---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 7 Gusht 2024

“Pueblo” ka botuar, të martën e 22 shtatorit 1964, në faqen n°10, intervistën ekskluzive me Mbretëreshën Geraldinë në Madrid, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Mbretëresha Geraldinë nëpër rrugët e kryeqytetit

“Madridi do të jetë qyteti më i bukur në botë kur të përfundojë (së ndërtuari)”

Në orën njëmbëdhjetë të mëngjesit, mbretëresha Geraldinë e Shqipërisë vendosi personalisht një letër në kutinë postare të huaj të Pallatit të Komunikimit në Madrid. Letra i drejtohet të birit, Mbretit Leka.

Për këtë arsye, mbretëresha dëshironte të ishte ajo që do ta depozitonte letrën në kutinë postare. Siç bëjnë nënat në mbarë botën.

Mbretëresha Geraldinë hipi në makinën e saj dhe doli për të bërë pazar. Së pari, në një pastiçeri. Ajo bleu një gjysmë kilogram ëmbëlsira të shkëlqyera. Më pas, ajo mori për mëngjes një filxhan kafe të zezë, shumë të zezë.

— E dua Madridin — më thotë. Padyshim që kur të përfundojë do të jetë qyteti më i bukur në botë.

Nuk ka asnjë aluzion talljeje apo ironie në fjalët e saj. Mbretëresha thotë çdo gjë sinqerisht; Ajo ndjen admirim dhe dashuri të thellë ndaj Spanjës. Mes nesh, ajo ndjehet gati si në atdheun saj.

— Sapo bëra një turne në Kanë. Më parë kam vizituar Gjenevën dhe Korsikën, — thotë ajo sërish. Korsika më kujton shumë vendin tim, popullin tim.

Sytë, sytë e bukur të mbretëreshës Geraldinë bëhen të trishtuar. Ajo kujton atdheun e saj dhe kupton se jeton në mërgim, larg Shqipërisë së saj të dashur.

— Më mungon çdo gjë e Shqipërisë, — rrëfen ajo — njerëzit e saj, mikpritja e saj, trimëria e saj…

Mbretëresha Geraldinë prek me shumë delikatesë temën e djalit të saj Leka, mbretit më të gjatë në botë, njëzet e pesë vjeç dhe për të cilin e dëshirojnë shumë gra (vajza).

— Djali im ka një oborr admiruesesh, — shpjegon ajo — por kur vjen puna te martesa nuk do të ketë probleme. Kushtetuta e Shqipërisë është shumë moderne dhe nuk do të ketë asnjë pengesë që ai të martohet me asnjë vajzë, pa qenë nevoja që ajo të jetë me gjak mbretëror. Dhe sigurisht, do të jem unë, nëna e tij, ajo që do të mësoj së pari për intimitetin e tij sentimental.

Mbretëresha Geraldinë hyri në një librari. Ajo bleu “Kosherja e bletëve” të Camilo José Cela; “Librin e Zanave” të Arthur Rackhan; “Odisenë” dhe “Iliadën” të Homerit, dhe romane të tjera dhe disa revista mode.

— Dua të bëj vetëm disa dhurata, përveç faktit që më pëlqen shumë të lexoj — thotë mbretëresha. Tani për tani jam duke lexuar “Spektatorin” të (José) Ortega y Gasset. Dhe natën, unë lexoj romane trilluese.

Mbretëresha Geraldinë e Shqipërisë del nga libraria. Ajo futet në makinën e saj dhe shkon poshtë Paseo de la Castellana.

(SUNC.)

Mustafë Krasniqi/

Sa është e pranishme gjuha amtare te fëmijët e mërgatës shqiptare dhe ç’ duhet të bëjmë që ajo të jetë në qendër të vëmendjes?

Në fillim kjo pyetje duket pak paradoksale, por në esencë ngërthen në vete shumë pikëpyetje, sidomos pjesa e parë e pyetjes e cila për ta kuptuar realitetin duhet të trajtohet realisht si temë e veçantë. Është koha e fundit që ne të gjithë pa dallim duhet të merremi më seriozisht me gjendjen aktuale të ruajtjes dhe zhvillimit të gjuhës amtare. Dhe sot në momentin që po flasim është e dokumentueshme se mërgimtarët tanë me apo pa dashje gabimisht po e trajtojnë çështjen e ruajtjes së gjuhës, duke mos i dhënë rëndësi sa duhet për fëmijët e tyre.

Pra, të gjithë ne që veprojmë dhe punojmë në shërbim të ruajtjes së gjuhës dhe kulturës kombëtare duhet kuptuar se gjuha nuk është vetëm akt patriotik por edhe njerëzor sepse vetë fëmijët pa gjuhen e nënës nuk kanë kuptim të plotë. Të gjithë fëmijët në mbarë botën kanë të drejtën e tyre ta ruajnë dhe ta mësojnë gjuhën e prindërve të tyre dhe kjo lidhshmëri është bartur gjeneratë pas gjenerate. Është thënë dhe thuhet se duke ruajtur gjuhën dhe kulturën kombëtare më lehtë dhe më mirë ruhet identiteti kombëtar.

Në bazë të të gjitha fakteve të deritanishme, të cilat i dëgjojmë nga prindërit shqiptarë vijmë në përfundim se pjesa dërmuese e këtyre “argumenteve” janë të pabaza. Fëmijët mësojnë nga 2-3 gjuhë, paralelisht dhe për as njërën nuk themi se po i përzihet gjuha, apo po ka ngarkesë, apo po iu ngatërrohet gjuha. Këto dhe shumë arsyetime tjera nuk qëndrojnë as shkencërisht as praktikisht.

Pohimet e këtilla thjesht nuk qëndrojnë, sepse njohja e gjuhës amtare është një vlerë jo vetëm kombëtare por edhe njerëzore. Megjithatë, duhet ta pranojmë se në mesin e prindërve shqiptarë me të madhe ngatërrohet koncepti i ruajtjes së gjuhës dhe për këtë bëhen pengesë që fëmijët e tyre të mos e vijojnë shkollën shqipe.

Dhe e gjithë kjo është si rezultat se ata nuk janë të informuar sa duhet dhe si duhet, prandaj edhe botëkuptimi i tyre është plotësisht i gabuar.

Thënia se «Gjuha amtare, pra shqipja, nuk i duhet fëmijës tim, ngaqë është e tepërt» është banale dhe e pakuptimtë, apo thënia tjetër se fëmijët e tyre e njohin mjaftueshëm gjuhën shqipe dhe nuk kanë nevojë të shkojnë në mësimin plotësues. Pra, këto pohime i nxjerrin prindërit në një rrugë qorre për të ardhmen e fëmijëve të tyre.

Në bazë të argumenteve që i dhashë më sipër na dalin edhe një mori dëshmish që i dëgjojmë nga goja e prindërve siç janë:

Se këta fëmijë po rriten në vend të huaj dhe duhet ta mësojnë gjuhen e vendit dhe s’ka çfarë i duhet gjuha shqipe.

Injorimi, ku një pjesë e tyre nuk e flasin gjuhën amtare as në shtëpi edhe shumë prej tyre nuk e njohin as gjuhën e vendit mirë.

Si çdo vend të botës ku ka shqiptar është ky problem i pranishëm, e konkretisht po ndalem në Gjermani, shtet që më së shumti ka shqiptarë që vijnë nga të gjitha trevat, kurse vijimi i fëmijëve të tyre në shkollën shqipe është shumë simbolik. Në disa Republika pritës favorizohen mësimdhënësit, duke ua mundësuar pagën mësimdhënësve dhe në disa Republika tjera, konkretisht në Bavari nuk është ky favorizim, por e tëra mbështetet në baza vullnetare, në këtë rast po ndalem LAPSh-in i cili ka marrë përsipër përgjegjësinë e shkollës shqipe, që nga regjistrimi i fëmijëve, pagën e mësuesit e deri te sigurimi i klasës.

Dhe me mirënjohje flas për punën e kryesisë së LAPSh-it e cila, përpos angazhimit në hapjen e klasave ajo ka krijuar një strukturë të mirë të administratës, e cila në vazhdimësi merret me punët organizative. Dallojmë hapjen e pikave të reja shkollore, organizimin e seminareve, shëtitjeve me karakter shkollor, konkursin e diturisë.

Kur flasim mbi atë se sa është e pranishme gjuha amtare te fëmijët e mërgatës shqiptare, në tërë diasporën shqiptare dhe Bavari lirisht mund të themi se është jo e kënaqshme. Por do të shtoja edhe një fakt tjetër se gjuha amtare ka filluar gjithnjë e më pak të përdoret në familjet shqiptare.

Të gjitha këto dukuri janë rezultat që përkojnë me:

Nivelin e prindit,

Sa janë prindërit e informuar

Kur flasim për nivelin e prindit, duhet të kemi parasysh që prindi të informohet mirë, mbi të gjitha ta sheh si një obligim moral, i nxitur edhe nga vet shteti nga vije prindi. Nëse kjo arrihet patjetër se do të jetë shumë më i gatshëm të kryejë detyrimin ndaj fëmijëve të tij për t’i çuar në shkollën shqipe. Qoftë se edhe e favorizon me ndonjë shpërblim a investim, apo e obligon që të paktën ta di se a e dërgon fëmiun në shkollën shqipe apo jo.

Pra, për këtë arsye raporti i mirë i shtetit, shoqërisë dhe i prindit është shumë i nevojshëm, duke mbajtur marrëdhënie shumë më bashkëpunuese, sepse kështu prindi arrin ta kupton se fëmija i tij duhet të motivohet apo nxitur ta vijon shkollën shqipe, sepse përmes saj njeh identitetin, trashëgiminë, kulturën dhe gjuhën e tyre.

Përpos kësaj kemi edhe një fenomen shqetësues që ndodhë në familjet tona, ku gjejmë fëmijë, të cilët komunikojnë vetëm në gjuhën vendore, apo fëmijë të cilët fare pak e flasin shqipen, po edhe nëse e flasin, atë e përziejnë shumë me gjuhën e vendit, ku jetojnë. Kështu që e folmja e tyre në gjuhën shqipe, jo vetëm që ka filluar të zbehet, po dita-ditës po vjen duke u shuar dëshira për ta mbajtur gjallë ndjeshmërinë e të shprehurit në gjuhën e nënës. Ndaj duke parë mirëfillin e këtij fenomeni, ne duhet të mbajmë përgjegjësi, së pari Shteti, shoqëria dhe vet prindi.

Fenomen tjetër është më i dukshëm ku kërkimi i të rinjve për një jete më të mirë, dhe peripecitë e tija që kalon me vështirësi për t’u integruar dhe shpesh bien ndesh me pritjet e tija, ai sikur humb interesimin dhe e shikon me një inferioritet të identitetin kombëtar prej nga vijnë. Por më të rrezikuar ndaj këtij fenomeni janë brezi i dytë, sidomos brezi i tretë, fëmijët të cilët lindin në vend të huaj. Pavarësisht se mund t’i kenë dy prindërit shqiptarë, nëse nuk e kupton dhe nuk ka informacione të plota mbi ruajtjen e gjuhës ai heshturazi do të mbetet i varfuri në të folurit dhe fare nuk do të ketë lidhja emocionale me vendin amë.

Për të gjitha këto roli i shtetit duhet të jetë pranishëm dhe të merret me këto fenomene, duke e vetëdijesuar mërgimtarin, dhe e bindur se shteti do ta ndihmon dhe do të ketë një rol të rëndësishëm në rritjen e interesimit në ruajtjen e gjuhës amtare. Që dhe duhet ta ketë një përkujdesje të veçantë, ta shndërrojë vullnetarizmin në përgjegjësi institucionale e të nxjerr praktika studimore, duke u mbështetur në vizionin dhe misionin e tij.

Konkretisht duke e trajtuar si shtyllë kryesore me përgjegjësi institucionale e duke i ikur formalitetit me arsyetimin se: “Ne, në kuadër të shtetit, po bëjmë të mjaftueshmen, duke ju furnizuar me libra falas, apo me mbajtjen e ndonjë seminari.” Kjo, gjithsesi është në të mirë të nxënësit dhe mësimdhënësit, por nuk është çështje thelbësore. Ajo që është, në radhë të parë, e rëndësishme ka të bëjë me vetëdijesimin e prindit që nxënësin ta sjell në shkollë! Nëse nxënësin nuk e kemi në shkollë ç’ rëndësi ka dhurimi i librave, apo mbajtja e seminareve!

Kështu që ne duhet të ndërtojmë një bindje te bashkëkombësi se ruajtja e gjuhës amtare te fëmijët është mese e domosdoshme, për arsye se:

– Fëmija, që e njeh mirë gjuhën amtare, do të jetë edhe më i mirë në gjuhën e shtetit, ku jeton.

–Fëmija në vend të huaj, duke e njohur traditën, historinë dhe kulturën e origjinës, do të dijë të jetë i suksesshëm edhe në kulturat tjera, meqë ai tanimë e ka një përgatitje më shumë se të tjerët.

Nëse ne kemi arritur t’i bindim prindërit, patjetër se fëmijët do të kenë vullnet për të qenë pjesë e shkollës shqipe, kuptohet nëse institucionet tona i japin përgjegjësi institucionale, kështu jo vetëm që do të kemi rritje të numrit, po edhe kualitet të mësimdhënësve dhe strategji në përfshirjen e pjesëmarrësve të tjerë, siç mund të jenë shoqatat dhe bizneset.

Praktikisht po nisem nga fakti se Lidhjen e Arsimtarëve dhe Prindërve Shqiptarë në Bavari, që nga themelimi i saj e deri më tash është duke punuar me një vullnetarizëm dhe në saje të këtij vullnetarizëm ka arritur ta ketë një numër të konsiderueshëm të klasave dhe të mësimdhënësve. Por me këtë vullnetarizëm a do të kemi ardhmëri dhe sukses?

Kur flasim për komunitetin shqiptar, kudo në botë, ka një perspektivë individuale dhe kjo është shumë lavdërueshme, të paktën na bën të ndihemi krenari. Por, kur flasim për shkollën shqipe kjo sikur nuk zgjon ndonjë interes të veçantë. Jo pse mungon dëshira, por sepse mungon strategjia. Shpesh edhe injorimi del në pah, me thënien: “Ne kemi shtetin dhe shteti duhet të kujdeset për shkollën e mësimdhënësit e diasporës.” Kurse vullnetarizmit i ka ikur ngjyra dhe vetë ky pohim bëhet justifikim i asaj, nëse përmes shtetit nuk krijohen rrethanat për të pasur besimin te bashkëkombësit, suksesi jo vetëm që do të jetë i mangët, por dhe ky numër simbolik nxënësish në shkollë një ditë do të shkojë drejt rënies.

Por dhe duhet ta kemi si mërgatë një model, pikërisht atë të arbëreshëve, të cilët edhe pas gjashtë shekujsh nën presionin e asimilimit ka ruajtur të pashuar dashurinë për atdheun dhe për gjuhën shqipe. Kështu që duhet të rriten me dashurinë për gjuhën e kulturën shqiptare fëmijët e mërgatës shqiptare. “Nëse nuk njeh historinë tënde, atëherë ti nuk di asgjë, sipas Michael Crichton shkrimtari amerikan.

Si ta vejmë në qendër të vëmendjes shkollën shqipe?

Nëse bashkëpunimi dhe krijimi i një rrjetëzimi institucional bëhet faktor kryesor, vullneti dhe rritja e vetëdijes do të jetë më e madhe për shkollën shqipe. Shteti duhet të gjej mekanizma për ta stimuluar, apo përmes stimulimit të biznesit, prindit ta vetëdijëson, qoftë edhe detyrimisht që ta dërgon fëmijën në shkollë.

T’i ipet hapësirë mediale në TV. Kombëtare, që përmes tyre të tërhiqet vëmendja e prindërve se fëmiu i tyre duhet dërguar në shkollën shqipe.

Nga ANGELO PANEBIANCO – “Corriere della Sera”, 3 gusht 2024 – Përktheu Eugjen Merlika/

Kthimi I historisë. Qeveritarët evropianë mbajnë gojët e kyçura por të gjithë e kanë frymën të mbajtur. Në presidencialet e nëndorit do të fitojë Kamala Harris apo do të fitojë Donald Trump-i? Pasiguria është shumë e madhe, hamendësohet një ndeshje deri në votën e fundit. Fati I Evropës (e natyrisht i të gjithë botës) mund të mbetet i varur në një grusht miratimesh zgjedhore në pak Shtete amerikanë në zgrip. 

Skenari i parë: fiton Kamala Harris. Evropa ka një frymëmarrje lehtësimi. Çmohet vazhdimësia. Nuk priten ndryshime të mëdha ndërmjet qëndrimit ndërkombëtar të Administratës Biden dhe një Administrate të hamendësuar Harris. Ukraina do të vazhdojë të  gëzojë ndihmën amerikane, NATO nuk do të humbë funksionin e lidhjes ushtarake të botës perëndimore. Por çdo medalje ka edhe pamjen e saj të mbrapme. Lehtësimi për humbjen e Trump-it nuk duhet t’u bëjë evropianëve të harrojnë faktin që Amerika nuk është më ajo kohëve të shkuara, që rrudhja në paraqitjen e saj ndërkombëtare kishte filluar me presidencën e Barak Obamës (perkrahës i Harris), që veç asaj Harris apo Trump nuk përbën ndryshim – përparësia strategjike e Shteteve të Bashkuar është sot përballimi i Kinës. Shemëria n’Azi  do të kishte gjithmonë përparësinë edhe me një Administratë demokratike, në krahasim me atë që ndodh në fusha të tjera të lojës. 

Një komentator i njohur amerikan,  Walter Lippmann. Thonte se sekreti i politikës së jashtëme qëndron në të mbajturit e barazpeshës ndërmjet zotimeve ndërkombëtare e rezervave që zotërohen. Në një fazë rënieje relative të fuqisë amerikane, rezervat që zotërojnë Shtetet e Bashkuar janë rrudhur e zotimet duhet të zvogëlohen. 

Edhe me një Administratë Harris nuk do t’ishte m’e pakët për Evropën kërkesa për të bërë shumë më tepër se sa bën sot për t’u kujdesur për sigurinë e saj. Megjithatë euforia për humbjen e Trump-it, ndijimi i shpëtimit nga rreziku, mund t’i hiqnin kthjelltësi evropianëve,  t’i nxisnin për të shtyrë më tutje vendimet politikisht të kushueshëm. 

Skenari i dytë: fiton Trumpi. Një cunami. Në Ukrainë, me gjasë, lufta do të përfundonte me kushtet e Putinit. NATO do të hynte në krizë. Trumpi nuk e ka fshehur kurrë se i quan evropianët jo si një rezervë , por si një top në këmbë, një klub parazitësh. N’Evropë fitorja e Trumpit do të elektrizonte rrymat kundër-perëndimore (filo-putiniane). Armiqtë e Perëndimit , Rusia, Kina, Irani, xhihadistët  me prejardhje nga çdo pjesë e botës islamike, do të kuptonin me kënaqësi se Evropa është e dobët, në vështirësi, e lakmueshme. Një shënjestër e kollajtë.

Për arsyet e mësipërme, me fitoren e Trumpit n’Evropë do të përhapej paniku. Paniku ndonjëherë shtyn zgjidhjet e drejta. Në këtë rast zgjidhja e drejtë do t’ishte fuqizimi i lidhjes s’Evropës. Mbi të gjitha, do të duhet të kalohej nga fjalët në fakte në fushën e mbrojtjes evropiane: të ndërtohet e famëshmja “këmbë evropiane” e NATO-s me shpresë se edhe se e lënduar NATO-ja do të mund t’i mbijetonte madje edhe Trumpit. Por paniku, herë herë nuk nxit të bëhen zgjedhjet e drejta. Nën moton “të shpëtojë kush të mundë” evropianët mund të lëviznin secili për vete, duke kërkuar për hesap të vet shpëtimin. Një gjë është megjithatë e sigurtë. Duke mbajtur parasysh çinteresimin e përçmimin e Trumpit për marrëveshjet shumëpalëshe, qeverive evropiane do t’u duhej të bisedonin, secili për hesap të vet, kushtet e marrëdhënieve të reja me Shtetet e Bashkuar. Mund të vihet bast se Trumpi do t’i “injoronte” autoritetet e Brukselit e do të pranonte traktativat vetëm me qeveritë kombëtare.

Për shembull Italia do të duhej të negocionte individualisht me Administratën amerikane për shumë proçese të ndryshëm ekonomikë. Veçanërisht, me që rreziqet më të mëdha për vendin tonë vijnë nga bregu i Jugut i Mesdheut, Italia do të kërkonte t’i shkëpuste Trumpit më të mirën e mundëshme për mbulesën e mbrojtjen ushtarake në këtë rajon.

Është e natyrshme që qeverive evropiane edhe se (me të drejtë) shmangen për t’a thënë haptas, u intereson një fitore e Harris, por ato e dijnë se nëse fitorja i shkon kundërshtarit të saj duhet të mos e japin veten.

Mund të fitojë Harris ose mund të fitojë Trumpi. Por ka mundësi që të ketë një tjetër skenar të mundshëm. Kamala Harris fiton për një qime e Trumpi nuk e pranon humbjen. Pason një periudhë çrregullimesh e dhune. Me paturpësinë e tij tradicionale ai mund të padisë votime të fallsifikuara, makar duke përmendur rastin e Venezuelës ( në të cilin fallsifikimi ka qënë i vërtetë). Një Amerikë prè e çrregullimeve do të ishte ndërkombëtarisht tejet e dobësuar, më parë se të rivendoseshin qetësia dhe rendi. E shumë rreth botës do të kishin përfituar.

Madje edhe në eventualitetin më të dobishëm, pra nëse do të fitonte Harris, evropianët do të duhej të përvishnin mëngët për t’u kujdesur më shumë për veten e tyre. Nëse politika do t’ishte një lojë e zotëruar vetëm nga llogari t’arsyeshme lojtarët evropianë do të kishin ditur se çfarë duhet bërë e do t’a kishin bërë. Por në politikë llogaritë e arsyeshme duhet të ndeshen me  pasionet, paragjykimet, përtacitë mendore, vështrimet e shtrembëruar të fakteve, mbrojtjen skajore të interesave të njëpërnjëshme edhe se kjo do të rrezikonte interesat afatgjata. Ka gjithmonë një zhvendosje ndërmjet asaj që do të duhej bërë e asaj që mund të bëhet.

“Corriere della Sera”, 3 gusht 2024    Përktheu Eugjen Merlika   

Dr. Dorian Koçi/

Mesapët

Mesapët ishin një fis ilir i shpërngulur rreth fillimi të mijëvjeçarit të fundit p. Kr., në Italinë e Jugut dhe i vendosur në qytetin antik të Apulit (Kalabria antike). Njoftimet e para historike të sigurta për Mesapët lidhen me luftërat e zhvilluara prej tyre kundër Tarentasve, nga fillimi i shek. V deri në vitin 335 p. Kr., kur pas ndërhyrjes së Aleksandër Molosit, që ishte thirrur në ndihmë nga Tarentasit, i lanë mënjanë grindjet me këta të fundit për të përballuar gjendjen e krijuar nga rreziku samnit. Në luftën e I dhe II samite, Mesapët u renditën në anën e romakëve, ndërsa gjatë luftës III më 229 p. Kr., të shqetësuar nga forca gjithnjë e në rritje e Romës, u ndanë nga Romakët dhe u hodhën kundër tyre. Në luftën kundër Romës ata, së bashku me Lukanët, Samnitët e Tarentasit, iu drejtuan për ndihmë Pirros së Epirit dhe qenë të parët që pritën dhe ndihmuan forcat e tij kur ato zbarkuan brigjet e Italisë në vititn 280 p. Kr. Edhe pse të mundur më vonë nga Roma dhe të detyruar të merrnin pjesë në konfederatën e kryesuar prej saj, Mesapët shpeshherë ngrinin krye, duke e kundërshtuar procesin e romanizimit, që nisi të thellohej sidomos në fillim të shek. I p. Kr. Gjithësesi mesapët duke jetuar për një kohë të gjatë në Italinë e Jugut dhanë kontribut dhe në etnogjenezën e popujve të tjerë të rajonit. Në burimet latine theksohet se thuhet se populli Salentin ka pasur prejardhje nga tre vende: Kreta, Iliria, Italia…[1]

Gjuha mesape ishte mesapishtja. Gjithashtu ata kanë lenë një numër mbishkrimesh, studimi i të cilave mendohet se ka rëndësi për njohjen e ilirishtes[2]. Në këtë kontekst njohja dhe zbërthimi i mbishkrimeve mesape fiton një rëndësi të veçantë për të hedhur dritë mbi ilirishten si një nga gjuhët prej së cilës nuk trashëgohet shumë material gjuhësor. Prej ilirishtes disponojmë një material të kufizuar, kryesisht onomastik, toponime dhe emra, njerëzish, perëndish, fisesh e banorësh (rreth 1000), dhe tre-katër glosa. Këtyre u shtohen materialet e mesapishtes, që, me gjithë rezervat e ndonjë studiuesi të sotëm, mbahet përgjithësisht si ilirishte. Prej kësaj kemi rreth 450 antroponime toponime një numër tekstesh të shkurtra. Janë bërë përpjekje të pasurohet ky fond duke u identifikuar fjalë të ndryshme ilire në greqishte e në latinishte, në italishten jugore e veriore e në të folmet e zonës së Alpeve. Është grumbulluar kështu lëndë prej së cilës mund të merret një ide e leksikut të ilirishtes, e sistemit fonetik të saj, dhe në një farë mase, e fjalëformimit, dhe të bëhet ndonjë përqasje me gjuhët e tjera.

Prej kohësh në opinionin shkencor është vërejtur dhe hedhur për diskutim teza e përafërsisë së gjuhës së sotme shqipe me ilirishten. Më tepër se një tezë politike për të dëshmuar autoktoninë e shqiptarëve, kjo tezë është skicuar nga linguistët përmes fondit gjuhësor të ilirishtes që gjendet në burimet historike, mes tyre dhe emra mesapë. Po japim disa prej afrimeve e barazimeve të shumta që janë bërë gjer më sot midis emrash ilirë dhe fjalësh shqipe. Ilir. Bardus, Bardyllis, Skenobardus, mesap. Barzides, Barzidihi: shqip i bardhë, Bardhi; ilir. Bardibalus, shq. balë; ilir, Bistum, shq. bisht; ilir (mons) Borea Boreas, shq, borë; ilir. Brindia, Brindesion, mesap. brenton kokë dreri) shq. bri-ni; ilir. Bigeste, shq, bigë; ilir. Dardania trevë, banorët e saj Dardani, emër personi Dardanus Dardana, toponimet Dardas Derdas, qyteti Dardapara, shq. dardhë apelativ dhe emër i shumë fshatrave; ilir. Dalmatia Delmatia trevë, banorët Dalmatae Delmatae, Delmion, Delminion, shq, dele, delme, delmer; ilir Dassus, Dassius, Dazos, etnonimi Dassaretae, shq. dash; Dimallum, Maluntum, qyteti Malvesa, shq. mal (temë kjo që shfaqet edhe në treva gjuhësore të tjera): ilir, Pelagonia, banorët Pelagones, shq. pellg; Ulcinium, Ulcissia (castra), Ulcirus, shq. ulk; ilir. Vendes, Vendenis; shq. vend etj. Sigurisht vështërësia në identifikimin dhe vërtetimin plotësisht të kësaj teze qëndron në faktin se nuk kemi tekste të plota në gjuhën ilire në të zbuluara deri më sot.

Siç vëren me të drejtë Profesor Domi një element mbështetës i teorisë së prejardhjes së gjuhës shqipe nga ilirishtja janë disa fragmente të shkurtra nga gjuha mesape. Ne s’kemi nga ilirishtja ndonjë tekst të lidhur, me përjashtim të disa fragmenteve shumë të shkurtra nga ilirishtja e Italisë, mesapishtja. Prandaj s’kemi si ta njohim morfologjinë e saj. Po kemi mjaft të dhëna për fjalëformimin. Në këtë gjuhë nga materiali që disponojmë zotëron formimi prapashtesor. Fjalët e përbëra nuk mungojnë po përdoren shumë më pak. Edhe në shqip prejardhja, prapashtesore e parashtesore, është më e përdorur se përbërja, se kompozitat. Studiues të ndryshëm kanë vënë në dukje prapashtesa e parashtesa të ilirishtes, disa prej të cilave janë vënë në lidhje edhe me prapashtesa e parashtesa të shqipes. Ka një sërë përkimesh e analogjish midis këtyre dy gjuhëve në formimet emërore, si në formantet, si në vlerat semantike të tyre. Janë caktuar rreth 15 izoglosa të tilla. Prej tyre disa janë përkime pak a shumë specifike, të tjera më të përgjithshme, dalin edhe në gjuhë të tjera, po edhe këto, duke u parë krahas të parave, marrin vlerë e peshë. Kështu në ilirishten del prapashtesa -at- në emra banorësh: Oiciniatae: Olcinium; Docleatae e Docleates: Doctea; Labeates, Sardeates: Sarda etj.; në emra personash: Clevatus e Clevata, Pleuratus, në toponimi: Aemate, Gedate. Në shqipe shfaqet prapashtesa korresponduese –at- në emra vëllezërish ( Demat, Zekat), në emra fshatrash e toponimesh të tjera ( Luzat, Dukat, Bushat). Të tjera përkime e paralelizma: ilir. (e)ste, që tregon vend, në shqip (e)shtë po me atë vështrim: i1. Palaeste, Tergeste, në shqip ullishtë, breshtë, v(ë)reshtë etj.; ilir. -to-/ta-: Dasto, (mes.) Daxta, Ditus Dita, në shqipe -të: i thatë, i gurtë, i ftohtë, i dystë; il. -ano- e -ino- për të shënuar fisin dhe banorin: Dardanus, Dardana, Dardani, Albanoi, Scodrinoi; në shq. -an, -in me kuptim të banorit të një vendi: shkodra-ni, kashari-ni ( banori i fshatit Kashar); ilir. inium: Ulcinaum, në shq. -inj për të shënuar shumësin a kuptimin kolektiv: thelpinj; ilir. -ak- për të shënuar banorin e përkatësinë: Paserentiaci, shq. -ak po me atë vështrim: durrsak, ulqinak, Muzak etj., etj. Është diktuar edhe ndonjë përkim parashtese: li në ilir. (Liburni krahaso Burni), shq. lë: lëfyt fyt.[3]

Marrëdhëniet midis dy brigjeve të Adriatikut përmes kulturës materiale

=========================================

Marrëdhëniet midis dy brigjeve të Adriatikut gjatë periudhave të ndryshme historike kanë qenë e vazhdojnë të jenë objekt i kërkimeve e studimeve të specialistëve të fushave të caktuara. Autorë të shumtë kanë sjellë të dhëna nga më të ndryshmet, të cilat kanë ndihmuar për të përcaktuar më qartë këto lidhje kulturore e materiale. Deri në studimet e deritanishme, si dëshmi më e hershme e marrëdhënieve midis dy brigjeve të Adriatikut, është një kamë e bronzit të mesëm, gjetur në gërmimet arkeologjike në tumën e Vajzës në Vlorë[4].

Nisur nga forma dhe zbukurimi i fletës, megjithëse e ndryshme pasi i mungon doreza metalike, ajo gjen analogji me kamat e tipit «Polada» të bronzit të hershëm të Italisë, dhe konsiderohet si prodhim vendas i bërë sipas modeleve të kamave italike.

Në periudhën e bronzit të mesëm në Shqipëri shfaqen edhe objektet e para të importuara nga Mikena, të dëshmuara nga objekte të tilla si shpata, thika, maja heshtash etj., këmbime të cilat do të vazhdojnë të thellohen me tepër gjatë periudhës së bronzit të vonë. Zbulimet e realizuara përtej Adriatikut, nga profesori i palodhur F. D’Andria në vendbanime të bronzit të vonë në rajonin e Apulias, kanë kontribuar mjaftueshëm në qartësimin e raporteve midis dy brigjeve në këtë periudhë të historisë sonë[5].

Periudha e hekurit shënon dhe shfaqjen më masive të objekteve të importuara nga Gadishulli Italik, ku përmendim armë e zbukurime të ndryshme prej bronzi zbuluar thuajse në nga të gjitha territoret e Shqipërisë së Ulët Bregdetare. Ndër objektet më interesante me origjinë italike, dëshmi e raporteve intensive tregtare e kulturore midis dy rajoneve tona, përbën sëpata e bronzit e tipit «ad occhio» e gjetur në depon e Torovicës së bashku me 91 copë sëpata të vogla të ashtuquajtura të tipit kelt dhe me 31 sëpata të tipit shqiptaro-dalmat[6]. Disa nga shembujt më domethënës të këtyre të fundit, dhe si ilustrim i epokës së Bronzit të Vonë, ndodhen të ekspozuar në stendat e Muzeut Historik Kombëtar.

Gjithashtu, në tumat e Patosit dhe të Dukatit, janë zbuluar disa fibula të tipit italik, të periudhës submikene dhe protogjeometrike. Në radhën e objekteve të importuara nga Italia e Jugut bën pjesë edhe një gjoksore bronzi në trajtë rrote, e zbuluar në tumën e Hamallajt (Durrës). Ajo është e vetmja e këtij lloji e zbuluar në territorin e vendit tonë, po që gjen analogji me objekte zbukurimi në trajtë disku të Italisë së Jugut. Një vlerë të pakrahasueshme në përcaktimin e këtyre raporteve, ka padyshim qeramika e pikturuar e stilit devollit e gjetur në Otranto dhe e përcaktuar nga F. D’Andria si import ilir, dhe të cilën e daton jo më të herët se shek. VIII p. Kr. Lidhur me problemin e raporteve midis dy brigjeve, vlen të vëmë në dukje disa përputhje gati të plota të formave kryesore të enëve që janë të pranishme në kulturën devollite, dhe qeramikën e periudhës gjeometrike të Italisë së Jugut. Në mbështetje të këtyre lidhjeve kulturore, një tregues i rëndësishëm është edhe sfera e botës shpirtërore — shprehur nga riti i varrimit në tuma, që është karakteristikë për kulturën devollite dhe i përhapur edhe në territorin e Apulias, kryesisht në tuma të kohës së vonë të bronzit, dhe fillimit të epokës së hekurit.

Bibliografi:

1- F. Drini, Mesapët, Fjalori Enciklopedik Shqiptar, vol. 1.

2- F. d’Andria, Nuovi dati sulle relazioni tra gli Illiri e le popolazioni dell’Italia Meridionale / Të dhëna të reja për lidhjet ndërmjet Ilirëve dhe popullatave të Italisë së Jugut, Iliria, vol. 16 nr. 1, 1986 (Kuvendi II i Studimeve Ilire. IIe colloque des Etudes Illyriennes, Tiranë, 20-23. XI. 1985),

3-M. Domi, Probleme të historisë së formimit të gjuhës shqipe, arritje dhe detyra / Problèmes de l’histoire de la formation de la langue albanaise, résultats et tâches, Iliria, vol. 13, nr. 1, 1983.f. 5-38.

4- F. Prendi, Një depo sëpatash nga Torovica e Lezhës / Un dépôt de haches préhistoriques à Torovicë de Lezhë, Iliria,vol. 14 nr. 2, 1984.

5- Marco Terenzio Varrone 116 B.C-27 B.C.

*Fjala e mbajtur Festivalin Kulturor Salento-Albania: Un ponte tra le due sponde. Një urë mes dy brigjeve, 2.08.2020

I want to take a moment to express my heartfelt gratitude for all the incredible support you’ve shown me! Your encouragement has truly inspired me. As I focus on my journey, I’ve realized that I’ve exceeded my personal capacity for friends on facebook and I invite you to follow my official page to stay updated on my campaign.

You can also follow us on instagram @besasharrah

If you’re interested in learning more or would like to contribute to our campaign, please visit our campaign website and paige Besa Sharrah For Ohio Senate

Together, we can make a difference! We stop when the job is done, not when we are tired

, let’s go Ohio!

#OhioSenate#sharrahforohio