Nga Mimoza Dajçi/

Askush nuk duhet të harrojë se ish të persekutuarit politikë nuk kërkuan kurrë lëmoshë, por vetëm drejtësi dhe dinjitet. 

Në retrospektivë, sa herë afrohen zgjedhjet në Shqipëri qeveritë zgjidhin minimalisht “qesen”, i hedhin një kafshatë parash ish të dënuarve politike e vetëm kaq. Po, 50 vite mizori, plagë e drama pa fund kush duhet t’ia kompesojë e rikuperojë kësaj shtrese. Qeveritë shkojnë e vijnë për oreks të tyre, nuk mendojnë për popullin, aq më tepër për ish të persekutuarit politikë të Shqipërisë. Por askush nuk duhet të harrojë se ish të persekutuarit politikë nuk kërkuan kurrë lëmoshë, por vetëm drejtësi dhe dinjitet. 

Në Shqipëri po shpërndahet kësti i pestë për kategorinë e subjekteve përfituese joparësore (trashëgimtarë), të ish të dënuarve politikë dhe ka filluar procedurën e pagesës së këtij kësti, por akoma jemi larg pagesave të tjera përfundimtare. E njëjta gjë po ndodh edhe me mos gjetjen e eshtrave për personat e zhdukur nga komunizmi, vrarë pa gjyq. 

Edhe pse Shqipëria përjetoi diktaturën më të egër në Europë, përsëri akoma qeveritë e saj nuk kanë shlyer dëmshpërblimet për ish të burgosurit dhe internuarit politikë. Të persekutuarit politikë në Shqipëri u përdorën 34 vite nga politika si fasadë për fushatë elektorale. Të zhgënjyer një pjesë e mirë u larguan nga kjo botë me shpirt të vrarë e copëtuar, pa marrë atë shumë që u takonte nga torturat e vuajtjet e rënda që kaluan nëpër birucat, burgjet e kampet e përqëndrimit nga regjimi makabër i diktaturës komuniste. 

Duke iu referuar hartës, vendet ku kanë vuajtur dënimet ish të burgosurit dhe të internuarit politikë janë të shumta për një vend të vogël si Shqipëria, por duhet të kthehen në Muze, si kujtesë e së shkuarës së hidhur të popullit tonë nga vetë diktatorët shqiptarë. Kaluam një histori të dhimbshme, të tmerrshme, pasojat e së cilës thërrasin akoma për ndihmë. U arrit deri aty që babai të denonconte tek sigurimi i shtetit djalin e tij, gruaja burrin e burri gruan, komshiu – komshiun, kështu me radhë. 

Lufta e klasave ishte prezente kudo. Divorcet nëpër familjet shqiptare u bënë të “modës” nëse njëri nga prindërit arrestohej për agjitacion – propagande diheshin pasojat, fëmijët e tyre të martuar do të divorcoheshin për çështje biografie, nipërit e mbesat u rritën vetëm nga njëri prind…

Duke u ndalur serish tek personat e zhdukur nga komunizmi vrarë pa gjyq, ku janë mbi 6 mijë viktima pa varr dhe akoma nuk është bërë asgjë në këtë drejtim. Problemi i fondeve dhe përballja me të shkuarën vështirësojnë ecurinë e procesit.  Pranverën e vitit 2015, qeveria shqiptare ftoi Komisionin Ndërkombëtar për Personat e Zhdukur, ICMP për gjetjen e varreve të të pushkatuarve gjatë komunizmit. 

Sipas medias në dhjetor të 2015 u prezantua një projekt i këtij procesi jo të lehtë për tu zbatuar, ku përfshihej për zbatim edhe projekti pilot për identifikimin e 56 viktimave në Dajt dhe 86 të zhdukurve të tjerë në Ballsh. Po sipas shtypit vendas fatura e përllogaritur në shumën 950 mijë euro do të sillte fillimin e menjëhershëm të punës nga ICMP duke ngjallur shpresën e familjarëve të të zhdukurve. Por ky proces edhe sot nuk po ecën me ritmin premtues. Fondet e dala nga BE për gjetjen e eshtrave e të vrarëve pa gjyq u kërkua që të zbatohet nga vetë BE-ja në bashkëpunim me ICMP, e cila punësoi edhe një zyrtar të saj në Tiranë. 

Drejtori i Programeve të ICMP për Ballkanin Perëndimor Matthew Holliday u tha shqiptarëve që, “Të krijonin regjistrin qendror të të humburve dhe mos humbisnin kohë, por të vepronin. Si dhe paralajmëroi se fillimi i këtij procesi të madh do jetë i mundimshëm qe kërkon vullnetin dhe angazhimin e të gjithë institucioneve”. 

Të përndjekurit politikë deklaruan se shumë prej trupave janë zhdukur, për shkak se janë varrosur në rrëpira ose brigje shumë të ekspozuar ndaj problemeve gjeomorfologjikë dhe atmosferikë, që e bën nisjen e shpejtë të procesit sa më të nevojshëm. Pas krijimit të një database me ADN-të e familjarëve, kostoja për gjetjen dhe identifikimin e çdo viktime e tejkaloi shumën 1500 dollarë.

ICMP që u angazhua në këtë proces është themeluar në vitin 1996 si përdorim i efektshëm i ADN-së për të identifikuar personat e zhdukur. Ky institucion funksionon nën ombrellën e OKB-së dhe ka pasur një rol udhëheqës në ndihmën për identifikimin e më shumë se 70% të rreth 40 mijë të zhdukurve nga konfliktet në ish Jugosllavi. 

Personalisht ndalem edhe tek ky proces pasi prekem nga ky segment i hidhur jetës, xhaxhai im Rasim Dajçi është pushkatuar si antikomunist pa gjyq nga forcat sllavo – komuniste dimrin e vitit 1945 në Prizren. 

Eshtë obligimi im, për të gjetur eshtrat e xhaxhait tim të zhdukur e të vrarë nga komunizmi me në krye Shefqet Peçin në Prizren më 1945, ku u pushkatuan gati 15 ushtarakë të lartë. Para pushkatimit jo vetëm që i shëtitën nëpër rrugët e Prizrenit si armiq të popullit e stacionet e autobusëve, por fotot e tyre u afishuan nëpër shtyllat elektrike e trungjet e pemëve. Për këtë ngjarje kanë folur e shkruar ish i burgosuri dhe i arratisuri politik Sami Repishti, publicisti Frank Shkreli, shkrimtarja Eglantina Mandia etj.

Nëntë vite më parë një thirrje e OKB-së, tërhoqi vemendjen autoriteteve shqiptare se, duhet të sigurojë më shumë shpërblim për familjet e 6000 njerëzve të zhdukur gjatë regjimit komunist në Shqipëri. Njihet ligjërisht se pas ardhjes në pushtet të diktaturës së proletariatit deri në vitin 1991 Shqipëria “aplikoi” zhdukjen e personave të vrarë pa gjyq. 

Lajmi i OKB-së, u bë i njohur pas vizitës një javore në Shqipëri nga Drejtuesja e OKB-së, Houris Es-Salmi. “Ka ardhur koha, tha ajo, që Shqipëria të kthejë këtë faqe të dhimbshme të së kaluarës. Të gjithë personat e zhdukur dhe familjarët e tyre citon të ketë thënë Salmi kanë të drejtën e dëmshpërbilimit, mirëkuptimit, rehabilitimit dhe garancisë për mos përsëritje të këtyre krimeve”.

Rezultatet tregojnë të kundërtën. Këto thirrje e udhëzime të komunitetit ndërkombëtar akoma nuk po zbatohen në Shqipëri. Atje ka shumë probleme që janë lënë “në harresë” e vendi mbulohet nga korrupsioni galopant, krimi i organizuar dhe krimi brënda familjes.

Janë hapur dy qendra muzeale nga qeveria aktuale në Tiranë, por aty nuk pasqyrohen të gjitha plagët që i ka shkaktuar padrejtësisht popullit tonë ai regjim monstruoz, i cili sa më shumë të ishte vonuar aq më tepër viktima e të burgosur politikë do të kishim. Të gjithë do të kalonim nëpër atë gijotinë, që vlonte mes spiunimeve dhe letrave anonime. Një zinxhir i tërë i shërbente Sigurimit të Shtetit Shqiptar. Ishte krijuar industria e spiunazhit, zhdukjeve e vrasjeve me edhe pa gjyq. 

Shteti shqiptar me ligje duhet të caktojë një festë zyrtare për të nderuar shqiptarët që vuajtën nga diktatura komuniste në Shqipëri. Për nder të viktimave të komunizmit nëpër botë, SHBA kanë ngritur një “Memorial Përkujtimor” në Washington, D.C., ku simbolizohet me statujën e një gruaje. Po Shqipëria pse mos ketë një të tillë, çfarë e pengon? Ndërkohë reminishenca komuniste shfaqet kudo edhe sot nëpër mediat e Tiranës dhe kjo përbën shqetësim të madh për demokracin në vend.

Në mbështetje të OKB-së për të zhdukurit nga komunizmi në Shqipëri dhe për të zgjuar qeverinë shqiptare nga gjumi letargjik, një dokumentar mbi këtë Temë ka realizuar edhe TV BBC, iniciator i të cilit ishte gazetari dhe ish Drejtori i RTK-së Shkumbin Ahmetxhekaj, ndërsa të ftuar dhe protagonistë ishin Kryeministri Edi Rama, ish i internuari politik Simon Miraka, ish i burgosuri politik Gjeneral Rahman Parllaku, ish i burgosuri politik Saimir Maloku, Drejtoresha e Autoritetit për Informim mbi Dokumentet e ish Sigurimit të Shtetit Gentiana Sula, unë (Mimoza Dajçi) dhe ish Zv/Ministri Nikolin Kurti. Por akoma nuk po shikojmë dritë në fund të tunelit për realizimin e udhëzimeve të OKB-së.

Kjo Rezolutë duhet të tërheqë vëmendjen edhe të Qeverisë së Kosovës rreth vrasjeve, burgosjeve, zhdukjes dhe terrorit që ka ndodhur në Kosovë në vitin 1945, sepse ishte një masakër vëllavrasëse direkt me urdhër të Enver Hoxhës që u krye në Prizren në vitin 1945, nga forcat sllavo – komuniste, ku u pushkatuan 15 ushtarakë të lartë që shërbenin për rendin e qetësinë e qytetit.

Dr. Bledar Kurti/

Prijës të Gjergj Kastriotit u shpërngulën në Itali përpara pushtimit otoman por pjesa më e madhe e tyre u shpërngul në Jug të Italisë pas vdekjes së Gjergj Kastriotit në vitin 1468, rënies së Krujës në vitin 1478 dhe Shkodrës 1479.

Për shkak të pushtimit nga osmanët, grupe të tjera shqiptarësh u larguan nga atdheu i tyre përmes detit Adriatik për në Itali duke themeluar më 30 gusht 1488 “Piana degli Albanesi” siç thuhet nga arbëreshët “Hora e Arbëreshëvet”.

Ruajtja e gjuhës, besimit, traditës, riteve, kostumeve, këngëve etj, i Arbëreshëve prej shekujsh është rast unik jo vetëm në Evropë por në mbarë botën.

Prej 6 shekujsh Arbëreshët kanë ruajtur brez pas brezi identitetin e Arbërit, dhe sot mrekullohesh kur dëgjon fëmijë që flasin gjuhën e Gjergj Kastriotit dhe praktikojnë zakonet e kohës së Heroit tonë Kombëtar.

Për 4 shekuj, nën pushtimin otoman, figura e Gjergj Kastriotit u shua nga kujtesa kombëtare, dhe ishin Arbëreshët ata që e rikthyen figurën e tij në Shqipëri, si simboli i bashkimit konbëtar dhe frymëzuesi drejt rrugës për pavarësi.

Në mesim e shekullit të 19-të Shqipëria eci përpara në rrugëtimin e saj për pavarësi dhe shtet-formim, falë kontributit të çmuar të figurave patriotike arbëreshe.

Projekti i parë i Rilindjes Shqiptare, një projekt thellësisht evropian, u formulua nga figurat e komunitetit arbëresh si Jeronim De Rada, Gavril Dara, Zef Serembe, Antonio Gramshi, e shumë të tjerë, të cilët ndihmuan në finalizimin e atij projekti: zgjimi i një populli dhe pavarësia e një kombi.

Arbëreshët kanë ruajtur shumë elemente etnike të kulturës së saj shqiptare, veçantitë e saj kulturore, gjuhësore, fetare (gjuhën, ritin bizantin, veshjet tradicionale, zakonet, muzikën, folklorin).

Ekzistojnë rreth 800 veshje tradicionale vetëm në Horën e Arbëreshëvet.

Në ditë festash arbëreshët organizojnë parada dhe varin në ballokone qilima disa shekullor, të endur me tezgjah, të trashëguara brez pas brezi në çdo familje. Si motiv ato kanë shqiponjën dykrenare, por edhe lule të kuqe që simbolizojnë ngjyrën e flamurit, si në rastin e Kalabrisë, ku në qilima figuron lulja Geranium Imperial, e cila rritet masivisht në kodrinat e lëndinat e zonës.

Ushqimet tradicionale janë një karakteristikë e veçantë, si kulaçi dhe buka pa maja, mënyra e ngjyrosjes në vezëve të pashkës përmes zierjes në kazan të rrënjëve të kuqe, ndërsa kërcimet dhe këngët përçojnë emocione mallëngjyese për largimin nga atdheu dhe mallin për vendlindjen e tyre, si për shembull kënga për Morenë, vendin e tyre që tashmë e kishin lënë shumë larg.

“Mori e bukura More

Si të le e më së të pë!

Atje kam zotin tatë,

atje kam zonjën mëmë,

atje kam edhe tim vëlla:

Gjithë të mbuluar në dhe!”

Komunitetet Arbëreshe ndodhen jo vetëm në Itali, por edhe në Argjentinë, Gjermani, Francë, ShBA, Kanada, Greqi, Australi, etj, ku me krenari ata vazhdojnë të ruajnë prej shekujsh identitetin arbëresh.

Siç thuhet edhe në këtë këngë arbëreshe:

“O zë i ngrohtë i vendit tim.

O dritë e syve të mi.

Ne jemi bijtë e Kastriotit.

Ne u përkasim dheut të shenjtë.”

Sa e mrekullueshme është kjo!

Sa krenari për ne!

Gjak i shprishur, por një

Prof. Dr. Muhamet Racaj/

Që prej agresionit rus ndaj Ukrainës, një pyetje e thjeshtë, por e tmerrshme, endet në korridoret e diplomacisë perëndimore: a do ta mbrojë NATO realisht Ukrainën, apo do ta ushqejë me shpresa derisa ajo të rrëzohet nga lodhja dhe gjaku?

Premtimet e vjetra, tradhtitë e reja

Në vitin 1994, Perëndimi i dha Ukrainës fletë premtimi në këmbim të arsenalit bërthamor. Sot, këto letra janë bërë turpi i diplomacisë moderne. Krimea u humb pa asnjë breshëri mbrojtëse, e më 2022 tanket ruse shkelën tokën ukrainase ndërkohë që në Bruksel dhe Uashington ende flitej për “mbështetje politike”. Sa vlen një premtim i tillë?

NATO: Aleancë e fortë në fjalë, e kujdesshme në vepra

Dyert janë të hapura, por dera nuk hapet. Samitet e njëpasnjëshme prodhojnë deklarata dhe fotografi familjare, por jo nenin 5 për Ukrainën. Arsyeja është e qartë: disa shtete-anëtare kanë frikë nga një përballje e drejtpërdrejtë me Moskën. Pra, Ukraina është e mirë për t’u përdorur si mburojë, por jo për t’u pranuar si aleate.

Garancitë që kërkojnë trupa, jo fjalë

Sipas Institutit Gjerman për Çështje Ndërkombëtare dhe të Sigurisë (SWP), një siguri e besueshme përgjatë vijës së frontit kërkon 150,000 trupa – një barrë që askush s’po e merr përsipër. Të gjithë duan paqe në letër, por askush nuk po jep garanci në terren. Pyetja e hidhur: a është Ukraina vetëm një peng në shahmatin gjeopolitik, që mbahet gjallë aq sa i shërben strategjisë perëndimore?

Ballkani: të mësuar nga dështimet e mëdha

Ne në Ballkan e kemi parë këtë film: premtime të mëdha, ndërhyrje të vonuara, lodhje perëndimore dhe një rajon që lihet peng i interesave të huaja. Nëse Ukraina mbetet pa garanci, precedentët për destabilizim rriten edhe për Bosnjën, Kosovën, apo Maqedoninë e Veriut. Çfarë vlere ka atëherë ombrella e NATO-s për ne, nëse nuk mund ta mbrojë as pikën më të nxehtë të kontinentit?

Mjaft më me iluzione!

Është koha që Perëndimi të zgjedhë:
• Ose e mbron Ukrainën me garanci të prekshme – me trupa, armë dhe marrëveshje detyruese.
• Ose e pranon publikisht se nuk do ta bëjë, duke mos i ushqyer shpresa të rreme.
Gjysma e rrugës është më e rrezikshme se refuzimi i hapur.
Çfarë i duhet Ukrainës (dhe neve)?
• Një pakt real sigurie me shtetet kyçe: SHBA, Britania, Gjermania, Polonia – jo thjesht deklarata.
• Modernizim i plotë ushtarak që e bën të vetëqëndrueshme, edhe pa nenin 5.
• Pragmatizëm rajonal: Ballkani duhet të kërkojë që Ukraina të mos lihet peng, sepse siguria e saj është parathënie e sigurisë sonë.

Përfundimi
Garancitë e NATO-s për Ukrainën nuk janë më çështje morale, janë çështje mbijetese për gjithë arkitekturën euroatlantike. Nëse Ukraina bie, iluzioni do të kthehet në precedent – dhe radhën e radhës e dihet kush e ka.

Hisen Berisha/

Takimi i Presidentit amerikan Donald Trump me Presidentin ukrainas Volodymyr Zelensky në SHBA shënon një moment të rëndësishëm në trajektoren e luftës në Ukrainë dhe në qasjen e Perëndimit ndaj kësaj krize të zgjatur. Në thelb, ky takim synonte të qartësonte dy gjëra: vizionin e Trump-it për paqen dhe pritjet e Kievit për garanci të pakthyeshme sigurie.

Shtetet e Bashkuara janë potencialisht të përgatitura të japin garanci sigurie sipas një formule që kodifikohet me Nenin 5 të NATO-s, por që nuk është pjesë direkte e Aleancës, garantuar drejtpërdrejt nga Uashingtoni dhe disa vende evropiane. Ky është një sinjal i fortë se Trump dëshiron të shmangë hyrjen e NATO-s në një konflikt të drejtpërdrejtë me Rusinë, por megjithatë të krijojë një mekanizëm të ri mbrojtës për Ukrainën.

Nga ana e tij, Zelensky nga “kopmpleksi i inferioritetit” personal, përkatësisht “nga ndjenja e inferioritetit gjeopolitik” si shtet, ka kërkuar më shumë se një zotim verbal: garanci të qarta për integritetin territorial, për sovranitetin e vendit dhe për vazhdimësinë e ndihmës ushtarake e financiare. Për Kievin, çdo paqe që arrihet nuk duhet të jetë në kurriz të territorit apo pavarësisë së Ukrainës.

Aleatët evropianë dhe Sekretari i Përgjithshëm i NATO-s, Mark Rutte, theksuan rëndësinë e unitetit perëndimor dhe nevojën për të mbështetur Ukrainën deri në fitore. Megjithatë, disa kryeqytete evropiane lindore, janë skeptike ndaj ideve të Trump-it për një marrëveshje të shpejtë, duke pasur frikë se ajo mund të nënkuptojë presion mbi Kievin për të pranuar kushte të papërshtatshme.

Nga ana e kundërt, Kremlini e lexon këtë lëvizje si shenjë lodhjeje të Perëndimit dhe tenton ta paraqesë ofertën e garancive amerikane si dëshmi se SHBA-të nuk janë të gatshme të përballen drejtpërdrejt me Rusinë përmes NATO-s. Por, praktika e ndërhyrjes së aleatëve perëndimor në krye me SHBA (model që u testua edhe në rastin e Kosovës – kundër Jugosllavisë – kur ndërhyrja e udhëhequr nga SHBA ma bazë ligjore nga Neni 5 i NATO) duhet t’iu shërbej si “mësim i nxjerrur” – Rusisë dhe aleatëve të saj.

Putini e përshëndeti çdo gatishmëri për negociata, nëse ato zhvillohen mbi baza që i japin avantazh Moskës. Por edhe zgjatja e pafund e luftës po e rrënon nga themelet ekonomikisht Rusinë dhe do ta detyroj të nënshtrohet nën presionin ekonomik, politik dhe ushtarak të aleatëve perëndimor. Shumë shpejt Rusia do përballet me krizën sociale që do i zbeh ambiciet etatiste të Putin. Në këtë pritje e asociojnë edhe luftrat secesioniste të vendeve të ish bllokut lindor në BRSS – periudhë që e ktheu Rusinë në vendin me krizën më të rëndë sociale në kontinent sa që në vitin 1999 – ushtarët rus në postblloqe lypnin nëpër rrugët e Kosovës. Kurse Putin, “perandorinë” arriti ta rindërtoj – vetëm me dominimin e antivlerave globaliste në Evropë dhe SHBA.

Në këtë kuadër, takimi Trump–Zelensky nuk ishte vetëm një shkëmbim protokollesh, por një test i madh politik. Trump kërkon të projektojë vizionin e tij për shmangien e “luftrave të pafundme” dhe për ndërtimin e një arkitekture alternative sigurie, ndërsa Zelensky përpiqet të sigurojë që ky vizion të mos përkthehet në lëshime që cënojnë shtetin e tij. Aleatët evropianë shihen si faktor kyç për të balancuar këto dy qasje, ndërsa Putini mbetet spektatori i interesuar që pret përçarjen e Perëndimit. Prandaj Zelensky dhe aleatët perëndimorë duhet ti adaptohen me veprimin e konceptin e strategjisë alternative të sigurisë për Ukrainën që po ofron Doktrina Trump.

E ky takim nuk i mbylli dilemat, por i bëri edhe më të qarta linjat e përplasjes politike: mes vizionit amerikan për një zgjidhje të shpejtë dhe insistimit ukrainas për një paqe të drejtë e të qëndrueshme. Pra, ky takim e ka zhvendosur fokusin nga pyetja nëse do të ketë paqe , tek pyetja se çfarë paqeje do të pranojnë palët.

Luan Rama/

“Çdo tentativë e politikës për të rishkruar historinë është anakronike, anti-historike dhe anti-humane.”

Historia njerëzore është përvojë njerëzore, eksperiencë, mësim nga e kaluara. Në përshkrimet e historisë kanë ekzistuar gjithnjë dy lloje historianësh : kronistët e vërtetë, dëshmitarë të historisë dhe ngjarjeve, luftrave, armëpushimeve, zhvendosjes së popujve dhe shuarjes së qytetërimeve të tyre (Pausanias apo Herodoti ishin ata që udhëtonin dhe shkruanin atë çka u shikonte syri) dhe haxhiografët, ata që jetonin në oborret e perandorëve, tiranëve e diktatorëve, me detyrën për të shkruar atë çka u pëlqente atyre (çka e shohim edhe sot me Putinin që kërkon ta shuajë historinë dhe gjuhën e Ukrahinës). Pra ndodh që dhe kur historitë, ngjarjet janë shkruar nga kronistë të vërtetë, dëshmitarë okularë të një jete e qytetërimi, kjo lloj historie kthehet në një lloj makthi për një politikë zyrtare, e cila kërkon ta shuajë, dhe fshehë një të vërtetë historike, një ngjarje të hidhur që ka ndodhur me qeveritë paraardhëse. Dhe në këtë rast, shëmbulli i Greqisë « demokratike » është më se i dukshëm në sferën historike të vendeve të Bashkimit Europian. Shumë studime janë shkruar rreth kësaj teme, shumë kërkesa i janë bërë qeverive të njëpasnjëshme greke që pas ndryshimeve politike në Shqipërinë e fillimit të viteve ’90, që Greqia të kërkojë falje për krimet e kryera në emër të një ideologjie dhe urrejtje nacionale dhe masakrën historike ndaj shqiptarëve të Çamërisë e cila pas Konferencës së Londrës mbeti në kufijtë e Greqisë.

Por në të kundërtën, Greqia vazhdon të këmbëngulë në negacionizmin e saj, thua se “kjo histori s’ka ndodhur ndonjëherë dhe se s’duhet të flitet më për të ». Ajo që deklaroi koloneli Zerva kur ndërmori masakrën ndaj shqiptarëve çamë se « këtej e tutje s’do të dëgjohet më fjala çam dhe Çamëri », duket se ka mbetur sllogan i përqafuar nga tërë politika greke. Përse ky makth i madh kur flitet për Çamëri dhe çamë, term që më së fundi gjatë këtyre 80 vjetëve Greqia zyrtare e varrosi në të gjitha tekstet e saj të shkollave apo dhe në tekstet e vetë historianëve, të cilët jo rrallë kanë guxuar ta thonë fjalën e tyre por që janë ndëshkuar. Madje Greqia, përmes presioneve të ndryshme politike arriti ta zhdukë atë dhe nga kurrikulat e teksteve shkollore shqiptare që në vitin 2018. Ky është absurdi më i madh fatkeqësisht i pranuar nga politika shqiptare që për interesa të caktuara dhe jo rrallë personale, ti shtrojë « qilimin e kuq » historisë politike greke.

Historia nuk mund të diktohet nga qeverisësit dhe dëshirat e tyre. Historiografija moderne duhet të ketë koncepte moderne dhe të gjykojë mbi koncepte novatore, siç janë ato të historianit të madh evropian Fernand Braudel lidhur së pari mbi identitetin kombëtar por dhe mbi impaktin e gjeografisë mbi historinë, që është një nga konceptet revolucionare të tij, të impaktit të ekonomisë dhe lëvizjeve sociale apo të asaj që ai e quante « civilisation materielle », pra « qytetërim material ». Para më shumë se dy dekadash, kur parlamenti francez tentoi të vendoste diçka për tekstet shkollore lidhur me përkufizimin e historisë së kolonializimit francez, historianët nuk e pranuan diktatin e politikës. Madje edhe vete ish kryeministri francez De Villepin pohoi se « historinë nuk mund ta bëjnë legjislatorët ». Dhe këtu ishte fjala vetëm për « rolin pozitiv » që kërkohej ti jepej kolonializimit dhe jo siç ndodh në botën shqiptare për diktatin që i bëhet botës shkencore për ta rishkruar me urdhër historinë.

Pukvili, helenisti i madh për Çamërinë

Një nga helenistët më të mëdhenj të para Revolucionit Grek për Pavarësi ishte konsulli francez François de Pouqueville që Napoleon Bonaparte e dërgoi si konsull të tij pranë Ali Pashës në Janinë. Meqë Greqia zyrtare sot kërkon të zhdukë përfundimisht emrin Çamëri dhe çam nga librat e historisë (çfarë ka bërë prej kohësh në botimet e saj në gjuhën greke) le të kujtojmë këtu shkrimet dhe atë çfarë pohonte dikur në vitet 1810-1820 mbojtësi më i madh i Greqisë së shtypur në librat e tij si “Udhëtim në Moré, në Konstantinopojë dhe Shqipëri” (Voyage en Morée, à Constantinople et en Albanie), “Udhëtim nëpër Greqi” (Voyage de la Grèce) dhe “Rilindja e Greqisë” (La Régéneration de la Grèce), tre libra themelorë për të kuptuar se ç’ishte Greqia e asaj kohe. Në të tri librat, kur udhëton apo bie fjala për çamët dhe Çamërinë, ai nuk shkruan thjeshtë për banorë të Epirit, por shkruan për çamët dhe Çamërinë, siç e shkruanin dhe disa historianë disa shekuj para tij. Ja çfarë shkruan ai në librin “Voyage de la Grèce » në faqet 217-220 : « Në brigjet e detit jonian, mes vendeve të mrekullueshme të Thesprotisë, në vendet e gjelbëruara që përmbledhin Thyamis dhe Achéron, jetojnë çamët, që i kanë shpëtuar shpatës së satrapit të Janinës… Camet thesprote kanë sy të mëdhenj dhe të zinj, flokë të gjatë e gështenjë, kanë një lëkurë delikate, disi brune ku shfaqet qafa e tyre e bukur, sensuale e me këmbë të holla…”

Në vëllimin e dytë të këtij libri prej 6 volumesh, në f. 53 ai vazhdon: “Fshatarët e fshatrave që ngrihen nga ana e djathtë e lumit Thyamis, të cilët i numurova që nga Sarashovica, janë shqiptarë kritianë që flasin gjuhën çame (chamides). Mes tyre gjen një vitalitet të lindur, një gjak të pastër, burra bjondë apo brunë dhe krenarë që nuk e durojnë dot zgjedhën…” Madje në këto faqe ai sjell dhe një këngë të bukur, “këngën e zambakut”, një këngë lirike të cilën e ka regjistruar dhe sjellë në frëngjisht me një poetikë të jashtëzakonshme. Në kapitullin e VI, nën titullin “Cestrine dhe Chamourie”, ai shkruan: “ Cestrine është ajo pjesë e Thesprotisë që përfshin zonën mes Thyamis dhe Acheron dhe që grekët e quajnë Çamëri, ndërsa turqit Çam-Sanxhak, me kryeqendër Paramithinë”. Më tej, në faqen 132 ai shton se “Çam-Sanxhak ose pashallëku i Çamërisë përfshin dhe zonat e Ajdonatit dhe Margaritit gjer në brigjet e detit jonian. Ky territor është i shënuar në arkivat perandorake të Konstantinopojës nën titullin “Vilajeti i Ajdonatit”. Në vitin 1815, me fundin e epopesë napoleoniane, Pukvili largohet nga Janina dhe caktohet konsull në Koron të Peloponezit dhe rrugës në një port, ndesh, siç shkruan ai me 80 agallarë çam të lidhur me zinxhirë dhe të syrgjynosur me anije nga Ali Pasha drejt burgjeve të pashait të Tunizisë (“Ringjallja e Greqisë”).

Çamëria e diplomatit francez në Athinë, Henri Belle

Për Çamërinë dhe fisnikët e Çamërisë kanë shkruar shumë autorë, studjues, historian e gjeografë, arkeologë dhe etnografë të shekujve XVIII-XIX-të, dhe meqë s’mund ti përmendim të gjithë, jo vetëm francezë por dhe anglezë (duke filluar me Martin Leak), gjermanë, italianë, etj, le ti drejtohemi librit të Henri Belle, përfaqësuesit të Francës në Athinë në vitin 1852, i cili në raportet e tij drejtuar Quai d’Orsay-it dhe më gjerë në librin e tij “Chretiens et Turcs” (Të krishterë dhe turq”) një vend të rëndësishëm i kushton dhe Çamërisë. «Shqiptarët e Çamërisë – shkruan ndër të tjera ai, – janë konvertuar shpesh në fenë muslimane vetëm që të mos paguajnë haraç. Në familjet e tyre gjen fëmijë me emrat Mehmet dhe Abdullah, bij të Konstantinit apo të Dhimitrit…» Dhe më tutje ai shton: «Ajo çka është e famëshme, është se ata janë virtuozë në përdorimin e armëve. Madje arrijnë ta qëllojnë një mollë apo një vezë të vendosur në kokën e nënës së tyre apo të gruas, me një të qëlluar 200 hapa larg… Çamëria ka veçse agallarë dhe jo bejlerë, pasi asnjëherë nuk ka patur pashallarë, por as pasuria, fuqia, dhe fisnikëria nuk janë të pakta atje. Këta agallarë kanë patur marrëdhënie të vazhdueshme me qeveritë e ndryshme të ishujve jonianë. Venecianët i ndihmuan në luftën kundër pashallarëve në Shqipëri. Gjatë pushtimit të shtatë ishujve nga francezët, çamët ishin pro Francës.

Tregëtia e tyre në atë kohë lulëzonte dhe prijësat çamë mund të vinin të armatosur në Korfuz. Sot ata e quajnë për turp të dorëzojnë armët kur vijnë në tokat e shtatë ishujve jonianë. Të mësuar nga sulmet e papritura në tokat e tyre gjysmë të pazhvilluara, shpirti i tyre e ka të vështirë të mësohet me një shoqëri ku autoritetet ngarkohen për sigurinë e të gjithëve, duke kufizuar disi lirinë…”

Belle, i cili i ra kryq e tërthor Greqisë, në librin e tij “Të krishterë dhe turq” me një interes të veçantë përshkruan vendbanimet arvanitase dhe figurat e tyre historike gjatë Revolucionit Grek e më pas si dhe mbi çamët e famshëm Caparët, Pronjot, Dematët e Sejkatët etj, pa harruar Tafil Buzin. Si një vëzhgues i hollë dhe erudite, ai përshkruan vlerat e shoqërisë çame dhe karakteristikat e trashëgimisë çame në histori e kulturë, në zakone dhe pasurinë folklorike. “Gratë muslimane të Janinës janë shumë të bukura dhe shamia e hollë mbi kokë i bën ato akoma më shumë tërheqëse duke shtuar misterin rreth tyre. Brenda shtëpisë, zonjat greke veshin kostumin elegant çam apo të Shqipërisë së jugut që qepin aq bukur rrobaqepësit e Janinës. Fustani prej mëndafshi është i shtrënguar rreth trupit me një copë kashmiri punuar me shumë finesë. Shalli zëvendëson korsenë pa e shtrënguar fort trupin dhe ku gjinjtë nuk i humbin hiret e tyre dhe voluptetin, çka të nxit imagjinatën. Ato kanë dhe një pelerinë prej cohe pambuku në ngjyrë të hapët dhe qëndisur jashtëzakonisht bukur me kllapodan mëndafshi me një ngjyrë më të errët se pelerina, çka plotëson kështu kostumin e tyre.

Kanë flokë të dendur gështenjë, shpesh bjonde, që kapen me një fjongo të kuqe. Në këmbë mbajnë pantofla. Këto krijesa të mrekullueshme i respektojnë europianët, çka sjellin admirimin e tyre. Me pjatanca ato u ofrojnë fruta dhe akullore të hijshme. Nganjëherë dhe vetë ato ndezin cigarishten…” Duke shkruar për kontributin e madh të arvanitasve në Revolucionin Grek ai shton se “Tombazët, Çamidët (familje e Çamërisë) dhe veçanërisht Miaulët e Hidrës, panë që emri i tyre u duartrokit shumë herë nga e gjithë Europa…” Këtë aleancë të arvanitasve dhe çamëve me liderët e Greqisë së kohës së Revolucionit e gjen në shumë tekste historike. Në librin e tij, Belle nuk harron të përshkruajë dhe udhëtimin e tij drejt Sulit dhe Çamërisë, i shoqëruar nga sulioti Niko Zerva, i cili i zemëruar me qeverinë e Athinës, ishte bashkuar me pashain e Janinës i cili e kishte lënë si kapedan që të mbronte interesat e suliotëve dhe çamëve. Duke ndaluar në Kamarina, Belle shënon: “Që andej shikohej Saint-Maure, i cili shfaqej si një kurorë në ngjyrë indigo nga deti Jon e po kështu, tutje, dukej dhe Preveza e Salohora, të cilat lageshin nga ujrat e errta ngjyrë blu të gjirit të Artës. Sapo u ulëm në taracë kur agallarët e fshatrave përreth erdhën të na takojnë.

Ishin veshur njëlloj si Zerva, me kostumin shqiptar e me një fez në kokë, me ato flokë të gjata e të shpërndara në mënyrë të çrregullt: balli i rruar, këmisha e hapur nga ku u shfaqej qafa e gjoksi që nxehtësia e diellit i kishte rrahur fort, ashtu si dhe fytyrat e tyre ku lexohej një kërshëri e madhe, trimëri dhe një dinakëri që binte në sy. Ishin muslimanë dhe me Zervën flisnin vetëm shqip apo “skip”, dhe quheshin “skipëtares”. Agallarët u vendosën rreth nesh dhe vëzhgonin me një kureshtje fëminore e të vrazhdë armët e mia, hartat gjeografike që kisha, librat dhe nargjilenë time. Vështirë të kuptonin dhe të bindeshin se Çamëria tashmë ishte e njohur nga gjithë europianët si shqiptare dhe jo greke. Lëshonin britma habie duke parë apo dëgjuar kur u tregoja në hartë emrat e fshatrave të tyre…” Dhe më pas, duke vazhduar udhëtimin e tij ai shton: “Le ta lemë tani Sulin dhe të shohim Margaritin, qytezën e vogël të Çamërisë që varet nga peshkopata e Paramithisë, Pargën në bregun jugor të Margaritit, qytezën e fortifikuar, emri i të cilës duhet grisur nga faqja e historisë së Anglisë; Delvinën, qytezën e vogël dhe të fortifikuar, e cila varet nga peshkopata e Janinës, me shtëpitë e saj të shpërndara mes lirishtash dhe popullsinë e saj të armatosur, me familjet rivale dhe prijësat e vegjël feudalë që jetojnë në një frikë të dyanëshme të pritave dhe vrasjeve…”

Në librat e shekujve XVIII-XIX të autorëve perëndimorë që i referohen historisë greke dhe ngjarjeve të mëdha, shkrimet për çamët janë të shpeshta.

Gjenerali Grivas në Nafplio hidhte vallen çame, shkruan një tjetër autor. Të tjerë shkruajnë për kontributin e madh të admiralit dhe familjes Chamides në Hidra, etj, etj. Mjafton të hapësh librat e vjetër për të gjetur aty të vërtetën! A nuk ishte linguisti Ksylander që na solli nga Greqia gjuhën e vërtetë çame siç flitej në përrallat dhe këngët e vjetra çame të shekujve XVIII dhe XIX? … E po kështu piktori francez Louis Dupré që në librin e tij “Voyage à Athènes et à Constantinople” shkruante se në “Regjimentin e shqiptarëve” që takoi dhe pikturoi disa prej tyre, “ndër 3000 luftëtarët e regjimentit ishin shumica suliotë dhe çamë”? Ja pra çamët dhe historia e vërtetë e luftës së tyre…

Një mësim për ministrat dhe politikanët tanë

Kushdo e ka kuptuar dhe e kupton që pas shfarosjes së popullsisë çame muslimane, një fat ky i njohur historisë (i mbyllur në arkivat greke por i hapur në arkivat europiane), politika greke ka kërkuar me këmbëngulje dhe me të gjitha format ta zhdukë jehonën e kësaj masakre të paparë ndaj çamëve në qershor 1944 – mars 1945 në gjithë Çamërinë, duke i shkelur kështu jo vetëm principet humaniste të një shteti demokratik por dhe principet e të drejtave në konventat ndërkombëtare. Por ajo që është jo vetëm e habitshme por dhe tepër tronditëse është se që nga vendosja e demokracisë në Shqipëri politika shqiptare i është nenshtruar presioneve të politikës greke, çka mendoj se duhet të rëndojë në ndërgjegjen e kësaj klase politike që ka drejtuar Shqipërinë. Nuk kam lexuar diku që një ish kryeministër, ish president, kryetar Kuvendi apo ministra të shprehin përgjegjësinë që kanë patur në këtë drejtim. Po si është e mundur edhe sot që Shqipëria të pranojë që në kurrikulat e teksteve shkollore fjala “Çamëri” të mos ekzistojë, të mos përmendet, si të ishte një fjalë heretike në kohë inkuizicionesh ? Nga se ka frikë Greqia dhe çfarë e kërcënon kur shqiptarët nuk kanë pasur dhe nuk kanë pretendime territoriale për ndryshime kufijsh por përkundrazi, për një miqësi dhe bashkëpunim akoma më të madh me fqinjin tonë historik ? Si rrjedhojë lind pyetja : këta ministra e politikanë që drejtojnë politikat dhe arësimin në Shqipëri a e njohin historinë e Çamërisë siç mund të njohin historinë e Kosovës, kur historikisht Kosova dhe Çamëria kanë qenë dy gjymtyrë të fuqishme të trungut kombëtar dhe pjesë thelbësore të historisë sonë ?

A kanë ata një formim historik për të kuptuar se përse ngulmohet nga pala greke në rektifikimin e “revizionimin” e historisë, në ndryshimet e teksteve historike, çka nuk ndodh në asnjë nga vendet e Evropës së qytetëruar ? Nëse ministres së Arësimit i është kërkuar verbalisht apo me shkresë të japë urdhër që të hiqet termi “Çamëri” në tekstet shkollore, përse e ka pranuar verbërisht, pa iu më parë referuar historisë shqiptare, pa pyetur Akademinë e Shkencave dhe historianët e saj ? Në ç’republikë jetojmë ? Dhe më së fundi kur dhe kush duhet ta ndreqë këtë gabim, këtë « nënshtrim » ndaj politikës greke, ndërkohë që Evropa e Bashkuar përmes shumë programesh, ndihmon në promovimin e trashëgimisë historike, kulturore e gjuhësore të komuniteteve të ndryshme që janë pjesë e shteteve përkatëse ? Këta nuk duhet të ndjejnë fyerje nëse ju kërkohet të vihet në vendin e vet emri i Çamërisë.

Mësimet historike të Lucien-it

Tentativat për revizionimin e historisë na bëjnë ti kthejmë sytë prapa dhe ti drejtohemi urtësisë antike, pasi historia moderne gjithnjë u referohet historianëve të mëdhenj të antikitetit si Herodoti, Ksenofoni, Tuqididhi, Tit-Livi, Lucieni, etj. Ishin pikërisht ata që hodhën bazat e historiografisë, baza që dhe sot mbeten aktuale, pasi në to është një përvojë mijëravjeçare, ku pleksen drama de tragjedi të perandorive të mëdha, luftra dhe shuarje kombesh, shtetesh, ndryshime kufish dhe krijime shtetesh të tjerë, pra ndryshime gjeopolitike të mëdha. Pikërisht ata na mësojnë se ç’janë haxhiografët. Shkrimet e tij për historinë dhe historiografinë mbartin vlera të mëdha për historiografinë moderne, pasi në to është shprehur thelbi i vërtetë i shkencës së historiografisë : e vërteta, fakti, ngjarja dhe pavarësia e atij që e shkruan historinë. «Historiani, – shkruani Lucieni, – duhet të jetë i lirë në opinionet e tij. Ai s’duhet të ketë frikë askënd. Ai s’duhet të shqetësohet që po na e tregon Filipin me syrin që i nxorri Asteri, harkëtari i Amfipolis. Ai s’duhet të ketë frikë të thotë se Cleon, ky kryetar i deputetëve, ky zot absolut i tribunës, ishte një njeri i rrezikshëm dhe i shfrenuar. Historiani nuk është poet, por një «narator», një dëshmues, pasi kur anijet athinase mbyten në një betejë detare, nuk është ai që i mbyt ato, dhe nëse luftëtarët i a mbathin, nuk është ai që i përndjek ata».

Mësimi i Lucienti ka të bëjë jo vetëm me objektivitetin historik dhe të vërtetën por dhe me çlirimin nga etno-nacionalizmi, pra shikimi i historisë në frymën nacionale, shoviniste dhe të krenarisë kombëtare që nganjëherë arrin tek disa historianë gjer në megalomani. Vështrimi nacionalist ka qënë tipar jo vetëm i historiografisë ballkanike veçanërisht. «Lufta» mes historianëve ballkanas, shqiptarë apo serbë, serbo e kroatë, maqedonas, bullgarë apo grekë, etj, dëshmohet jo vetëm në konferencat e ndryshme por siç po e shohim gjer dhe në tekstet shkollore të historisë, ku për të njëjtën ngjarje, vështrimet dhe përfundimet historike janë të ndryshme, kontradiktore, të kundërta. Historia e Kosovës është një nga ato, pasi histori të shumta ngërthejnë historinë ballkanase, veçanërisht nga shekullit XII e këndej. Historia e Çamërisë, po ashtu. Kërkesa e mëparshme e Unesco-s për të « ç’armatosur historinë, një objektiv ky humanist, në Ballkan ka mbetur ende në letër. Para disa kohësh një cikël shkrimesh në revistën franceze Express, i referohej një teme që dhe për ne ballkanasit do ishte mjaft interesante dhe i dobishëm nga pikëvështrimi historiografik : Kur është krijuar Franca ? Në një gjykim të parë, mendon se çdo francezi po ti bëhej kjo pyetje do të thoshte se Franca ka qënë që në kohën e pararendësve të parë të frankëve.

Por historianët tregojnë qetësisht se Franca dikur nuk ishte kjo që është sot, se ajo nuk është ndërtuar në një ditë, se normandët e Normandisë u bashkuan me mbretërinë më 1204, se zona jugore e quajtur Midi dhe që kontrollohej nga Katalonja spanjolle, në shekullin e XI mund të kishte mbetur ndoshta pjesë e Katalonjës, po të mos kishin ndodhur ngjarje të mëdha politike. Po për Çamërinë si mund të shkruhet kur Greqia zyrtare i bën barrierë çdo lloj diskutimi? Historiografia e ka thënë fjalën e vet dhe ti politikan, i çfarëdo ngjyre qofsh, s’mund ta zhbësh historinë. Historia duhet ti shërbejë gjithnjë të ardhmes sonë të përbashkët.

Lucieni shkruante : « Faktet historike nuk duhen bashkuar në mënyrë të rastësishme por duhet ti nënshtrohen një pune të palodhur dhe një kritike të ashpër. Historiani duhet të dëgjojë vetëm ata që janë besnikë ndaj faktit ». Kjo frazë lakonike përbën një koncept të tërë, pasi ajo përmbledh një nga karakteristikat kryesore të historiografisë shkencore : atë të referimit me besnikëri të faktit dhe atë të analizës. Historia nuk mund të shkruhet apo rishkruhet pa u mbështetur në faktet konkrete. Lucieni shkruante gjithashtu se « Kur të gjitha faktet mblidhen, pikërisht atëherë historiani fillon tregimin e tij ». Çdo të thotë kjo ? Do të thotë se që të arrish në përfundime historike, për këtë duhet të kesh ezauruar, pra zbuluar materialin historik për epokën apo ngjarjet e përcaktuar historike. Dhe në përfundim, historiani i madh antik shton: “Shkruaje historinë që të tjerët të thonë: E vërteta tek ky historian shkëlqen ngado!”

Pra le t’ia lëmë historianëve të shkruajnë historinë tonë të përbashkët të lidhjeve të vjetra e të reja mes grekëve dhe shqiptarëve. Çdo tentativë e politikës për të rishkruar historinë është anakronike, anti-historike dhe anti-humane.