Dr. Nikollë Loka/

Në historinë e zhvillimit kombëtar të shqiptarëve, arsimi ka luajtur një rol thelbësor si bartës i vetëdijes etnike. Që nga periudha mesjetare, në viset shqiptare ekzistonte një traditë arsimore që lidhej ngushtësisht me kishën katolike, e cila në bashkëpunim me Selinë e Shenjtë kishte shtrirë ndikimin e saj përmes shkollave, seminareve dhe misioneve fetare. Kjo traditë, e ndërprerë pjesërisht nga pushtimi osman, u ringjall dhe u ruajt në trevat veriore, duke e bërë arsimin katolik një instrument kyç për ruajtjen e gjuhës dhe identitetit etnik. 

Gjatë sundimit osman, kur përdorimi i gjuhës shqipe në jetën publike dhe institucionale ishte i ndaluar, arsimi katolik përbënte një përjashtim domethënës. I organizuar nga dioqezat dhe misionet françeskane në bashkëpunim me Kongregacionin e Propagandës Fide, arsimi katolik në gjuhën shqipe jo vetëm që mbijetoi në kushte të vështira, por edhe u kthye në mjet për kultivimin e gjuhës, formimin e vetëdijes etnike dhe ruajtjen e trashëgimisë kulturore e shpirtërore. 

Qysh në periudhat e hershme të zhvillimit historik të kombit shqiptar, ekzistonte në mes të fiseve të ndryshme ideja e një etniciteti të përbashkët, e përcaktuar nga disa faktorë si: gjuha, doket e zakonet e dallueshme nga ato të popujve fqinj. Këtë tipar karakteristik e ka vënë në dukje edhe studiuesi i njohur i kombeve dhe nacionalizmave Erich Hobsbawm, i cili thekson se “shqiptarët janë popull me vetëdije protonacionale të padiskutueshme”. Pikërisht ky protonacionalizëm e mbajti të bashkuar etninë shqiptare dhe, duke u përshtatur me zhvillimet e kohës, kultivoi një vetëdije të qartë për territorin ku jetonin shqiptarët dhe për gjuhën që flisnin. 

Formimi i një vetëdije të përbashkët etnike u pengua nga sistemi osman i miletit, i cili e barazonte përkatësinë fetare me atë kombëtare”. Te fqinjët tanë ballkanas, ky sistem lejoi formimin gradual të vetëdijes së grupeve etnolinguistike, të cilat, përmes një përpunimi të ngadaltë, me pikënisje nga gjuha dhe feja, arritën të afirmoheshin në një fazë të hershme të protonacionalizmit. Ndërsa te shqiptarët, ndarja e tyre në tri milete të ndryshme sipas besimit, ua mohonte atyre kombësinë, duke i quajtur “turq”, “rum” (grekë) dhe “latinë”. Gjuha e mësimit që shqiptarët frekuentonin në shkolla ishte turqishtja për myslimanët; greqishtja për të krishterët ortodoksë; italishtja për katolikët. Në kushtet e ndarjes fetare dhe shtypjes gjuhësore, arsimi katolik në gjuhën shqipe u bë një akt i rezistencës kulturore. 

Etnizimi i fesë dhe etnizimi i gjuhës 

Etnizimi i fesë dhe i gjuhës i referohet procesit përmes të cilit feja dhe gjuha lidhen ngushtësisht me identitetin etnik të një populli. Në rastin e Shqipërisë gjatë shekujve XV-XIX, klerikët katolikë luajtën një rol të rëndësishëm në këto procese, duke e lidhur fenë dhe gjuhën shqipe me përkatësinë etnike shqiptare.

Kisha katolike e lejoi përdorimin e gjuhës shqipe në shërbesa dhe në botimin e librave fetarë dhe shkencorë. Ka prova se gjuha shqipe shkruhej që në periudhën e Skënderbeut, kancelaria e të cilit përbëhej nga prelatë të njohur. Për atë periudhë mendohet se janë zbuluar katër shkrime në gjuhën shqipe, ku Formula e pagëzimit është pranuar nga të gjithë studiuesit si shkrimi i parë shqip. 

Shkrimi e kthen gjuhën e folur të një populli në gjuhë kulture dhe krijon kushtet për themelimin e shkollave në atë gjuhë. Nëse ato shkolla në periudhën e Skënderbeut vazhdonin ende në latinisht, të dhënat tregojnë për përdorimin e shqipes gjatë mësimit të latinishtes, që mund të konsiderohet si fillimi i shkëputjes së arbërve nga përdorimi i gjuhëve dominante të kohës, duke zgjeruar në mënyrë graduale përdorimin e shqipes drejt sferave që kontrollonin ato gjuhë. 

Në kohën kur osmanët dhe kisha ortodokse greke e kishin ndaluar shkrimin në shqip, kisha katolike e zhvilloi mësimin në gjuhën amtare, duke ndihmuar që shqiptarët katolikë ta kuptonin fenë në këtë gjuhë. 

Autorët e qarkut kulturor katoliko – verior të shekujve XVI-XVIII, e kuptuan se feja, ndonëse element identitar, nuk mjaftonte për të mbrojtur dhe ruajtur identitetin shqiptar në kushtet e reja historike të një realiteti shumëfetar, ndaj i dhanë gjuhës rolin qendror në formimin e vetëdijes etnike. Të paktën nga shekulli i shtatëmbëdhjetë, klerikë katolikë vendës dhe misionarë ndihmuan në përkthimin dhe botimin e literaturës fetare në gjuhën shqipe, gjë që, në kombinim me lëvizjet antiosmane të popullsisë, nxiti një proces të brendshëm kulturor të vetëdijësimit (diferencimit). Përpjekjet e autorëve të shekujve XVI-XVIII për lëvrimin dhe përhapjen e gjuhës shqipe, duhen konsideruar si shfaqje të vetëdijes shqiptare, mjaft kohë përpara Rilindjes Kombëtare të shqiptarëve. Gjon Buzuku, Pjetër Budi, Frang Bardhi dhe Pjetër Bogdani etj, duke shkruar në gjuhën shqipe dhe duke nxjerrë në pah rëndësinë e saj për bashkësinë që i përkisnin, kontribuan në etnizimin e gjuhës, një hap i rëndësishëm drejt vetëdijes kombëtare, pasi në rastin shqiptar, ishte gjuha ajo që arriti të ushqejë një ideologji të vërtetë kombëtare. 

Për shkak të rritjes së ndërgjegjes etnike dhe kulturore të shqiptarëve, sidomos nga gjysma e dytë e shekullit XVI, identiteti etnik nisi të ndërlidhej gjithnjë e më shumë me përkatësinë gjuhësore dhe kulturore. Në këtë periudhë, kisha katolike shqiptare nuk ishte thjesht një institucion fetar, por luante një rol qendror në jetën shoqërore, kulturore, madje dhe politike të shqiptarëve. Prandaj përfaqësimi i saj përmes klerikëve vendas u pa si një mjet për të ruajtur dhe afirmuar identitetin shqiptar. Në atë kohë, shpesh i dërgoheshin kërkesa Selisë së Shenjtë, për të tërhequr misionarët raguzanë ose dalmatinë dhe për të emëruar ipeshkvinj vendas në vend të tyre. Shqiptarët e perceptuan praninë e ipeshkvijve dhe misionarëve të huaj (kryesisht raguzanë e dalmatinë) si të huaj për ndjeshmëritë, zakonet dhe, sidomos për gjuhën shqipe, që po fillonte të shihej si përbërësi më dallues i kombësisë. Që në vitin 1577, krerët e Lezhës i dërguan një letër Romës në mbështetje të një kandidati për ipeshkëv, duke theksuar se ai ishte i dashur për banorët e zonës, pasi “ishte lindur dhe rritur në të njëjtin komb … i përkiste të njëjtit komb shqiptar”. Termi “bir i kombit shqiptar” përdoret si argument legjitim dhe bindës për emërimin e një ipeshkvi, gjë që tregon se përkatësia etnike ishte një kriter i vlerësuar nga popullsia vendase. Ky rast përbën një dëshmi historike me vlerë të madhe, sepse është një burim i drejtpërdrejtë që tregon për përdorimin e termit “komb shqiptar” në një dokument të vitit 1577. 

Sërish në vitet 1602 dhe 1603, ipeshkvinjët shqiptarë, të lindur në vend, së bashku me klerin lokal u paraqitën Papa Klementin VIII dhe kardinalëve me ndikim kërkesa, për të mos pasur priftërinj raguzanë në famullitë e tyre pasi, siç thonin ata “ishin të një kombi të huaj, të një gjuhe të huaj, të zakoneve të huaja”. Termat “komb i huaj”, “gjuhë e huaj”, “zakone të huaja” tregojnë për një vetëdije të qartë për përkatësinë shqiptare dhe për dallimin e saj nga të tjerët.

Strategjia misionare e Propagandës Fide, e orientuar drejt kombësive, ndikoi në mënyrë të thellë në formimin intelektual të misionarëve dhe në mënyrën se si ata ndërvepronin me komunitetet e tyre etnike. Vetëm pak vite më vonë, Pjetër Mazreku, Kryeipeshkëv i Tivarit (1624–1634) dhe Administrator Apostolik i Serbisë (1634–1642), mbështeti formësimin e katolicizmit shqiptar në lidhje me universalitetin katolik, por të dalluar nga katolicizmi sllav, i njohur në atë kohë si “ilirizëm”. Mazreku bën një dallim të vetëdijshëm midis katolicizmit shqiptar dhe atij të sllavëve të jugut. Kjo është me rëndësi të veçantë, në një kohë kur territori shqiptar ndodhej në kontakt të ngushtë me kulturat dhe strukturat kishtare sllave, të cilat mund të ushtronin ndikim mbi popullsinë shqiptare. Ai e kuptoi se ruajtja e katolicizmit shqiptar ishte e lidhur pazgjidhshmërisht me ruajtjen e identitetit etnik dhe gjuhësor. 

Nuk është rastësi që një numër gjithnjë në rritje i murgjve të misioneve katolike të Mezzojuso-s dhe Grotaferratës, të dërguar nga Propaganda Fide në Shqipëri, ishin me origjinë shqiptare dhe ky fakt padyshim u ndihmoi atyre të integroheshin më mirë në mjedisin e ri. Nga ana tjetër, për shkak të mungesës së klerit vendas dhe nivelit të ulët arsimor të tij, Selia e Shenjtë mori vendimin që në trevat shqiptare të dërgoheshin misionarë të huaj, të cilët duhej të mësonin gjuhën shqipe. Si pjesë e veprimtarisë së tyre, pranë misioneve u hapën edhe shkollat e para në gjuhën shqipe. Në një relacion drejtuar Kongregatës së Propagandës më 27 mars 1638, nënprefekti i Misioneve Françeskane në Shqipëri, Fra Kerubini, shkruan se “në Zadrimë, Pdhanë, Mirditë, Pukë dhe në Gash qëndrojnë misionarët dhe ndihmësit e tyre, ndër të cilët pesë a gjashtë tashmë kanë mësuar gjuhën shqipe dhe kanë filluar të predikojnë, të japin mësim dhe të rrëfejnë pa ndihmën e përkthyesit”. Kushti që misionarët e huaj të mësonin shqipen ishte thelbësor për efikasitetin e tyre në terren. Ky fakt tregon se përhapja e besimit nuk mund të realizohej në mënyrë të qëndrueshme pa njohjen e gjuhës vendase. 

Hapja e shkollave në gjuhën shqipe pranë misioneve tregon për një ndërveprim të rëndësishëm midis arsimit dhe misionarizmit. Këto shkolla përbënin jo vetëm një mjet për përhapjen e fesë, por edhe një nxitje për formimin kulturor, duke kontribuar në ruajtjen dhe zhvillimin e gjuhës dhe identitetit shqiptar. 

Fat i madh për kombin dhe kulturën shqiptare qe ardhja në krye të Kishës Katolike e Papë Klementi XI, origjina e të cilit ishte nga një familje e njohur në Itali, e Albanëve me origjinë shqiptare. Ai i dha jetë asaj që disa studiues arbëreshë e kanë quajtur Rilindja Arbëreshe, e cila sipas tyre ka paraprirë Rilindjen Kombëtare, fillimet e të cilës nisin në vitet ’30 të Shtatqindës me ngritjen e seminareve italo-shqiptare të Kalabrisë(1732) dhe të Siçilisë(1734). Në fakt Rilindja Albani është më tepër një rizgjim kulturor dhe kombëtar ndërmjet dy brigjeve, i komunitetit arbëresh në Itali dhe i shqiptarëve. 

Papa Klementi XI hapi katedrën e gjuhës shqipe në Romë, ku ka dhënë mësim Françesko Maria da Leçe, autori i gramatikës së parë shqipe. Ai ishte nismëtari dhe ideologu i Kuvendit të Arbnit, që u bë bë pikënisje e një lëvizje të pandërprerë të “shqiptarizimit” të funksioneve dhe kuadrove kishtare, si dhe një forcë mbështetëse për proceset shoqërore që ndodhën gjatë Rilindjes Kombëtare. Mësimi i shqipes për misionarët u bë i detyrueshëm dhe ata ishin duhet të kalonin në provim para Prefektit të Urdhërit, para se të fillonin veprimtarinë misionare. Kuvendi porositi që nxënësit shqiptarë të cilët i mbaronin studimet në Kolegjin e Propagandës së Fesë “janë të detyruar të kthejnë sa më parë që të jetë e mundur në atdhe për të dhënë ndihmesën e tyre aq të nevojshme baritore për besimtarët në vendin e tyre. 

Në Kuvendin e Arbnit, për herë të parë u përdor termi “atdhe” në kuptimin e “tokë kombëtare” dhe termi “shqiptar” në kuptimin etnik, në shprehjen “gjuha e shqiptarëve”. Kuvendi vendosi që mësimi i fesë të bëhej në gjuhën shqipe, me qëllim që populli ta kuptonte përmbajtjen e doktrinës fetare. Kjo e ktheu shqipen në mjet zyrtar mësimor brenda një strukture të organizuar kishtare. Vendimet e atij Kuvendi ndikuan që arsimi shqip të hynte në një fazë të re, atë të masivizimit, që nuk nënkuptonte vetëm shtimin e numrit të shkollave e të nxënësve, por edhe përfshirjen e komuniteteve të tëra në predikime dhe edukimin fetar në gjuhën amtare. 

Ndikimi i arsimit katolik për rritjen e vetëdijes kombëtare 

Shkollat që zhvillonin mësim në shqip ndihmuan në lindjen e një ndjeshmërie të re se përkatësia kombëtare nuk buron nga feja, por nga gjuha dhe origjina e përbashkët. Gjatë kësaj kohe, klerikët katolikë shkruan dhe botuan tekste fetare dhe didaktike në gjuhën shqipe, duke ndihmuar në ruajtjen dhe përhapjen e shqipes së shkruar, por edhe formimin e një vetëdije të re se shqipja mund të jetë gjuhë e shkollës, e fesë dhe e jetës intelektuale. 

Sipas modelit teorik të Miroslav Hroch nacionalizmi shqiptar e nisi rrugëtimin e tij në trajtën e një “albanizmi”elitar, të përfaqësuar nga një rreth i ngushtë intelektualësh të përkushtuar ndaj studimit të gjuhës shqipe. Këta mendimtarë që gjendeshin në gjirin e kishës katolike, fillimisht e artikuluan idenë e ekzistencës së kombësisë shqiptare, pa ndërmarrë përpjekje të strukturuara për ta përhapur këtë ide përtej qarqeve intelektuale katolike ku bënin pjesë. Si detyrë parësore, kisha katolike kishte zhdukjen e paditurisë në rradhët e klerit, duke ngritur shkolla fillore dhe të mesme shqipe që do të përgatisnin klerikë të arsimuar, si në Stubëll (1584), Himarë (1627), Kurbin (1632), Pdhanë(1638), Blinisht(1639), Velë(1653), Orosh, Grudë, Selcë të Kelmendit, Hot etj. 

Në vijim, për shkak të zhvillimeve politike dhe shoqërore, disa prej këtyre albanistëve u përpoqën të ndikonin mbi një pjesë të popullsisë, me qëllim që t’i sillnin asaj “civilizimin” dhe ta ndërgjegjësonin për përkatësinë e saj ndaj kombit. Koncepti i “civilizimit” që promovonin ata nënkuptonte një model europian të qytetërimit: shkrim-lexim, vetëdije kombëtare, përkatësi në një gjuhë dhe kulturë të përbashkët dhe u realizua me shtimin e numrit të shkollave fillestare në vend dhe dërgimin e sa më shumë studentëve për studime të larta jashtë vendit. 

Pas vitit 1750, shkolla katolike ishte kthyer në një institucion të qëndrueshëm në të gjitha dioqezat shqiptare, në përputhje me udhëzimet e përcaktuara nga Kongregata e Propagandës Fide. Në këtë periudhë vepronin shkollat pranë të gjitha dioqezave, që u shndërruan në qendra të rëndësishme arsimore edhe për komunitetin, pasi fëmijët e shkolluar ua mësonin të vetëve leximin dhe shkrimin shqip në shtëpitë e tyre. Duke qenë institucione arsimore të veçanta që përgatisnin klerikë të ardhshëm, shkollat kishin një numër të kufizuar fëmijësh, por gjithnjë në numër më të madh se sa ishin nevojat, pasi kandidatët për klerikë përzgjidheshin mbi bazën e kritereve rigoroze, vetëm në mesin e atyre që shfaqnin vokacion për t’iu përkushtuar karrierës kishtare. Nxënësit më të mirë, pas mbarimit të arsimit fillestar në këto shkolla, u dërguan për studime të larta, kryesisht në Itali. Gjatë gjithë viteve të funksionimit, nga kolegjet ilirike të Loretos e të Fermos u diplomuan mbi 200 studentë dhe nga Kolegji i Propagandës së Fesë 197 të tjerë, që u kthyen në vend si priftërinj dhe prej tyre disa u bënë kryeipeshkëvinj, ipeshkëvinj, vikarë apostolikë dhe mësues në shkollat katolike shqipe. Shtimi i klerikëve të shkolluar vendas, emërimi i ipeshkvinjve me origjinë shqiptare dhe hapja e shkollave në gjuhën shqipe kishin një rol të shumëfishtë në jetën fetare, kulturore dhe kombëtare të shqiptarëve katolikë. 

Kalimi nga albanizmi kulturor në albanizëm politik – Arsimi katolik shqip gjatë Rilindjes kombëtare

Në vijim, sipas modelit të Miroslav Hroch nacionalizmi shqiptar nga kulturor kaloi në politik, por kufiri midis kulturorit dhe politikut nuk është gjithmonë lehtësisht i përcaktueshëm, dhe, siç do të shihet, afirmimi i albanizmit zakonisht shoqërohej me një kërkesë, nëse jo politike, të paktën sociale. Në kapërcyell të shekujve XVIII-XIX, kërkesat politike dhe aspiratat revolucionare vizualizuan transformimin në shtete-komb, të kombeve kulturore që ishin formuar nga reflektimi mbi gjuhën, gjeografinë e re simbolike dhe historiografinë iluministe. Kleri katolik shqiptar ndoqi me vendosmëri rrugën e kërkimit të identitetit kombëtar shqiptar, të lidhur me mitin themelues të Skënderbeut, gjuhën kombëtare dhe lidhjet me Evropën. 

Duke u mbështetur në një traktat treshekullor me Perandorinë Osmane që i jepte privilegjin e “ndërtimit dhe riparimit të kishave, institucioneve fetare dhe shkollave katolike”, Austro-Hungaria filloi të rriste numrin e shkollave të saj për shqiptarët. Vjena mbështeti veprimin e Selisë së Shenjtë për të forcuar dhe përhapur ndikimin katolik në Shqipëri. Interesi austro-hungarez shtrihej në nxitjen e lëvizjes shqiptare; ku së pari popullsitë katolike dhe më pas ato myslimane e ortodokse do të angazhoheshin për pavarësi etnokulturore, pastaj edhe për pavarësi politike. 

Me interes të veçantë u pa nga Vjena dhe Vatikani ndërtimi në Shkodër i Seminarit të Jezuitëve në vitin 1858, pastaj tre vjet më vonë, më 1861 edhe të Seminarit Françeskan. Në vitin 1877 u hapën në Shkodër Kolegji Saverian, Seminari i Motrave Françeskane dhe ai i Motrave Stigmatine. Deri në vitin 1886 ishin themeluar 14 shkolla, ku vetëm në Shkodër funksiononin 5 prej tyre me gjithsej 32 mësues dhe 1200 nxënës, duke përfshirë Kolegjin e Françeskanëve me 10 nxënës, Kolegjin e Jezuitëve me 400 nxënës, Shkollën e Motrave Stigmatine me 200 nxënëse, Kopshtin e Motrave Servite me 300 nxënës, të gjitha institucione arsimore katolike me mësues klerikë dhe murgesha, që mësonin fëmijë të shtresave të gjëra të popullsisë, nga ata që do t’i përkushtoheshin fesë apo fushave të tjera të dijes. Dhjetra shkolla të tjera shqipe u happen në qendra të tjera të vendit. Këto shkolla përhapnin dije dhe ndërgjegjësim mbi përkatësinë etnike e kulturore, por edhe krijuan një rrjet komunikimi, domethënë formuan një komunitet njerëzish të ditur që flisnin dhe shkruanin në shqip, e që mund të qarkullonin informacion, ide dhe vizione të përbashkëta për të ardhmen e kombit shqiptar. Ato shkolla nuk ishin vetëm institucione fetare, por edhe qendra kulturore e politike, që u bënë baza për formimin e elitës kombëtare, e cila u angazhua për ruajtjen e gjuhës shqipe dhe për hapjen e rrugës drejt krijimit të një shteti modern shqiptar.

𝐷𝑟. 𝐵𝑙𝑒𝑑𝑎𝑟 𝐾𝑢𝑟𝑡𝑖

(𝐴𝑙𝑢𝑚𝑛𝑖 𝑖 𝐷𝑒𝑝𝑎𝑟𝑡𝑎𝑚𝑒𝑛𝑡𝑖𝑡 𝐴𝑚𝑒𝑟𝑖𝑘𝑎𝑛 𝑡𝑒̈ 𝑆ℎ𝑡𝑒𝑡𝑖𝑡)/

Në këtë ditë, më 25 maj 1787, u mblodh Konventa Kushtetuese në Filadelfia, SHBA, ku 55 delegatë nisën hartimin e Kushtetutës së Shteteve të Bashkuara e cila u firmos më 17 shtator 1787, duke i ofruar shtetasve amerikanë e mbarë botës dokumentin më jetëgjatë deri më sot, njëkohësisht tekstin më të shkurtër që ekziston nga të gjitha kushtetutat e vendeve të tjera, të cilat, duke marrë shembull nga SHBA hartuan edhe ato kushtetutat e tyre.

SHBA është shembulli i demokracisë në veprim për mbarë globin. Por, eksporti më i rëndësishëm i Amerikës në botë ka qenë Kushtetuta e saj. Ajo u hartua si kushtetuta e parë në një dokument të vetëm. Është dokumenti me jetëgjatësinë më të madhe. Dhe gjatë dy shekujve të fundit çdo komb e ka pranuar nevojën dhe vlerën e të pasurit një kushtetutë. Dhe në rastet kur vendet kanë hartuar një të tyren, referenca ka qenë pikërisht Kushtetuta Amerikane. Madje ka pasur shumë përpjekje për të importuar Kushtetutën dhe sistemin e qeverisjes së SHBA-së dhe për t’i zbatuar ato në pjesë të tjera të botës, por ato kanë qenë të pasuksesshme. Kjo ka ardhur për faktin se Kushtetuta dhe sistemi i qeverisjes amerikane janë pasqyrim i mentalitetit, vlerave dhe identitetit amerikan.

Shumë vende, veçanërisht ato në Amerikën Latine, u përpoqën të imitonin qeverinë dhe Kushtetutën e SHBA, por dështuan. Bolivia e provoi, dhe si rezultat pësoi gjashtëdhjetë revolta, dhjetë kushtetuta të rishkruara dhe gjashtë presidentë të vrarë midis viteve 1826 dhe 1898. Simon Bolivar (1783-1830), i njohur si George Washington i Amerikës së Jugut, vdiq një idealist i zhgënjyer nga dështimi për të zbatuar kushtetutën e vendit të tij, të modeluar sipas asaj amerikane. Arsyeja e dështimit nuk ishte gjë tjetër veçse fakti se Kushtetuta Amerikane u hartua për popullin dhe shoqërinë amerikane, e cila qëndron e bazuar mbi disa parime të caktuara, unike amerikane.

Kushtetuta e SHBA-së ka një sërë amendamentesh specifike për të drejtat e njeriut të njohura si Bill of Rights. Hartuesit dhe ratifikuesit e Kushtetutës së SHBA-së i mësuan botës se nuk mund të ketë kushtetutë pa një seksion të veçantë që rendit të drejtat individuale.

Gjithashtu, në hartimin e Kushtetutës amerikane, u krijua një emër dhe ofiq i ri që nuk kish ekzistuar më parë: Presidenti. Për herë të parë në histori u krijua figura dhe detyra e Presidentit. Një shembull një u mor më pas nga shtete të tjera.

Kushtetuta i dha ofiqit të Presidentit kompetencën të ishte “Komandanti i Përgjithshëm i Forcava të Armatosura dhe Marinës, të bënte falje, amnisti, të nënshkruante marrëveshje me kombe të tjera (nën këshillimin e Senatit), si edhe të caktonte ambasadorë, konsuj, gjyqtarë të Gjykatës Supreme.” Presidenti ishte drejtues lufte por nuk mund të shpallte luftë dhe as të paguante për luftën pasi këto pushtete i kishte legjislativi. Kushtetuta i jepte legjislativit, pushtetit me shumë individë më shumë kompetenca, ndërsa ekzekutivit, pushtetit që drejtohej nga një njeri i vetëm shumë pak prej tyre.

Në këtë kushtetutë Presidenti i SHBA ka më pak pushtet se pushtetet e tjera. Në fakt, themeluesit e kushtetutës nuk lejuan që një njeri i vetëm, apo edhe një grup njerëzish të mernin në dorë fatet e një kombi. Kjo do ndryshonte më vonë në shekullin e njëzetë me zgjedhjen e drejtëpërdrejtë të senatorëve dhe me pushtetet që do i kalonin presidentit, sidomos shpallja e luftës pa miratimin e Kongresit, të cilat do e bënin një individ të vetëm njeriun me pushtetin më të madh në SHBA dhe si rrjedhojë edhe në botë.

Kushtetuta amerikane ka një ndarje pushtetesh e cila funksionon në mënyrë të përkryer. E jo vetëm kaq, por qeverisja amerikane ka një dinamikë dhe një formulë rotacioni të paprecedentë.

Përpjekjet e etërve amerikanë për të mos lejuar asnjë individ të bëhej mbret apo Zot duken qartë në ekuacionin e rotacioneve të kongresmenëve, senatorëve, kolegjit elektoral, dhe mandatit të gjykatësve të Gjykatës Supreme.

Themeluesit e Kushtetutës caktuan që pushteti legjislativ, Kongresi, të përbëhej nga dy dhoma: Dhoma e Përfaqësuesve dhe Senati. Në Dhomën e Përfaqësuesve çdo shtet do dërgonte një numër përfaqësuesish sipas numrit të popullatës së çdo shteti. Ndërsa në Senat, dy përfaqësues nga çdo shtet pavarësisht numrit të popullatës. Kjo u bë për të ruajtur balancën midis demokracisë popullore dhe drejtimit të elitave.

Për më tepër kushtetuta vendosi se zgjedhjet për Dhomën e Përfaqësuesve të bëhen çdo dy vjet, për President çdo katër vjet, për Senat çdo gjashtë vjet, ndërsa mandati i gjykatësve të Gjykatës Supreme të jetë i përjetshëm në mënyrë që gjykatësit të mos ndikoheshin nga rotacionet politike. Në këtë mënyrë kushtetuta siguron qarkullimin e elitave dhe rotacionin e pushtetit.

Por, sikur të mos mjaftonte kjo ndarje, edhe mënyra e zgjedhjes së senatorëve apo e presidentit kalonte përmes një procesi rotacioni edhe më filtrues. Neni 1, Pika 3, e Kushtetutës së SHBA thotë: “Senati do ndahet në tre Kategori. Karriget e Senatorëve të Kategorisë së Parë do jenë të lira në përfundim të vitit të dytë, dhe Kategoria e dytë do përfundojë në vitin e katërt, ndërsa Kategoria e tretë në vitin e gjashtë.” Ndërsa Presidenti, me mandat katër vjeçar, nuk do zgjidhej drejtëpërdrejtë nga populli por nga një grup përfaqësuesish, që njihet si Kolegji Elektoral, nga çdo shtet.

Etërit amerikanë krijuan një Republikë të bazuar mbi parimet më të shëndosha të vlerave historike, qeverisjeje dhe njerëzore.

Sistemi politik dhe qeverisës në SHBA është i balancuar dhe unik. Ndarja horizontale e pushtetit në Shtetet e Bashkuara është tërësisht e ndryshme nga vendet e tjera, sado demokratike qofshin ato. Asnjë shtet tjetër nuk është kaq i obsesuar me ndarjen e pushteteve si në Amerikë.

Në sisteme presidenciale dhe parlamentare të ngjashme përsa i përket ndarjes horizonatale të pushtetit është presidenti, parlamenti apo kryeministri ai që kanë pushtet mbi të tjerat. Edhe një institucion kolegjal si parlamenti mund të shndërrohet në absolutizëm pasi si kryeministri ashtu edhe ministrat e qeverisë dalin nga parlamenti për aq kohë sa ka një shumicë të thjeshtë. Një qeveri parlamentare nuk has aq shumë vështirësi sa presidentët amerikanë për të shndërruar në ligje propozimet e tyre. Qeveria paraqet direkt legjislaturën e vet në parlament. Zakonisht kontrollon kalendarin dhe axhendën legjislative.

Situata është tërësisht ndryshe në sistemin amerikan. Axhenda legjislative nuk kontrollohet nga presidenti. Shumica e ligjeve që miratohen janë më shumë produkt i negociatave midis dy dhomave të Kongresit sesa Kongresit dhe Presidentit. Ky sistem balancash e ka bërë SHBA vendin më të zhvilluar dhe udhëheqës në botë.

E pluribus unum (Nga shumë, një). Kjo është motoja e Vulës së Madhe të Shteteve të Bashkuara. 50 shtete në një.

Një vend me mbi 56 mijë qeveri. Me mijëra njësi qeverisje të ndara në 36 mijë qytete e qyteza, dhe 35 mijë distrikte të veçanta!

Vendi me diversitetin më të madh njerëzor por të gjithë të bashkuar në një qeveri, një komb dhe një flamur! “Nga shumë, një” është një markë unike amerikane e cila u arrit falë atij dokumenti që nisi të hartohej në Filadelfia më 25 maj 1787, Kushtetutës, për të cilën Presidenti dhe zyrtarët e lartë të SHBA betohen në marrjen e detyrës se do ta respektojnë, ruajnë e mbrojnë me të gjithë forcën dhe aftësinë e tyre.

Nën udhëheqjen e veprimtarëve legjendarë për çështje kombëtare në Washington, Joe DioGuardi dhe Shirley Cloyes DioGuardi, Liga Qytetare Shqiptaro-Amerikane mori pjesë në ngjarjen vjetore të FMC-Former Members of Congress ( Ish anëtarë të Kongresit) në Washington “Statesmanship Awards”, ku ish anëtarët takohen me anëtarët aktualë, ndajnë përvojat dhe u japin këshilla senatorëve dhe kongresmenëve të rinj.

Me këtë rast u nderuan senatorët Cory Booker (demokrat) dhe Todd Young (republikan), si dhe kongresmenët Young Kim (Republikan) dhe Ed Case (demokrat).

Ishte kënaqësi të dëgjojmë për qeverisjen dhe bashkëpunimin ndërpartiak nga liderët e të dyja partive politike.

Rëndësi të posaçme kishin takimet e veçanta me senatorë dhe kongresmenë amerikanë gjatë mbrëmjes dhe ditëve tjera në zyrat e tyre në Washington, si senatori Cory Booker dhe Todd Young, si dhe kongresmenët Mike Lawler dhe George Latimer.

Çështja e zhvillimit dhe forcimit të shtetit të Kosovës, bashkëpunimi më i thellë me Kongresin dhe shtetin Amerikan si dhe konfrontimi i agresionit serb ishte ndër temat kryesore në të gjitha takimet.

Puna e Ligës Qytetare Shqiptaro-Amerikanr në Washington vazhdon me profesionalizëm dhe përkushtim.

Na nderoi pjesëmarrja dhe mbështetja e bashkatdhetarëve tanë nga Kanadaja dhe Gjermania.

Agim Aliçkaj

Drejtor Ekzekutiv i LQSHA

ACHIEVEMENTS OF THE ALBANIAN-AMERICAN CIVIC LEAGUE IN WASHINGTON DURING THIS WEEK

Under the leadership of legendary national activists Joe DioGuardi and Shirley Cloyes DioGuardi, the League participated in the annual FMC-Former Members of Congress event in Washington “Statesmanship awards”, where former members meet with current members, share experiences, and provide advice to new senators and congressmen.

On this occasion, Senators Cory Booker (Democrat) and Todd Young (Republican), as well as Congressmen Young Kim (Republican) and Ed Case (Democrat), were honored.

It was a pleasure to hear about statesmanship and partisanship from the leaders of both political parties.

Of particular importance were the special meetings with American senators and congressmen during the evening and other days in their offices in Washington, like Senator Cory Booker and Todd Young, as well as Congressmen Mike Lawler and George Latimer.

The issue of developing and strengthening the state of Kosova, deeper cooperation with the American Congress and state, as well as confronting Serbian aggression, were among the main topics in all the meetings.

The work of the Albanian-American Civic League in Washington continues with professionalism and dedication.

We were honored by the participation and support of our compatriots from Canada and Germany.

Agim Aliçkaj

Executive Director of AACL

Kuvendi i Junikut mbetet jo vetëm një pikë referimi historike, por një model për bashkimin e vizioneve në funksion të një projekti të madh kombëtar. Shekulli XXI kërkon një rilindje të re të mendimit dhe veprimit strategjik shqiptar. Është koha për të ndërtuar një epokë të re të bashkimit, përparimit dhe vetëdijes kombëtare – në frymën e Junikut, por me mjetet dhe sfidat e së sotmes.

Nga Prof.dr Skender Asani

Në historinë e kombeve, momentet kur ndërgjegjja kolektive ngrihet mbi ndasitë e përditshme dhe projekton një të ardhme të përbashkët, mbeten gurë kilometrikë të rrugëtimit kombëtar. Një nga këto momente për shqiptarët ishte padyshim Kuvendi i Junikut, i mbajtur më 21–25 maj 1912, që përfaqësonte një akt të thellë vetëdijeje politike dhe kombëtare në prag të shpërbërjes së Perandorisë Osmane. Në atë moment kritik të historisë, kur harta e rajonit po ridizajnohej dhe popujt përreth artikulonin projektet e tyre shtetformuese, shqiptarët përmes Kuvendit të Junikut shfaqën me qartësi synimet e tyre politike: mëvetësinë, vetëvendosjen dhe ruajtjen e integritetit të hapësirës shqiptare. Të udhëhequr nga figura si Hasan Prishtina, delegatët e atij kuvendi ndërtuan një arkitekturë politike me vizion afatgjatë, për të shmangur fragmentimin dhe për të garantuar përfshirjen e të gjitha trojeve shqiptare në projektin e përbashkët kombëtar.

Sot, pas më shumë se një shekulli, ndodhemi para një faze tjetër të rëndësishme historike: përmbylljes së disa proceseve të mëdha politike dhe përcaktimit euroatlantik të hapësirës shqiptare. Në një botë ku konstelacionet gjeopolitike po ndryshojnë me shpejtësi, shqiptarët, për t’u përballur me sfidat e reja, kanë nevojë për të njëjtin mobilizim që karakterizoi Junikun e vitit 1912.

Zgjidhja përfundimtare për çështjen e Kosovës kërkon një qasje të mençur dhe gjithëpërfshirëse. Kjo nënkupton ndërtimin e një lidhjeje institucionale të fuqishme me Shqipërinë, si një formë funksionale e afrimit të mëtejshëm kombëtar, por edhe pranimin e kërkesave të miqve perëndimorë për të përmbyllur njohjen e plotë të shtetësisë së saj. Këto janë hapa strategjikë në drejtim të konsolidimit të pozitës së Kosovës në skenën ndërkombëtare dhe të rumbullakimit të pavarësisë së saj.

Njëkohësisht, është e domosdoshme që me urtësi politike të rumbullaksohet edhe procesi i shtetformësisë së shqiptarëve në Maqedoninë e Veriut, nëpërmjet rritjes së barazisë institucionale, afirmimit të përfaqësimit të drejtë dhe ndërtimit të partneritetit real me faktorin shtetëror. Ky proces duhet të udhëhiqet nga një mendësi moderne politike dhe nga një narrativ i ri që tejkalon provincializmat dhe ndarjet artificiale.

Në këtë kuadër, nuk mund të lihet pa u theksuar pozita strategjike që ka Shqipëria në rajon. Duke ecur me hapa të fuqishëm drejt integrimit evropian, ajo po shndërrohet në një faktor politik dhe ekonomik të rëndësishëm, si dhe në një shtyllë kyçe të stabilitetit në Ballkanin Perëndimor. Ky zhvillim e rrit rolin e Shqipërisë si urë lidhëse dhe si mbështetje e fuqishme për çështjet shqiptare në të gjitha hapësirat.

Një dimension i rëndësishëm i këtij mobilizimi është edhe mërgata shqiptare në botë. Kontributi i saj ndër shekuj ka qenë thelbësor për mbijetesën dhe afirmimin e shqiptarëve në Ballkan. Sot, në rrethana të reja, ajo duhet të jetë më e organizuar dhe më e angazhuar për vendlindjen – përmes investimeve ekonomike, mbështetjes së zhvillimit institucional dhe lobimit aktiv në mbrojtje të interesave kombëtare në qendrat ndërkombëtare të vendimmarrjes. Mërgata mund të shërbejë si një urë e fuqishme mes atdheut dhe botës perëndimore, duke ndihmuar në avancimin e qëllimeve të përbashkëta.

Kuvendi i Junikut nuk ishte një akt i izoluar. Ai ishte produkt i ndërgjegjësimit kombëtar dhe i ndjeshmërisë historike që kuptoi nevojën për unitet. Edhe sot, përballë sfidave të globalizimit, të fragmentimit të brendshëm politik dhe të përplasjes së interesave gjeopolitike, modeli i Junikut mbetet një udhërrëfyes për bashkërendimin e vizioneve dhe për ndërtimin e një platforme të përbashkët kombëtare.

Kuvendi i Junikut mbetet jo vetëm një pikë referimi historike, por një model për bashkimin e vizioneve në funksion të një projekti të madh kombëtar. Shekulli XXI kërkon një rilindje të re të mendimit dhe veprimit strategjik shqiptar, ku bashkëpunimi institucional ndërmjet Kosovës dhe Shqipërisë, afirmimi i barazisë në Maqedoninë e Veriut, integrimi i përshpejtuar i Shqipërisë në Bashkimin Evropian dhe roli i fuqizuar i mërgatës shqiptare përbëjnë shtyllat e qëndrueshme të së ardhmes sonë. Vetëm përmes një mobilizimi të tillë gjithëkombëtar, me një mendësi të qartë euroatlantike dhe me një diplomaci të mençur, shqiptarët mund të sigurojnë vendin që u takon në hartën e re të rendit botëror dhe të kontribuojnë në paqen dhe zhvillimin afatgjatë të rajonit. Kjo është koha për të ndërtuar një epokë të re të bashkimit, përparimit dhe vetëdijes kombëtare – në frymën e Junikut, por me mjetet dhe sfidat e së sotmes.

Instituti “Lumo Skendo”/

Në Shkodër më 13 maj 1944 u krijua nga 150 përfaqësues së qarkut të Shkodrës e më gjerë, “Lidhja Shkodrane”, një marrëveshje midis Ballit Kombëtar, nënshkruar prej Mid’hat Frashërit dhe Lec Kurtit, legalitetit të përfaqësuar nga Ndoc Çobaj e Shefqet Muka, dhe Indipendentët, nga Gjon Marka Gjoni e Sulçe beg Bushati, me program qëndresën ndaj mësymjes të ushtrisë Nacional Çlirimtare dhe luftën kundër bashkëpunimit komunist shqiptaro-jugosllav, që po rezikonte ekzistencën e kombit shqiptar. U formua edhe Komiteti Ekzekutiv i Lidhjes, me pjesëmarrës nga të tre grupimet kryesore.