Kastriot Fetahu/

-ESE-

Ju, ndoshta nuk e njihni atë qytet në periferi të Boston dhe ajo ishte një nga rrugët që jo shumë njerëz të atij qyteti mund ta njohin.

Emri “ Ingersoll Road” nuk ju thotë asgjë, po kështu edhe gjatësia prej rreth treqind metra.

Në fëmijërinë time rrugën e imagjinoja një lakore të stërgjatë, që hapej në fundin e saj si një deltë lumi në të cilën të verbohej shikimi nga mirazhi i panjohur.

Kujtesa e vetëtimtë më ndriçon rrugicat e reja të Tiranës në thellësi të lagjeve, ku kam parë ndonjëherë emra me hije që zgjaten tej historive të panjohura, që lenë gjurmë plot dyshime në zonat e thella të mendimit…

Jimi Hendrix më sjell në vëmendje se…

“Çdo qytet në botë ka gjithmonë një bandë, një bandë rrugësh ose të ashtuquajturit të dëbuar.”

Sa herë që udhëtoj në autostradat që lidhen me Boston, më kaplon një ide se… Amerika është rrugë… dhe rrugët nuk mbarojnë as në qiell.

Nuk e di nëse mund të mendoj se edhe “rruga të çon në Amerikë”!?

E më pas Bob Dylan… “Askush nuk ju ka mësuar ndonjëherë se si të jetoni në rrugë.”

Kam jetuar në “Newbury street”, të cilën e ndan një bllok nga “Boylston street”, rruga e famshme ku përfundon maratona e Bostonit.

Nuk e di pse çatitë në katet e fundit të ndërtesave aq të bukura karakteristike në anët e rrugëve të kësaj zone, më kujtonin kapelen e gjeneralit Oliver Cromwell.

Në këtë rrugë ndodhi edhe masakra e njohur me autorë dy vëllezërit Tsarnaev në fundin e maratonës, e përjetësuar në filmin “Dita e patriotëve” me Mark Wahlberg.

Sa herë kaloja në Boylston street, nga Prudential në Copley Square, më dukej sikur më kumbonin në veshë klithmat e të pafajshmëve, viktima të urrejtjes obskurantiste terroriste, armiq të lirisë, kur shikoja njerëz me proteza, njerëz të pamposhtur, pasojë e asaj masakre.

Rruga është vendi ku manifestohet fuqia e vërtetë e shoqërisë njerëzore, ndaj u godit Boylston street, bulevardi kryesor i Back Bay të Boston.

Në rrugë kanë filluar lëvizjet që kanë ndryshuar botën.

Po Gavroshi nga cila anë e barrikadës u vra?

Përgjakja e rrugëve është mitra e lirisë!!

Rrugët njohin lindjen e dashurive romantike dhe janë “maternitet aventurash”, që çliron energjitë pasionante të shpirtit njerëzor.

Gara e famëshme e Rrally, Paris-Dakar, bashkonte dy kontinente.

Edhe rruga është shpikje e njerëzimit edhe morali ështe shpikje e njerëzimit…

Nuk e di se cilën të zgjedh nëse do të më kërkohet një alternativë??

Nuk më linte kurioziteti të pyesja vehten, kur gjatë një udhëtimi duke kaluar në Portsmouth të New Hampshire, (para se të mbërrija në një kafene nga më të mirat në atë zonë, New Hampshire dhe Maine, Lil’s cafè në Kiterry), vendi ku u vendos koloni i parë në gjithë bregun lindor të USA, se cila rrugë u ndërtua e para nga kolonialët me parametra modernë?!

Kur kalova në urën e Portsmouth, që ndan shtetet New Hampshire me Maine, vërejta se në targën e makinave të New Hampshire shkruhej motoja e këtij shteti “Live free or die”, (Jeto i lirë ose vdis)!

Sa shumë më pëlqeu, sepse më erdhi sikur të jetë moto e shqiptarëve. Ndër shekuj është arsyetuar kështu në trojet tona.

Argjiro, Maro Konda dhe të tjera heroina shqiptare, janë hedhur nga shkëmbi me këtë moto.

Edhe në filmin “Në strofullën e ujqërve”, (The grey), në fund të tij, John Ottway (aktori kryesor Liam Neeson), kur u ndodh përballë kryetarit të tufës së ujqërve, vetëm ai ishte i zi, e pa në sy dhe i tha… “Jeto ose vdis sot”!

Jemi në New Hampshire…

Kur meditoj, se “prek” tre shtete brenda pak orësh, më duket vetja një federalist.

Gjithmonë më ka intriguar ky term…

A jemi ne shqiptarët federalistë??

Në Kiterry, qytet turistik në shtetin e arragostave, siç quhet Maine buzë Atlantikut, ku mbërrita nga Boston me dy autostrada me numër 95 dhe 495, ndodhet porti më i vjetër i ndërtimit të anijeve në USA dhe një rrugë me emrin miklues për fëmijët, Pocahontas.

E keni parë qeshjen e lirisë në sytë dhe duart e një fëmije jashtë xhamit të dritares së autobuzit, kur ai përcjell rrugën që ecën me shpejtësi në kahje të kundërt me të?

Edhe “Djemtë e rrugës Pal” e mbronin me jetë rrugën, ishte liria e tyre dhe heronjtë tanë ishin edhe Nemeçeku e Jani Boka…

Sa herë kam përshkuar Europë-Amerikë i kam përsëritur vehtes se…

Atlantiku, nuk do të shuhet kurrë si ëndrra e lirisë…

Rrugët janë edhe detare e ajrore, ku liria në to më duket sikur i ngjan asaj të “një kafshe të egër, por në kushtet e habitatit natyror të xhunglës.”

Kur isha student, xhirrot e mbrëmjes të së dielës në bulevardin “Dëshmorët e Kombit”, rreth viteve ‘80 më bënin të ndihesha dikush tjetër, një “qytetar perëndimor i Avenue Champs Elysee”, më dukej sikur jetoja për orët e asaj xhirroje…

Pse duhej që vetëm Dr.Raviku të kishte “Avenue”?

Improvizimet e artistëve të artit të rrugës i bën ata të famshëm, sepse kanë lirinë individuale, lirinë që ju jep rruga për të dhënë më të mirën e tyre.

“Amerika është një ide unike në botë”, motoja e fjalimit të presidentit Biden, mbështetur mbi vizionin e Jefferson, me të cilën fitoi zgjedhjet, ilustron edhe të vërtetën e emrit “Ingersoll Road”.

Ishte viti 1971 dhe bashkia e atij qyteti në shtetin e Massachusetts të USA njoftoi banorët e rrugës për një takim, sepse do i vendosnin emrin asaj.

Ai komunitet përbëhej nga një numër i vogël banorësh që jetonin në një numër shtëpish të cilat numëroheshin aq sa nuk plotësonin dy duzina…

Në ditën e caktuar në takim shkoi vetëm njëri prej tyre… i quajtur Darren Ingersoll, (një irish)!

Në mbledhjen e zhvilluar u votua në bazë të ligjit dhe… u quajt “Ingersoll Road” vetëm me një votë të Darren, i cili votoi për emrin e tij…

Rruga është arteri i vetëm ku udhëton demokracia!

Atje, më shumë se kudo, ndihem i lirë.

Rruga është Liria ime…

Nëse doni të vritni Lirinë, vritni më parë rrugën.

Në sheshin e Athinës së antikitetit, ku lindi demokracia, që në shekullin e pestë para Krishtit, qytetarët e lirë votonin drejtpërdrejtë, gjë që shprehte një sistem politik të sunduar nga ata, duke treguar se janë të parët me verdiktin e tyre me rolin aktiv në atë sistem.

Ndonjëherë shikoj ëndrra fëmijësh me referendume në çdo dy vjet, që të ndihem në pak kohë si një athinas i antikitetit, por…

Soloni, Kleistheni, Perikliu apo Demosthenis me të tjerë nuk jetuan në viset e mia dhe as lanë dishepuj në to.

Rruga dhe sheshet e vendit tim janë gjithmonë të zbrazëta…

Ato të Parisit nuk kanë parë kurrë më shumë njerëz, se sa kur përcollën Babain e Francës, plakun Hygo.

Po mendimi im me se udhëton, po rrugët e tij kush janë?

Kush e ka itinerarin më të largët, unë apo mendimi?

Portreti nuk më tregon instiktin e njeriut që di, por i ngjan një skeptiku kantian, që i fshihet të vërtetave, ngaqë është më i pashpresë se një shkëndijë e lodhur në përpjekje për tu çliruar… (Tymi nuk i ngjan zjarrit)!

Duket sikur ka ngelur në një stacion destinacioni të vjetër…

“Ne nuk jemi bërë një enë shkrirjeje, por një mozaik i bukur. Njerëz të ndryshëm, besime të ndryshme, dëshira të ndryshme, ëndrra të ndryshme.”

– Jimmy Carter

Është “Ingersoll road”, bashkia e një qyteti në shtetin e Massachusetts dhe demokracia amerikane…

Shkruan: Prof. dr. Begzad Baliu/

Në vitin 2001 me një grup studiuesish nga Kosova po merrja pjesë në Konferencën “Seminari Ndërkombëtar Shkodra në Shekuj”. Pas një komunikimi të ndërsjellë me studiues, shkrimtarë dhe publicistë e intelektualë, kryesisht të Shqiprisë Veriore (Profesor Jup Kastratin, Profesor Ahmet Osjen, Skënder Drinin, Profesor Tomor Osmani, Mentor Qukun, Profesor David Lukën, Profesor Kolec Topallin, shkrimtarin Fadil Krajën, shkrimtarin e publicistin Nikollë Spathari, juristin Dashamir Uruçi, shkrimtarët Fadil Kraja e Skënder Temali etj.), veprat e disa prej të cilëve në Kosovë ishin bërë të njohura madje që në vitet ’70, tani ishte rasti të njiheshim dhe të bisedonim edhe me një numër studiuesish, shkrimtarësh dhe intelektualësh, të cilët në rrethana të reja, të një periudhe të vrazhdë postkomuniste, përpiqeshin të mbijetonin ndërmjet Shkodrës dhe Tiranës dhe madje ndëmjet Shkodrës dhe periferisë epike të Shqipërisë Veriore.

Duke marrë pjesë në seancat e shumta dhe shumëdimensionale të “Seminarit”, të cilat mbaheshin në amfiteatrot e Universitetit të Shkodrës “Luigj Gurakuqi”, duke diskutuar në takimet organizative që mbaheshin në ambientet e Muzeut të Shkodrës dhe madje në kafiteritë përreth, kishim rastin të takonim një brez të mesëm dhe të ri studiuesish, shkrimtarësh e publicistësh shkodranë, në mesin e të cilëve shquheshin edhe gjuhëtari i doktoruar në Austri, Profesori Petrit Kotrri, shkrimtari i një sensi tipik postmodern Ridvan Dibra, kritiku dhe publicisti Kadri Ujkaj, të cilët në jetën universitare, shkencore, kulturore dhe krijuese të Shkodrës e më tej, sillnin përmbajte të reja shkollash europiane, dhunti indivuduale dhe frymë bashkëkohore komunikimi.

Duke përcjellë sesionet shkencore të “Seminarit Shkodra në Shekuj”, me sytë e një asistenti të Institutit Albanologjik të Prishtinës, duke marrë pjesë në organizimin e tij dhe kur e kur duke marrë pjesë në diskutimet diturake, veç tjerash në këtë “Seminar” kisha krijuar një ide më të plotë: për skrupulozitetin enciklopedik të Profesor Jup Kastratit, individualiteti dhe vepra e të cilit nuk tundej as nga ndryshimet ideologjike as nga ndryshimet politike; për diskutimet e zjarrta dhe refuzuese të Profesor David Lukës, të cilën e kaluara ideologjike e kishte ndrydhur tepër shumë dhe tani me jetën, me veprën dhe me diskutimet e përditshme sikur përpiqej ta përplotësonte në të gjitha përmasat; për shërbestarin tipik të shkollës austriake Profesorin Petrit Kotrri, i cili me sjelljen dhe me pamjen e tij, me fjalësin e paktë dhe me dorën e ngrohtë, dinte ta ndihmonte secilin dhe t’i ngrohte ambientet e ftohta, e kur e kur të vrazhdta të këtyre institucioneve; për diskutimin prej pastori për çështje të gjuhës të Profesor Kolec Topallit; për bukurinë qiellore dhe kulturën intelektuale të Esmeralda Uruçit, që aq bukur bashkoheshin në ligjërimin shkencor të saj; për zemërgjerësinë e paskajshme të drejtorit të Muzeut të Shkodrës, Mentor Quku, që me fjalën dhe bëmat e tij prej dhuntari e mbushte atmosferën e “Seminarit” me shkëlqim dhe buzagaz …

Në ambientet universitare, shkencore dhe kulturore të Shkodrës së vitit 2001 më kishte rënë në sy edhe një studiues, publicist a krijues, nuk e kisha të qartë fillimisht, ndërsa po kaq të paqartë ma bënte komunikimi i nxituar me të. Prej pamjes së tij, në të vërtetë prej shikimit zhbirues të tij, që ngjante në zogun e përqëndruar grabitqar, prej fjalësit sa etnografik aq edhe filozofik të tij, prej komunikimit të rrëmbyeshëm të tij, me të cilin sa hapte tema individuale po kaq insistonte të mbyllte ide dhe konstatime universale, më bënte të mendoja për të kaluarën e tij të trazuar dhe të ‘rrethuar’ në zonat epike të Malësisë së Madhe prej nga vinte dhe për përpjekejtet e tij që të zinte vend në rrethin e intelektualëve e të studiuesve në ambientet urbane të Shkodrës a të Tiranës, ku pretendonte.

Që ditën e parë ma pati dhuruar një vepër, një botim mjaft cilësor për kushtet e atëhershme të botimeve tona, për të cilën filloi të më fliste gjerë e gjatë, sado ende nuk e dija as e kisha idenë për objetin e studimit. Vetëm më vonë e kuptove se fjala ishte për veprën ”Ky krushk i qytetërimit të madh”, me objekt studimi veprën letrare të Kadaresë. I thash menjëherë se veprën do të filloj së lexuari që në mbrëmje në hotel, por ai në vend të falënderimit të zakonshëm, sikur u vu në siklet, se nuk do ta kuptoja qëllimin e saj, prandaj më shpjegoi edhe një varg synimesh të tij e m’i interpretoi një listë citatesh të filozofëve që kishte marrë në ndihmë të shpjegimit të koncepteve të tija. Në margjinat e shpjegimeve të tij për veprën i thash se e kisha një ves të keq: filmat, përmbajtjet e të cilëve i dija që më parë, vështirë i shikoja deri në fund, por kjo nuk më ndihmoi që t’i përmbyllte shpjegimet e tij prej mësimdhënësi, një ves të cilin jeta prej ligjëruesi në Universitet shpesh më ka bërë të kujtoj se po e “përvetësoj” edhe unë.

Prej vitit 2001 e deri më tash, studiuesin, kritikun, gazetarin dhe eseistin Kadri Ujkaj, e kam takuar shumë herë dhe prej këtij viti kam lexuar shumë vepra e shumë artikuj të tij nga përditshmëria jonë. Në të vërtetë, prej vitit 2001 kam mësuar shumë nga jeta e tij mjaft e trazuar, nga jeta dhe krijimtaria e jashtëzakonisht e angazhuar, nga përvoja e pasur prej gazetari dhe prej intelektuali, që jetës shkencore, kritikës, gazetarisë dhe publicistikës i ka dhënë veçantitë dalluese të tij. Për dy dekada me radhë nga penda e tij, pas librit të parë të botuar në vitin 2000 dhe të dhuruar në vitin 2001, kam lexuar edhe veprat të tjera me karakter publicistik, shkencor, kritik dhe estetik: Kryqëzimi modern i gjenive (“Onufri”, Tiranë, 2001), Kurthi i fjalës (“Idromeno”, 2003), Lukë Kaçaj (“Mokra” Tiranë, 2003), Korifenjtë në krizën e dritëhijeve (Medaur” Tiranë, 2007), Kur dashurohemi me kultkoniunkturën… (”Rozafat”, Shkodër, 2007), Kriza si dehje nga entuziazmi modern (“Rozafat”, Shkodër, 2014), Kush jemi…, ku po shkojmë (“Fiorentia”, 2017), si dhe studime të tjera, prej të cilave më parë se sa të ndryshoja mendimin, e kam përplotësuar atë shumanshëm me tema, qasje, ide dhe diskutime tipike të penës së tij.

Duke lexuar tekstet eseistike të Kadri Ujkajt në radhë të parë më ka bërë përshtypje natyra metodologjike e tyre, përkatësisht modeli i kërkimit dhe qëndrimi kritik ndaj problemit. Duke lexuar esetë, studimet dhe artikujt kur kritik e kur me ton polemizues nuk është vështirë të mos e vësh re një prirje të tij që objektin e temave të mëdha ta pasurojë me referenca universale, por duke reflektuar gjithnjë unin e tij, ndërsa objektin e temave të vogla ta universalizoj mbi bazat e një filozofie unike dhe gjithëkohore. A është ky një prej parimeve themelore të tij pse temat e mëdha të mendimit të sotëm shkencor (letërsia, kritika, Tirana, Shkodra, Migjeni, Koliqi, Qosja, Kadare, Agolli, poezia, kultura), më parë se sa të bëhen objekt trajtimi bëhen objekt diskutimi i mendimit kritik, përkatësisht objekt i shqyrtimit të thellë e krahasues të literaturës së gjertanishme. E kjo do të thotë, më parë se sa të bëhen objekt trajtimi e vlerësimi bëhen objekt i çlirimit folklorik të gjertanishëm. Për filozofinë e studiuesit Kadri Ujkaj temat e mëdha shqiptare që në fillim duhet të çlirohen prej mitizimeve dhe individualizimeve të kushtëzuara klanore dhe krahinore, një dëshmi kjo e përgjegjësisë tipike e studiuesit të përkushtuar ndaj mendimit kritik dhe gazetarit me përgjegjësi publike.

Mbi këto parime, me këtë gjuhë dhe me këtë individualitet, veç tjerash Kadri Ujkaj ka shkruar artikuj, ese, kritika, analiza dhe madje sinteza shkencore për Migjenin, të cilin e quan Korifeu i kohёs sё njeriut, ndërsa anatemuesit e tij i quan peng të injorancës së tyre; për Ismail Kadarenë, tek i cili sheh krijuesin postmodern; për Profesor Ahmet Osjen, të cilin e cilëson Emblemë të gjallë të Malësisë së Madhe; për Profesor Rexhep Qosjen, tek i cili identifikonte rilindësin e fundit, polemistin më elekuent të kohës sonë, si shenjën ogurmirë të kthimit vlerave identitare; për gjuhën poetike, në trajtesën sintetike dhe filozofike për kritikun letrar, gjuhën poetike dhe gjuhën e shpirtit etj.

Duke lexuar persiatjet, esetë dhe artikujt kritikë e polemizues të Kadri Ujkajt, shkruar sidomos dy dekadat e fundit, ne shohim me kërshëri trajtesat sociologjike të bashkëkohësit të tij Moikom Zeqos, të shkruara që nga vitet ’90, si dhe trajtesat historiko-letrare e sociologjike të Profesor Rexhep Qosjes të shkruara nga vitet ’70 e këndej. Diskutimi i tij i gjithanshëm, natyra filozofike dhe kritike e interpretimit të dukurive dhe fenomenve letrare e kulturore, kanë bërë që lexuesit të gjejnë në këto vepra dhe artikuj të Kadri Ujkajt mendimin brilant të studiuesit me prirje individuale kërkimi.

I përkushtuar ndaj parimësisë më parë se sa prej interesave vetjake, Kadri Ujkaj ka shkruar me të njëjtin përkushtim, si në veprat e tij me karakter sintetik a me karakter monografik ashtu edhe në artikujt e shkurtër problematik. Kjo ka bërë që duke shkruar për çështje të natyrës aktuale shoqërore të jetë shumë i përkushtuar ndaj fakteve historike dhe gjuhës së përdorur, ndërsa duke shkruar për tema të mëdha historiko-letrare dhe filozofike të jetë i përkushtuar sa më shumë ndaj mendimit kritik, paradigmat historike dhe nocionet shkencore.

Le të jenë këto vetëm disa prej arsyeve pse studiuesi, kritiku, gazetari dhe publicisti Kadri Ujkaj, në rrethet shkencore dhe në rrjedhat letrare e publicistike të hapësirës shqiptare ka zënë me kohë vendin e tij të veçantë.

Diskutimi mbi veprat dhe artikujt veç e veç, këtu, sigurisht do të na rikthente në vitin 2001.

Një rastësi apo një realitet!