtim, në rrethanat e robërisë e varfërisë së gjatë. Botimet pa kritere, që pasuan pas çlirimit të vendit, botimet e veprave pa vlera artistike, të bëra me hyxhym, shumë herë të financuara edhe nga Ministria e Kulturës, e kanë tejngopur tregun e varfër të librit, deri në masën që librat në shumë raste shikohen me përçmim. Veprat e tilla e kanë demotivuar edhe lexuesin më pasionant. Para disa ditësh një botues i njohur, i njërës nga shtëpitë botuese më serioze në hapësirën kulturore shqiptare, më tha se nga tirazhi 1000 ekzemplarë, në rastin më të mirë mund të shiten deri në 200 ekzemplarë dhe se nuk ka ndonjë dallim esencial ndërmjet veprave të mira dhe atyre të zakonshme. Pra, krahas humbjes së pasionit për lexim, është evident edhe çrregullimi i shijes estetike të atyre pak lexuesve që kanë ngelë.

Nga ky skicim i gjendjes mund të kuptohet lehtë se letërsia shqipe në Kosovë është e kapërthyer në një krizë shumëplanëshe, nga e cila është e ngulfatur. Ajo që shkruhet e botohet si letërsi e mirëfilltë, nuk i sjellë autorit asnjë kompensim për punën e mundimshme që bën.

Shkrimtari shqiptar në Kosovë pa shans të arrijë për të një kohë më e mirë

Nga ana tjetër, librat që nuk shiten, që nuk lexohen, që nuk studiohen, krejt çka mund të bëjnë është të bëjnë monolog me veten brenda kopertinave të tyre. Natyrisht për librat e mirë, ka një shpresë se mund të presin një kohë tjetër, një kohë jokrizë, kur mund të ketë edhe lexues dhe vlerësim. Librat e mirë e kanë shansin ta presin atë kohë, siç e ka pritur “Shahnameja” e Firdusit, ndërsa autorët nuk e kanë atë shans, sikundër që nuk e ka pasur as Firdusi. Firdusi ka punuar në veprën e vet “Shahnameja” tridhjetë vite. Honorarin ia kanë vonuar për arsye të krizës politike që kishte pllakosur vendin e tij. Pas njëfarë stabilizimi, kur ia dërguan honorarin në flori, thuhet se derisa qeset e mëdha me flori po hynin nga njëra portë e qytetit, nga porta tjetër po e nxirrnin xhenazen e Firdusit. Kishte vdekur pa u shpërblyer. Ndërsa, vepra e tij, ndër shekuj, u bë simbol identiteti i një kombi, sikundër është kombi iranian.

Shkrimtari shqiptar në Kosovë, të vetmen shpresë mund ta ketë që vepra e tij ta presë një kohë kur mund të vlerësohet, ndërsa vetë shkrimtari shqiptar i këtij vendi, në shtetin e vet, i cili në të njëjtën kohë është i mbikëqyrur dhe i pavarur, nuk e ka asnjë shans ta presë një kohë të atillë. Ne, shkrimtarët shqiptarë të Kosovës, nga mosha pesëdhjetë vjeç e lart, nuk jemi brez i humbur. Ne jemi brez i izoluar nga prezenca ndërkombëtare, së cilës i ka interesuar dhe i intereson deshqiptarizimi kulturor i Kosovës, në favor të multietnicitetit, multikulturalizmit, neokolonializmit. Dhe ajo që dhemb edhe më shumë, ne jemi brez i injoruar nga institucionet tona, të cilat sikur e kanë një pasion hakmarrës ndaj shkrimtarëve, për rolin esencial që kanë pasur në formulimin e projektit të pavarësisë së Kosovës. U është dukur se mënyra më e mirë e fshehjes së atyre meritave të shkrimtarëve, ka qenë injorimi i shkrimtarëve dhe i letërsisë. Deri sot, kanë pasur sukses.