Agim Baçi/

23 Gushti është vetëm një ditë që na bashkon ndërkombëtarisht për të përkujtuar atë dramë çnjerëzore që kaluan një pjesë e botës nën diktaturat komuniste, e sidomos atë çmenduri që kaluan bashkëqytetarët tanë, gjyshërit dhe prindërit tanë.

Fatkeqësisht është një datë që duhet të ndjehemi të turpëruar për pafuqinë tonë për t’i thënë të vërtetat për të shkuarën.

Rezoluta nr.11, e kaluar më 2 prill 2009 nga Parlamenti Europian kërkonte nga Kuvendi i Shqipërisë që të miratonte një rezolutë ku të saktësohej se “Regjimi totalitar komunist i Enver Hoxhës dhe klikës së tij, që qeverisi Shqipërinë pas Luftës së Dytë Botërore deri në vitin 1990, u karakterizua nga dhunimi masiv i të drejtave të njeriut, vrasjet dhe ekzekutimet individuale dhe kolektive, me dhe pa gjyq, vdekjet në kampet e përqendrimit, vdekjet nga uria, torturat, dëbimet, puna skllavëruese, terrori fizik dhe psikologjik, gjenocidi për shkak të origjinës politike apo trashëgimisë së pronës, si dhe dhunime të lirisë së ndërgjegjes, mendimit, shprehjes, lirisë së shtypit, lirisë së besimit fetar dhe lirisë së pluralizmit politik”.

Po pse rezultoi kaq e vështirë që shoqëria shqiptare nuk mundi t’ia përcaktonte qartësisht natyrën kriminale diktaturës dhe të mos kalojë as nga rruga e pendesës dhe as e faljes? “Më e vështira për t’u mposhtuar është ndjenja e fajësisë”, shprehet nobelisti polak Çesllav Millosh në librin e tij “Mendja e robëruar”, ku ka përshkruar përfshirjen edhe të vetvetes dhe shumë të njohurve të tij në rrugëtimin e një diktature. Millosh, shpjegon në librin e tij se çështja e pranimit apo mospranimit të fajësisë është vendimtare në mënyrën se si shoqëria do ndërtojë marrëdhënie me të Vërtetën. Por, pse nguruan në zbardhjen e së vërtetës ata që morën pjesë në krim apo që aprovuan krimet për bashkëqytetarët e tyre vetëm e vetëm se nuk mendonin si ata, apo se kishin fatin e keq që të ishin pjesë e makinerisë që duhet të prodhonte armikun? Nuk mundet të kemi një përgjigje të lehtë, pasi nëse do të numëronim pengesat, padyshim që një nga më të mëdhatë do të ishte mënyra se si ishin rritur ata që bënin krimet, ku edukimi ishte vetëm ai me një drejtim, atë të “njeriut të ri”, që ishte një njeri që nuk besonte në asgjë të shenjtë, nuk besonte në përcaktimin e së mirës dhe së keqes sipas së shenjtës.

Për shumicën prej tyre, të vërtetat dhe gënjeshtrat, të mirën dhe të keqen, për gati 50 vite e kishte përcaktuar vetëm veç partia. Kjo ishte edhe pengesa reale që njerëzit të shkonin drejt pendesës, pasi një akt i tillë kërkonte nga persekutori që të kishe dijeni për të Shenjtën, nga ku burojnë edhe pjesa më e madhe e kuptimeve dhe qëndrimeve morale. Duke mos patur një lidhje të tillë, aftësia për të shkuar drejt kërkimit të faljes ishte një ëndërr e kotë.

Vende të tjera që kishin përvojën e totalitarizmit dhe krimeve të ngjashme si në Shqipëri patën kurajën morale, por edhe pjekurinë politike, që të gjenin rrugët e publikimit të krimeve dhe ndalimit të glorifikimit të së shkuarës. Në Gjermani, në pjesën lindore, ku komunizmi ra në vitin 1989, ishin priftërinjtë që luajtën një rol kyç në pajtimin e shoqërisë. Edhe në Poloni, marrëdhënia me besimin, që ishte ende e fortë, ishte një nga shtysat e pajtimit, duke kaluar përmes pendesës dhe faljes. Papa Vojtila, një ish prift disident polak që në atë kohë ishte në krye të Vatikanit, kishte qenë një nga frymëzuesit e kësaj beteje, deri në rrëzimin e regjimeve totalitare jo vetëm në vendlindjen e tij por në mbarë Europën. Madje, edhe në Afrikën e Jugut, pas një Aperteidi të tmerrshëm, u ngrit Komisioni i Të Vërtetës dhe Faljes, që bëri të mundur mbledhjen e mijëra rrëfimeve nga fajtorët e vrasjeve, por edhe të kërkimit të faljes ndaj atyre që ishin ndëshkuar me të padrejtë.

Por në Shqipëri, rruga e pendimit dhe faljes nuk mundi dot ta gjente udhën. “Njeriu i Ri”, portreti më i madh i denatyrimit që la si trashëgimi ai sistem, që vinte nga një ateizëm i thellë, nuk arriti dot kurrë të shkonte drejt pendesës, sepse për shumicën e tyre, ishte më e fortë bindja se kishin vepruar në të mirë të vendit. Ndaj dhe në mënyrë perverse, shumica e tyre justifikohet me shprehjen “zbatuam ligjet e kohës, ashtu ishte koha”!. E Mira dhe e Keqja ishte për ta një gjë që diktohej nga sistemi i asaj kohe, e jo nga Krijuesi.

Njerëzit që mundën të kërkonin ndjesë ishin me gishtat e dorës dhe nuk u bënë kurrë një shtysë që edhe të tjerë të ndërmerrnin një hap të tillë, duke lënë në fuqi kulturën e mosndëshkueshmërisë dhe pafuqisë për të kërkuar falje. “Inshallah e kuptoni një ditë se ç’keni bërë!”, iu drejtua Uran Kostreci një prej ish-hetuesve që justifikohej për atë kohë se ja kishte ditur vlerat. (Intervistë e dhënë në Opinion, 14 nëntor 2018). Por thirrjet e Kostrecit dhe shokëve të tij, që i mbijetuan dhunës çnjerëzore dhe fyerjes së përditshme, duket se shkuan në vesh të shurdhër. Dhe sot, për turpin tonë, ne jemi ndër vendet e vetme që nuk mundëm të kalonim dot në shtegun e së vërtetës.

Luan Rama/

Ka qenë pikërisht pikëtakimi i aktorit të famshëm Josef Kainz me aktorin e ri Aleksandër Moisi, në shfaqjen e komedisë Tartufi, që lançoi karrierën artistike të këtij djaloshi të ri që vinte nga brigjet e Adriatikut. Ishte Kainz që e ndihmoi të shkonte në Pragë dhe të interpretonte në trupën e teatrit gjerman të Pragës “Neuves Deutsches Theater”. Kainz kishte parë në sytë dhe zërin e aktorit të ri, gjeniun e ardhshëm të teatrit të ardhshëm. Por Kainz do të vdiste mjerisht një vit më vonë dhe nuk do ta shikonte me sytë e tij ngjitjen e lavdishme të Moisiut në skenën e teatrit europian dhe botëror.

Ishte viti 1910, kur Kainz ishte kthyer nga një turne dhe Cvajg (Zweig) kishte shkuar ta takonte në “Hôtel Sacher”, ku banoni aktori i madh i “Burgtheater”. Cvajg kishte shkruar një dramë që të interpretohej posaçërisht si aktori më i shquar gjerman i asaj kohe dhe tani donte të bisedonte me të. Kur e kërkoi në hotel, i thanë se nga turneu teatral ai ishte kthyer tepër i sëmurë dhe e kishin çuar menjëherë në spital. “Të nesërmen ai u operua nga kanceri”, – kujtonte Cvajg. Ai kishte rendur menjëherë që ta takonte në spital dhe në shtrat, ndeshi vështrimin e trishtë të aktorit. “Vallë Zoti, do të më lerë që të mund të interpretoj dramën tënde? – i kishte pëshpëritur Josef Kainz. Disa javë më pas, Cvajg shoqëronte arkivolin e tij në varreza. Më vonë, me vdekjen e Kainz, aktori që zuri lavdinë e tij si aktori më i mirë i teatrit gjerman ishte pikërisht Aleksandër Moisiu.

Pas tre vjetëve që qëndroi në Pragë, ku interpretoi rolet e tij të famshme si Edipi mbret, Romeo dhe Zhyljeta, e shumë role të tjera të teatrit të kohës, Moisiu u kthye pranë “Burgtheater”, të cilin atë kohë e drejtonte Max Reinhardt. Por një aktor tjetër do të vdiste pa arritur të luante dramën e tij: ky ishte Matkowsky, një tjetër aktor i dëgjuar i teatrit. Që nga ajo kohë, Cvajg u dëshpërua rreth të ardhmes se tij si dramaturg dhe bë një njeri supersticioz. Megjithatë drejtori i një teatri i kërkoi një dramë për trupën e tij dhe Cvajg e shkroi. Ishte drama Shtëpia buzë detit. Kur drejtori i paraqiti listën e aktorëve që do të luanin, ai u gëzua që nuk kishte ndonjë emër shumë të njohur, çka e qetetësoi shpirtin e tij. Por 15 ditë para se të fillonin provat drejtori i teatrit vdiq. Megjithatë, Cvajg vazhdoi te shkruante për teatrin dhe dramat e tij Jeremie dhe Valpone kishin korrur një sukses ndërkombëtar. Në vitin 1931, kur mbaroi dramën e re Qengji i të varfërit (L’Agneau du pauvre), Cvajg mori një letër nga miku i tij Aleksandër Moisi, i cili i kërkonte t’i rezervonte atij rolin kryesor. Por duke qenë se Moisiu ishte aktori më i madh i kohës, Cvajg u tremb dhe nuk deshi që Moisiu ta merrte atë rol, edhe pse e dinte që më mirë se ai askush tjetër nuk mund ta interpretonte. Dhe ashtu bëri: ai refuzoi që atë rol ta luante Moisiu, duke menduar se kjo gjë mund të sillte vdekjen e aktorit dhe njëkohësisht mikut të tij.

Ai nuk mund të harronte fatin që kishin patur më parë Kainz dhe Matkowsky me rolet e tij. «Me një aftësi tërheqëse të jashtëzakonshme, inteligjent dhe i gjallë në skenë dhe që dinte të komunikonte aq bukur sharmin e tij personal, unë nuk mund të kisha një interpret më ideal sesa Moisiun», – shkruante Cvajg në atë kohë, – pra për miqësinë që kisha me të dhe nisur nga supersticioni im, unë e refuzova atë perfeksion të skenës së teatrit gjerman».

Ndërkohë Cvajg vazhdonte udhëtimet e tij nëpër Europë, duke besuar gjithnjë në krijimin e një komuniteti shpirtëror e artistik europian, ku artistët ta ndjenin veten si në shtëpinë e tyre kudo që të ishin: në Paris, Londër, Berlin, Romë, Vjenë, Pragë, etj. Por ardhja e nazizmit në fuqi, zgjedhja e Hitlerit si kancelar i ri i Gjermanisë, «Nata e kristalit» me progromet anti-semite dhe djegja e librave të tij në oborret e universiteteve gjermane nga nazistët, i thyen ëndrrat e Cvajgut për krijimin e një Europe të re të kulturës. Europiani i madh u detyrua të largohet nga Gjermania bashkë me të dashurën apo sekretaren e tij, anglezen Charlotte Altmann, me të cilën kur shkoi gjatë luftës në Brazil, në dëshpërimin më të madh për tragjedinë e Europës ai vrau veten bashkë me të, në një hotel të Brazilit. Sidoqoftë, disa vite para kësaj tragjedie personale, Cvajg shkruante romanet e tij dhe udhëtonte midis Parisit, Italisë dhe Vjenës.

«Në vitin 1935 isha në Zyrih, – kujtonte ai në librin e tij «Bota e së djeshmes», – dhe mora një telegram nga Milano, dërguar nga Moisiu. Më njoftonte se do të vinte po atë mbrëmje në Zyrih për të më takuar, duke mu lutur që ta prisja. Cudi mendova me vete. Cfarë ka urgjente për të thënë? Tani s’kam shkruar ndonjë dramë të re dhe prej vitesh jam larguar nga teatri. Por sigurisht, atë njeri të dashur e të përzemërt do ta prisja. Duke zbritur nga vagoni ai nxitoi drejt meje. U përqafuam fort, «alla italiane» dhe në veturën që na mori, me padurimin e tij të zakonshëm, ai më kërkoi se ç’mund të bëja për të. Kishte një kërkesë të madhe ndaj meje. Pirandelo i kishte bërë një nder të madh, duke i besuar atij një dramë të re që po shkruante Nuk i dihet kurrë (Non si sa mai), jo vetëm që ta interpretonte, por edhe që shfaqja premierë për herë të parë të bëhej në teatrin e Vjenës dhe në gjuhen gjermane. Ishte hera e parë që një mjeshtër i tillë italian i jepte një prioritet veprës së tij që më parë të luhej jashtë Italisë. Madje këtë s’do ta bënte kurrë as për Parisin.

Por Pirandelo, i cili nuk donte që gjatë përkthimit të humbiste karakteri muzikor dhe harmonik i dramës të tij përkthimi në gjermanisht të mos bëhej nga një përkthyes i zakonshëm por ai kishte shprehur dëshirën të bëhej nga unë meqë i njihte dijet time në gjuhën e tij. Pirandelo kishte hezituar të më kërkonte drejtpërdrejt këtë gjë dhe të humbisja kohën time me përkthimin, por ishte vetë Moisiu që e kishte marrë përsipër të më jepte dorëshkrimin e Pirandelos. Sigurisht, prej vitesh, përkthimi nuk ishte më një punë imja Por unë e adhuroja Pirandelon, me të cilin isha takuar shpesh dhe s’mund ta zhgënjeja, duke e refuzuar këtë dëshirë. Nga ana tjetër, ishte një gëzim që t’i dëshmoja mikut tim të afërt një shprehje tjetër miqësie. Për një apo dy javë unë i braktisa punët e mia dhe pak më vonë drama e përkthyer nga unë u njoftua nga Teatri i Vjenës për premierën e ardhme ndërkombëtare, që me sa dukej, nisur nga ana politike do t’i jepej një lloj solemniteti. Pirandelo kishte premtuar se do të ishte i pranishëm dhe meqë atëherë Musolini hiqej si mbrojtësi i Austrisë, e gjithë klasa politike austriake me kancelarin në krye, kishin nioftuar gjithashtu se do të ishin në shfaqje. Kjo premierë duhej të ishte njëkohësisht një demostrim publik i miqësisë austro-italiane (në realiteti i protektoratit italian mbi Austrinë). Rastësisht unë u ndodha në Vjenë ato ditë kur do të fillonin provat teatrale. Gëzohesha që do të takoja Pirandelon dhe madje isha kureshtar të dëgjoja fjalët e përkthimit tim nën diksionin muzikor të Moisiut. Por e njëjta ngjarje u përsërit si një çerek shekulli më parë, me një analogji fantomatike.

Kur një mëngjes të bukur hapa gazetën, mësova se Moisiu kishte ardhur nga Zvicra me një grip tepër të fortë dhe se provat duhej të shtyheshin për shkak të sëmundjes së tij. “Një grip”, mendova, s’do të jetë diçka tepër e rëndësishme. Por zemra po më rrihte fort kur po afrohesha drejt “Grand Hôtel”, ku do të shikoja mikun tim të sëmurë. – Lëvduar Zotit! – i thoja vetes, për tu siguruar që nuk është në Hôtel Sacher, si dikur Kainz, i cili banonte aty. Mu shfaq menjëherë kujtimi i vizitës time tek Kainz dhe kjo më rrënqethi. Dhe ja, të njëjtat rrethana po përsëriteshin në një interval kohe me aktorin më të madh të asaj kohe, Moisi. Por unë nuk arrita ta shoh Moisiun, pasi ethet e kishin çuar në delir. Dy ditë më vonë unë u gjenda, ashtu si dhe dikur me Kainz, para arkivolit të Moisiut, në vend që ta shikoja atë në provat e përgatitjes së shfaqjes…”

Vdekja e papritur e Moisiut i prishi gjithë planet e teatrit të Vjenës. Gruan e tij Johanna Terwin e la të tronditur humbja e burrit të saj të mrekullueshëm, atje në Lugano. Moisiu prehej tani në Marcote. Kritika botërore ngrinte lart kontributin e tij në skenën botërore të teatrit. Mesazhet e ngushëllimit vinin nga e gjithë bota artistike. Pirandello u trishtua jashtë mase, po kështu dhe çifti Pio Campa dhe aktorja e famshme Wanda Capodaglio si dhe në veçanti Stefan Cvajg, i cili më së fundi kuptoi se një force e çuditshme kishte përcaktuar që dramat e tij asnjëherë nuk do t’i luanin aktorët e mëdhenj, për çka dhe mendoi se nuk do të shkruante më për teatrin. Në universitetin e Milanos ai do të fliste për madhështinë aktoriale të aktorit Moisiu dhe rolet e famshme të tij si Hamleti, Fedja, Jedernann-i, Fausti e të tjerë që mbetën maja të teatrit të kohës. Megjithatë një fat tjetër do ta ndiqte Cvajgun, akoma më tragjik. Në vitin 1942 pas bredhjeve nëpër Europë dhe vdekjes së trishtë të nënës së tij në shtëpinë e tyre në Salzburg, bashkë me gruan e tij Charlotte ata i dhanë fund jetës së tyre. Bota e ngërthyer në luftë kishte shijen e hirit të vdekjes.

Albert Vataj/

PO kjo është edhe pse secili në mënyrën e vet rreket ta “shpëtojë” veten nga një ndëshkim kaq i pamëshirshëm i ligjësisë së jetës…”Por më thuaj, a mund të durojë një person kaq shumë dhimbje pa bërtitur? “Pa u shkatërruar? A mund të mbajë njeriu në zemrën e tij kaq shumë vetmi, kaq shumë frikë dhe të qëndrojë akoma sikur asgjë nuk ka ndodhur? A nuk është e çuditshme se si mund të buzëqeshim ndërkohë që digjemi brenda? Si mund ta përshëndesim njëri-tjetrin ndërkohë që jemi duke vdekur ngadalë?

Shiko përreth teje… të gjithë mbajnë maska, të gjithë fshehin pas syve të tyre një histori që nuk guxonin ta tregonin, një plagë që nuk mund ta dëgjonin. Miku im, ne nuk jetojmë; ne i luajmë rolet tona shkëlqyeshëm deri në fund, dhe kur bie perdja, askush nuk i dëgjon duartrokitjet… askush nuk e mban mend. ” Ky përkufizim i jashtëzakonshëm është si një pasqyrë e shpirtit njerëzor të çarë mes skenës dhe prapaskenës. Ai është Dostoyevskian në thelb, sepse e zhvesh njeriun nga çdo iluzion, duke e vendosur përballë një të vërtete të patjetërsueshme. Njeriu nuk është vetëm qenie që jeton, por aktor luan dramën e tij tragjik-komike dhe e përjeton në çdo ind dhe nerv, në çdo gulç dhe ofsham. Dhimbja, vetmia, frika, këto nuk shuhen, por maskohen, derisa shfaqja e jetës të mbarojë.

Këtu qëndron madhështia e këtij vizioni. Në një botë ku të gjithë luajnë rolet e tyre, buzëqeshja është një petk i stolisur, përshëndetja një replikë, kurse heshtja, tragjedia e vërtetë. Dhe ironia më therëse është se, ndryshe nga teatri ku të paktën pret duartrokitje, në dramën e jetës nuk ka as spektatorë të kujdesshëm, as memorie që të përkujtojë vuajtjen tonë, dhimbjen tënde apo t’i lagen faqet nga lotët e tu.

Ky përkufizim është një homazh i errët ndaj aftësisë së njeriut për të duruar të padurueshmen, për të fshehur zjarrin nën hirit e buzëqeshjes, për të bërë nga dhimbja një rol të shndritshëm, ndonëse pa publik. Një manifest për tragjedinë e fshehur që secili bart dhe që, megjithëse nuk e ndan dot, e bën të duket si pjesë e një skenografie të përbashkët. Një Dostoyevsk i thënë me fjalët e ditës, por me të njëjtën peshë të përjetshme: drama e njeriut nuk është ajo që shfaq, por ajo që nuk guxon të tregojë kurrë, ajo që duke u’a fshehur të tjerëve, besojmë se nuk i’a bëjmë të pranishme as vetes.

Anila Prifti/

Nuk është rastësi që ChatGPT po vepron si karma. Po vendos në një realitet të ri ata që për shumë kohë sunduan fjalën dhe mendimin si pronë të tyre. Sot, pikërisht ata “mendimtarë” që dikur perçmonin të tjerët si “analfabetë”, janë të tronditur sepse përballë tyre po dalin njerëz që nuk i kishin imagjinuar kurrë si të barabartë në të drejtën për të shkruar.

Në këtë rast, ata do të donin më mirë të mos ekzistonin, sesa të ndanin mendimin me ata që dikur i shpërfillin.

Kishin harruar që fjala ka ekzistuar para tyre. Është gdhendur në dru, në gur, është hedhur në mure qelish, është shkruar me gishta në rërën e detit, në rrugë, kudo…aty ku askush s’e kontrollonte. Sepse shkrimi nuk është privilegj, por formë e qenies.

Tani që teknologjia ka hapur portën e “ferrit”, po shfaqen tri botë:

Mendimtaret arkaike qe shkruanin per salltanetet, te frikesuar sepse nuk po dallohen me mes zerave te shumte;

Ata qe s’kane shkruar kurre, jo se nuk kane dashur, por sepse nuk lejoheshin, ose jane ndjere te frustruar per dijet dhe mjetet e tyre dhe tani po guxojne te flasin, te shprehen, te duken, edhe pse jo te “perkryer”;

Dhe ata qe kane shkruar ne te gjitha kohet, jo per pushtet, as per fame, por sepse shkrimi ishte menyra e tyre per te jetuar.

Këta të fundit nuk janë në garë e as nuk kanë frikë. Sepse kurrë nuk e kane perdorur fjalen per te dominuar, por per te kuptuar boten dhe veten. Pra, disa po zbehen, disa po “shkelqejne” dhe disa thjesht po vazhdojne rrugen e tyre si gjithmone. Karma nuk godet, ajo te vendos aty ku ke kerkuar vete te jesh.

Thone se kush e perdor fjalen per te kapur bretkosa, ne fund zhytet në baltën e moçalishtes që krijoi.

Mehmet Kraja/

Poezia e Reshpes është pikëtakimi më i ndritshëm i poezisë së Shqipërisë me poezinë e Kosovës. Kjo nuk është studiuar dhe nuk është shkruar ende…Në dhjetor të vitit 1980 me një grup shkrimtarësh të Kosovës, siç ishte zakoni, vizituam Shqipërinë. Duke kaluar Malin e Krrabës, në rrugë e sipër nga Tirana për Elbasan, shoqëruesi ynë, atëherë kritik letrar i njohur, meqë ishim vetëm ne të dy në makinë, më tha: Të intereson të dish gjë, çfarëdo dhe për këdo? Po, i thash. Ku është Frederik Rreshpja? Disa ditë përpara kisha lexuar një përmbledhje me poezi të zgjedhura botuar nga “Rilindja”, përgatitur nga Ali Podrimja, me titull “Enise, Enise” dhe në gazetën “Rilindja” po ato ditë kisha shkruar një recension lavdërues për poezinë e Rreshpes, e cila ishte ndryshe nga poezia që atëherë shkruhej në Shqipëri…

Shoqëruesi më tha shkurt: Frederik Rreshpja është në burg, por jo për atë që mund të mendosh ti. Kaq. Nuk e ngava ma andej. Mbi dhjetë vjet më vonë u gjenda sërish në Tiranë, tani në rrethana të tjera. Shqipëria vuante çmendurinë e saj të rënies së komunizmit. Rreshpen e “takova” si kryeredaktor i revistës “Ora”, një model arrivist i shtypit prokomunist, që ia kalonte edhe “Zërit të popullit”. Më pas, gjatë viteve ’90 Rreshpja ishte botues dhe poet që vuante transicionin dhe biografinë e vet. Por ajo që më ka bërë përshtypje, ishte pandjeshmëria ndaj një fati të përmbysur të një poeti nga më të mirët të Shqipërisë të gjysmës së dytë të shekullit XX. Janë po ata që sot shkruajnë lamente për të…Këto gjëra dihen, pavarësisht nëse janë shkruar ose jo. Por një gjë nuk është shkruar: poezia e Reshpes është pikëtakimi më i ndritshëm i poezisë së Shqipërisë me atë të Kosovës.