Ndue Lazri

Gazetar, Itali/

-Ndahet nga jeta inxhinieri dhe piktori Zef Naçaj-

Zef Naçaj, djaloshi i talentuar i Kelmendit, u lind në Vermosh në vitin 1951, në një familje shumë të mirë, me tradita atdhetare. Pasi kishte mbaruar shkollën e mesme pyjore në qytetin e Shkodrës, vazhdoi studimet e larta për inxhinieri pyjesh në Tiranë dhe në vitin 1977 u kthye inxhinier në qytetin e bukur të humorit e të kulturës, në Shkodër. E donte shumë profesionin e tij. Ishte një specialist shumë i mirë, i përkushtuar dhe pjesën më të madhe të kohës e kalonte në terren, atje ku nevoja ishte më e madhe jo vetëm për ruajtjen dhe mirëmbajtjen e pyjeve, por edhe për shtimin e tyre. Shkodra kishte një pasuri të madhe pyjore, jo vetëm në zonën e Kelmendit, ku ato janë një pasuri jo vetëm ekonomike, por edhe artistike, që natyra i ka dhuruar njeriut, por edhe në zona të tjera si Dukagjini, gjithë Malësia e Madhe, Shllaku, apo edhe zonat më afër qytetit të Shkodrës.

Qëlloi që edhe shtëpitë i kishim afër dhe shpesh herë, të shtunave, kur ai nuk ishte në terren, mblidheshim për të kaluar një darkë apo një mbrëmje të gëzuar herë në shtëpinë e tij, herë në shtëpinë tonë. Me bashkëshorten e tij, Marianën, një zonjë e vërtetë, edhe ajo nga një familje shumë e mirë, po rrisnin e edukonin tri vajza të bukura si flutura. Në bisedat tona, në më të shumtën e rasteve, flitej për letërsinë, librat (ai ishte edhe një lexues i pasionuar), si dhe për pikturën, që ishte dashuria e tij e dytë. Edhe sot ruaj disa piktura të tij, që m’i pat bërë dhuratë që në ato vite. Piktura e tij i afrohej impresionizmit dhe postmodernizmit. Gjatë udhëtimeve të tij nëpër pyje ai i vështronte pemët me dashurinë dhe syrin e artistit, fotografonte fenomenin e simbiozës tek pemët dhe në pejsazhet e tij moderne shpesh pemët merrnin trajta njerëzore, ashtu si në simbiozat-krijime fantastike të natyrës.

Në pejsazhet e tij, si ato me kalem apo grafika bardhezi, ashtu edhe në tabllotë me ngjyra, Vermoshi dhe e gjithë zona e Kelmendit, na vijnë me gjithë bukurinë dhe sfumaturat që natyra e Vermoshit, Lëpushës, Selcës, Tamares e të tjera dhurojnë me bujari në të gjitha stinët e vitit, sidomos në vjeshtën e ngjyrave të përflakura. Kurse në portrete ai paraqet shpesh karakterin e burrave e grave malësore, me ato tiparet e tyre si të gdhendura në shkëmb, si dhe bukurinë e kostumeve kombëtare, të cilat ai i çmomte shumë, i vishte edhe vetë, i studionte dhe i pikturonte deri në imtësitë e tyre.

Punimet e Zefit filluan të ekspozohen edhe në ekspozitat e ndryshme të arteve figurative, si në Shkodër, ashtu edhe në Tiranë. Në Shkodër e shikoja shpesh në shoqërinë e piktorëve të talentuar si Ismail Lulani, Danish Juknej, Pjerin Sheldija, Angjelin Dodmasej, çifti Kadillari e të tjerë. Ata jepnin gjithnjë vlerësime të veçanta për pikturat e Zefit. Më ka qëlluar edhe të botoj në gazetën lokale “Jeta e re”, skica, portrete dhe pejsazhe të tij.

Zefi u emërua drejtor i Ndërmarrjes Pyjore në Shkodër në një periudhë tepër të vështirë, çka u bë më e rëndë pas vitit 1990, në atë periudhë tranzicioni, ku çmenduria e papërgjegjësia e shumë njerëzve u hodh kundër pyjeve, duke i çuar ato drejt shfarosjes. Kolektivi i ndërmarrjes pyjore, nën drejtimin e Zefit, në ato vite dëshmoi kompaktësi, ndjenjë të lartë përgjegjësie, dashuri për atë pronë të çmuar të popullit, aq të domosdoshme për ekonominë e për ekosistemin.

Në fillim të viteve të demokracisë në Shkodër filloi botimin gazeta “Humor Shkodran”, e botuesit Zef Gjeta, ku unë isha në detyrën e kryeredaktorit. Po përgatisnim numurin e parë të saj. Duhej punuar koka e gazetës. Për këtë iu drejtova Zefit. Dhe ai e punoi atë me shumë dashuri, duke ruajtur në karakterin e germave jo vetëm natyrën e humorit të spikatur të atij qyteti, por edhe traditën e tij në fushën e historisë e të artit.

Në fillimin e viteve 2000, si shumë e shumë shqiptarë të tjerë, Zefi, me gjithë familjen e tij, mori rrugën e mërgimit dhe u sistemua në Amerikë. Si për të gjithë, edhe për ata fillimi dhe ambientimi në jetën amerikane, nuk qenë aspak të lehta. Por Zefi nuk ishte nga ata që dorëzohej lehtë. Ai kishte në duar armën e fortë të talentit të tij dhe të vendosmërisë e zellit për të studiuar, për t’u përshtatur në jetën amerikane dhe për të ndërtuar një jetë konforte, për të jetuar si intelektual e për t’u dhënë mundësinë e shkollimit dhe të krijimit të familjes tri vajzave të tyre, që tashmë ishin rritur.

Ai studioi me këmbëngulje e mbrojti gjuhën angleze, si një kusht i rëndësishëm për t’u integruar në jetën e përtejoqeanit, arriti të japë provimet e nevojshme për konvertimin e diplomës së inxhinierit të pyjeve në Bachelor degree, si dhe vazhdoi studimet për t’u bërë një specialist i dekorimeve të brendshme, sipas kërkesave bashkëkohore. Në këtë specialitet të ri, ai punoi gjatë gjithë viteve të fundit, si dizenjator në aplikime të ndryshme në ambientet e brendshme dhe të jashtme të shtëpive. Mjafton të shikosh ambientet e shtëpisë së tij, apo edhe plot banesa e ambiente të tjera për të kuptuar se me çfarë shijeje estetike, finese e modernizmi ka arritur të realizojë mjedise me mozaikë, ku spikasin motivet floreale, ato nga fauna, si dhe motivet kombëtare. Ai ka punuar edhe si arkitekt, duke bërë projektet e shumë vilave e shtëpive të ndryshme të banimit jo vetëm në vendlindjen e tij, në Vermosh, por edhe në Shkodër e në rrethinat e saj. Gjithnjë duke kombinuar shijet e tij moderne me harmoninë dhe traditat e ambientit ku ndërtoheshin ato shtëpi.

Aty nga viti 2017 Zefi më shkruante se dëshironte të botonte një libër për jetën dhe historinë e Kelmendit, por në qendër të të cilit do të ishte figura e një njeriu që vuajti ferrin e kampeve të përqëndrimit në Shqipërinë komuniste, derisa u arratis për në Amerikë. Ai ishte Nikollë Marnaçaj. Zefi ma dërgoi dorëshkrimin e tij dhe unë bëra detyrën e redaktorit. Doli një libër i shkruar me shumë dashuri, me talent e me kulturë, i titulluar “Forca e Kelmendit”.

Sot mora lajmin e hidhur, se pas një sëmundjeje të gjatë e të rëndë, inxhinieri dhe piktori i talentuar i Kelmendit, Zef Naçaj, është ndarë para kohe nga jeta. Ai ikën në botën e pafund të ngjyrave të amëshimit, por le pas vetes një emër shumë të mirë dhe një trashëgimi artistike, që e bëjnë të paharruar jo vetëm për familjarët e rrethin e tij, por edhe për të gjithë bashkëatdhetarët dhe ardashësit që admirojnë artin e tij.

Brahim Avdyli/

Duke i shqyrtuar këtu 7 vepra të Prend Ndue Buzhalës, në një shikim të gjithanshëm dhe pa i trajtuar romanet e tij ( që do të jenë të trajtuara në një vepër tjetër timen, nëse gjëj kohë të mjaftuar, sepse i kam disa vepra shkencore, letrare, publicistike dhe të tjera të rëndësishme!): „Moisiu fluturonte me Qerren e Zjarrtë“, 2003; „Njerëzit prej fijeve të dritës“, 2019; më tutje, “Në kapërcyell“, SHB „Lena“, Prishtinë, 2020; dhe përmbledhja e tregimeve “Një buzëqeshje përtej varrit” (Tregime pleqërishte për një roman me frymë të shkurtër), SHB “Lena”, Prishtinë, 2023, apo ndonjë tjetër me tregime të mëparshme, që janë proza të shkurtëra, si p.sh.: “Shenjat e kryqëzimit/rrëfejza të vërteta”, 2020; “Zërat jashta vetes”, 2021 dhe “Qiellit i mungonin lotët” 2022, etj., me këto vepra të tanishme të cilat i kemi shqyrtuar, na kompletohen, në njëfarë forme, dimensionet letrare.

Do të përpiqemi që të vëmë disa gjëra në spikamen tonë. Çka kemi thënë më parë nëpër studime tonat, i kemi thënë e nuk po i përsëritim të gjitha. Janë vërtetë një vijë e denjë, e pathënë plotësisht nga vrojusit e kritikët të tij letrar. Pse i kam filluar këto studime nga përkushtimet e tija të veçanta, në periudha të posaçme? Sepse gjendja e atdheut të anës shqiptare kalonte nëpër periudhat më të vështira, më të ndryshme e më të thella të jetës së mundimshme e të vuajtura të tij, madje me një jetë të trishtë e të dukur si të “humbur”.

Kombi shqiptar në pjesën e Kosovës ishte i zhytur thellë nën okupimin tërësisht antikombëtar të serbo-jugosllavëve. As sot e kësaj dite nuk pranojnë kurrsesi të hjekin dorë nga racizmi i tyre, nga ekstremizmi i tyre, nga shkatërrimi masiv, shpërfillja jonë kombëtare dhe fetare islame. Kudo i ka mbjellur kopilat e tyre, që flasin, rroken e pështillen kurdoherë siç e do serbo-rusia me izmat e tyre më të pamenduara, nëpër tokat tona, veçanërisht në Kosovë. Kombi shqiptar i kësoj pjese, i RKS, ka ardhur në pyetje të mos quhej shqiptar dhe të mos e flasë gjuhën kombëtare: gjuhën shqipe!

Gënjeshtrat e mëdha, që i ushtron Serbia, edhe me çmimin NOBEL, të cilat vetëtijnë në ndërdijen e vetëdijen e krijuar për natyrën e kombeve, më së pari për pjesën e kombit të ndarë në Republikën e Kosovës, pa marr parasysh Çamërinë (e cila është Epiri Jugor, sot në Greqi!), e të tjerat të mbetura nën Serbi, nën Malin e Zi dhe nën Maqenonisë së Veriut, po të mos themi se kështu zhytet thellë edhe Republika e Shqipërisë, që na stopon për gënjeshtrat serbo-ruso-greke dhe turko-arabe, dhe të gjitha na denatyrojnë.

Kjo gjë duket “natyrore”. Çdo fushatë që vjen nga ata që na kanë vrarë, persekutuar, përndjekur, gjymtuar, sakatuar apo zhdukur nga trupi ynë i vërtetë kombëtar është vepër e ligë e armiqve tanë…

Këtu po e themi se goditet artistikisht Prend Ndue Buzhala si në periudhat e ndjekjes së tij të përparshme. Përkundër autorit të posaçëm, Prend Buzhalës, armiku ynë shekullor përpiqet në të gjitha mënyrat të zhduk të vërtetat tona mijëvjeçare. Ato janë fakte të padiskutueshme. Prandaj po fillojmë këtë studim me veprën e tij estetike, të AMËS sonë, shqiptare dhe kombëtare, e denjë prej gjenezës sonë të madhe, “O Amë, O Amë”, botuar në vitin 1995, në kuadër të Klubit Letrar “Vorea Ujko”, në Klinë. Në realitet, këtu fillon vepra letraro-artistike e Prendit me një poemë recitative estetiko-etike, formë e veçantë, që do ta lexojë si lekturë edukative, e cila mund të lexohet, sepse autori i saj, Prend Ndue Buzhala u ndalua nga puna edukative e brezit të ri, e dhjetra brezave të Klinës, por ai arriti t’i edukojë etikisht dhe estetikisht brezat e lexuesve të Kosovës dhe më gjërë.

Na vie thirrja e parë etike për atdheun tonë “siç duhet të jetë”, e jo “siç është” nën platformat e shpërfilljes kombëtare.

Këtu vjen parësisht filozofia e jetes, e cila lidhet me numra për të tri ndarjet e kësaj vepre estetike, në “Estetika 1, 2 e 3”. Na shtrohen tri format e paraqitjes së Zotit të Madh e Krijuesit të Botës dhe dy Zotrave të kësaj bote, ATIT (Babait) dhe AMËS (Nënës sonë), kur i thërret “O Amë, O Amë”, me 157 emra të saj artistike, që të flet me Zotin e Madh, i cili nuk shihet me sy, por ndjehet me zemër, e AMA i ka më të mira se sa të tjerët, këto ndjenja të rralla të saj, t’ia shpallë njëherë e përgjithmonë gjendjen tonë të rëndë e të shtypur krejtësisht nga politika shfarorëse serbo-jugosllave, autokratike mbi ne, “fëmijët” e saj të padëgjuar, sepse t’i thuash njëmijëherë tërë botës, nuk po dëgjonte aspak e nuk merzitej shumë, as nuk lodhej për ne!

Kur starton në krijimtarinë e tij krijuese Prend Buzhala, e zgjedh njëren prej mundësive fenomenale, e cili ishte edhe në studimet pasdiplome të fakultetit, dhe kjo formë ishte forma më adekuate, speziale e recitative. Njëkohësisht, ajo ishte mjeti më i zgjedhur, e shkruar në poemë apo poezi recitative, si të vetmit mjet artistik i edukimit të tërë brezave, meqë ishte lënë me qëllim pa edukim nëpër bankat e shkollës ku do të punonte. Ai e zgjodhi këtë formë të veprës letrare si edukim të tërë brezave të kombit shqiptar, “të lejuar” përmes ndërgjegjes nga Hyjniu i Madh, i kësaj bote shpirtërore, që t’i kthejë sytë nga 157 thirrjet e tij artistike! Pra, ishte mohuar dhe ndaluar profesioni edukativ me brezat e ri shkollor, por si edukator i rrallë e fillonte estetikisht e etikisht edukimin e brezit të ri të kombit tij për idealet kombëtare, i cili po flente në një edukatë shkatërruese e të vështirë të atyre që “e shkruanin” vdekjen absolute kombëtare, me “edukatën” e plumbave, të burgosjeve, të asgjësimit, të kësaj pjese të ish-Republikës së Dardanisë mbretërore, e cila e kishte vënë në plan të dytë, por shumë të rëndësishëm, edhe shpërfilljen përmes fesë islame. Me këtë fé e vendoste lartë karakterin mashkullor dhe e kishte lënë “të pavlershëm” baraspeshën e gjinisë femrore, përmes një feje të huaj, në një gjuhë të huaj, gjuhës arabe, që po e zhdarraviste tërësisht idealin tonë kombëtar dhe edukativ.

Sa më i madh ka qenë dhe është denatyrimi i kësaj pjese të KSA të Kosovës e të pavetëdijshme kombëtarisht, aq më i gjërë ishin thirrjet e mëdha e të vetëdijshme të autorit të rrallë, Pren Ndue Buzhala, me 157 emrat simbolike e metaforike për Amën tonë të madhe, thirrje shpirtërore të autorit në fjalë, të cilat i drejtohen përmes AMËS fuqise subleme, ATIT, t’a riedukojë atë pjesë të kombit për rëndësinë e tyre kombëtare, të cilën e pat harruar e braktisur ajo pjesë e madhe e popullatës shqiptare, në radhë të parë ruajtjen e identitetit kombëtar.

Jo vetëm se ishte startimi i një biri të denjë i kësaj pjese të kombit, por është edhe një shtegtim i pasur estetik që i shpalos pasuri të thella shpirtërore, në kuptim të gjërë të ekzistenës.

Në veprat e tij, „Në kapërcyll” dhe “Një re pa atdhe”, mund të themi se janë pasqyrë e thellë vrojtuese e një krijuesi pa atdhe të vërtetë dhe me një dyshim të thellë krijues, pasi ai nuk konsiderohet se është “në mesin e të gjallëve”, por jeton dhe ka dëshirë prap që të na thotë diçka. Njëherë, e thotë “të vërteten” e brezit të tij dhe të brezave paraardhës prej fillimit, për të gjitha gjeneracionet pas tij. Prend Ndue Buzhala, si duket, na ka mbetur pa atdheun shpirtëror të shqiptarëve, pra “të albanëve” (këtu po e themi se italianët “l”-në latine e kanë zëvendësuar me “r”-në e emërtimit tonë të parë, arbanë-albanë, e këtë po e them për herë të parë, që ta shihni edhe ju!), i cili është shumë më i madh se të jesh “kosovar”. Cassova (Kasova) është një emër i një kalaje dhe një qyteti të Dardanisë, e nuk është emër i popullatës ilire, që janë ndarë më vonë.

Nuk ka absolutisht rëndësi cili e ka quajtur veten “shteti ilir” e kush nuk e ka quajtur kështu, por një gjuhë, gjuhën shqipe, e kanë pasur dhe të gjithë e kanë përdorur. Emërtimi nuk na e ndërron gjakun! Goja është prej tuli, e vërtitet andej e këndej, nëpër gojë. As nuk na e ndërron trajtën, edhe kur na fyejnë për këto gjëra. Yllor kemi qenë të gjithë dhe kemi zbritur për herë të parë në tokë prej Yllit të dyfisht Sirius ( që ta dimë se mbaresa “us”, është një mbaresë iliro-pellazge! ). Parailirë na quajnë ata dijetar që nuk i përfillin aspak mileniumet e ndarjet e shteteve. Babai i denjë i Kontinentit të Europës së parë, së bashku me Amerikën, POLIFEMI, i ka pasë tre djemë, përveç 12 vajzave, e të parin e ka emëruar ILIR. Iliria është ndarë më vonë si një shtet i madh nga shtetet e tjera, ndërsa maqedonët, thrrakasit e të gjithë frigët, edhe ato ishin ILIRE.

Nuk do mend se na mbetet një vizë e vogël e parametrave letrare edhe të Prend Ndue Buzhalës, e këto janë vetëm disa nga dimensionet e tij letrare. Po e them se vendlindja e tij na ka mbetur një pjesë e vogël e “Atdheut shpirtëror”, e cila sot na thirret me emrin “Republika e Kosovës”. Ajo është pjesë e vogël e Shqipërisë së Bashkuar dhe pjesë e denjë e Dardanisë!…

Jo pse ne nuk kemi talent të shkruajmë, jo pse nuk kemi aq shumë vepra të lexuara të këtij shkrimtari të denjë, Prend N. Buzhala, të cilat na rrethojnë e shkojnë përtej mendjes sonë, etj.; ne po e sjellim një thënie të vetme, të një profili të FB, që e quan veten “shqiptaro-madhi”, i cili na e sjell me dhembjen e tij të madhe, një thënie zhvlerësuese, që një gjerman ia përcjell atij, edhe pse ata aq sa janë pro nesh, janë të lidhur me rus, pra contra nesh:

“Trimat, ua ka vrarë armiku! Të menqurit, i keni vrarë vet! I ngjani shqiponjës. Si të hypni lart, shikoni si t’i hani këta poshtë!” – dhe kjo “e vërtetë” është lakonike.

Për shembull: më i afërti është vëllai, që t’a ka lindur një nënë dhe një babë; është i pari që të kthehet kundër. Ti e do shumë, por ai të shkatërron… Ju, shikojeni tregimin tim, “Vetvrasja kolektive”, apo këto shqyrtime, një nga një për veprat: “Heroi i rrugës”, SHB “Lena”, Prishtinë, 2017; “Ani i ilirishteve”, SHB “Lena”, Prishtinë, 2020; “Sizifi pa gurin e tij”, SHB “Lena”, Prishtinë, 2020; dhe “Këngëz me errësirë blu”, SHB “Lena”, Prishtinë, 2022, etj., e do të gjëni nga një pjesë të së vërtetës, madje përputhjet dhe shpërputhjet e ideve.

E vërteta është spirale e asaj që njerëzit e kuptojnë si “të vërtetë”, apo nuk e kuptojnë kështu. Pjesërisht e shohin apo nuk e shohin si “të vërtetë”, edhe ata që në radhë të parë duan që t’a kundërshtojnë. Jo të gjithë ata që e shohin me sy nuk e masin me zemër. Ata duhet t’a pyesin mendjen. Mendja është e treta që do të pyetet se çka mendon ajo për këtë gjë.

Në fakt, shumica e shqiptarëve na e harrojnë zemrën e tyre, të cilën e kanë si masë të të gjitha të vërtetave. Kur vrapon mendja para se të nxirret zemra, si taban i njeriut, e pjesa dërmuese nuk e llogaritin ndërgjegjen që të përcjellë kudo dhe e vërteta na duket se është një gjë relative, në qoftë se do t’a kuptosh kështu këtë gjë, çdo gjë ka fluturuar. Në të vërtetë, zemra e ndjenë, sytë e shohin dhe mendja e di materien dhe imaterien.

Ne, jemi vërtet një komb që nuk llogaritet se është një komb i vërtetë e bij ilir, yllor, arban/arbër, që quhemi vetë “bijë të Shqiponjave”, e “shqiponjat” i vrasim të gjitha, sepse në vend se të kemi mendjen, e kthejmë ate në të praptë. Dheun tonë na ka lënë trashëgim Ati ynë, prej ATIT TË SHENJTË. Ne, vëllezërit tonë i denigrojmë terësisht, kur nuk kemi mundësi që t’i zëmë me grusht të dorës, sepse janë të ndarë apo të shpërfillur në tërë botën, ku ka një vend të vogël për të bërë stofullën e tyre, të pa rënë në sy. Ikim pra prej vetvetes. Kjo është turp!

Vendin tonë e kanë sulmuar armiqtë tanë nga të gjitha anët, e armiqtë më të rrezikshëm janë këta: “grekët” e dhunshëm, sepse historikisht nuk quhen ashtu, por e kanë vjedhur prej gjuhës shqipe emërtimin e tyre, nga “graitë”, numri shumës i grave tona; “serbët” gjakpirësa, njerëz pa asnjë fije të karakterit (latinisht: serb=serpente!), një popullatë mikse e mbeturinave të të tri fiseve, nga gënjeshtarët më të tmerrshëm në botë, me disa “nobelista” më të “zgjedhur” nëpër Europë; pastaj vinë të tjerët për rreth nesh, me “rusët“ e mëdhenj, që janë kundërshtarët e SHBA-ve, të cilët fenë ortodokse e kanë shndërruar në profil aktual të shtetit dhe përpiqen që ta zgjerojnë nëpër botë, së bashku me të tjerët, etj.; “bullgaro-makedonët”, të cilët kështu na quhen, dhe na e vjedhin pa turp emrin “makedonia” (për të cilin ne i kemi fajet, sepse kështu vetë i thërasim!), mandej na mashtrojnë me Aleksandrin e Madh, i cili shqip ka folur, por ka qenë i shkolluar në gjuhën artificiale të “Graecias”, që nuk ka qenë “gjuha shqipe”, por e krijuar prej të huajve, prej fiseve të ardhura nga Afrika, e ata janë akejtë, e sot quhet “gjuha greke”…

Së fundi, kemi mbetur nën katër “shtete” pa rrënjën tonë, që të tjerët na i kanë zapuar trojet, duke i dëbuar me marrëveshje me armikun tjetër të shqiptarëve, Turqinë, madje janë të futur më përpara se ne në Europën e Bashkuar: Greqia, Maqedonia e Veriut, Serbia, Mali i Zi, Republika e Kosovës dhe Republika e Shqipërisë. Pak kush na do, meqë jemi shqiptarë!

Në parahistori, kemi qenë i dyti komb në botë, pas indianëve të Indisë, me Azinë e Vogël, Egjiptin, pjesën dërmuese të tokave tona deri në Irakun e Babiloninë; tokat e tjera deri në Algjeri apo në Marok, Europën si kontinent, së bashku to, shtetin e Britanisë e Madhe, Irlandën e Islandën, e deri në Kontinentin e Amerikës. Nuk mund të merret me mendje një gjë e tillë, e as kryetarët e mëdhenj të botës, të larguar prej trojeve tona!…

Prej “shtetit të pabashkuar shqiptar”, me Rep. e Shqipërisë, që nuk është siç duhet të jetë, kemi mbetur në Kosovën Veri-Perëndimore, e do të duhej të ringjallej Mbretëria e Dardanisë dhe Çamëria e pakrijuar, në Jug-Lindje, apo si të doni ju që t’i llogaritni. Për shembull, mund të llogaritni disa “personalitete” të dalur para popullatës sonë me fjalë të mëdha e disa libra të rrejshëm apo duke i “ligjëruar” kostruktet “historike” të greko-serbëve, për të zvogëluar shumë më tepër kombin shqiptar e për t’a përçarë ate apo përkundër meje. Në radhë të parë, do të duhej të isha “Kryetar i Shqipërisë së Bashkuar” , që nuk është aspak në rend të ditës, dhe i “ringjalljes” së Baba Fajës, i cili është zhdukur nga regjimi i ri Shqipërisë, me atë shtet të vogël, pas LDB-së, të quajtur “RPS e Shqipërisë”, me të cilët e ka krijuar atë shtet, pas “çlirimit”, me ruso-serbët e të tjerët, që do të duhej t’a shkatërronin tërësisht shtetin e madh ilir.

Baba Faja ishte “sheh” i veshur me fé, por Gjeneral ishte. E vranë prapa kurrizit dhe shqiptarë quheshin. Në prapavijë të tyre u bëmë shqiptarët me një “shtet” të kthyer në një shtet të vogël e “multi-nacional”, me rrymat e atjeshme që thuhet sikur “t’a pinin gjakun me gotë”.

Nuk ka më poshtë se ku të shkojmë! Më tutje, nuk ka nevojë që të flitet! Jemi vise të vogla, me ndarje adminstative, e jo kufi të fortë shtetërorë. Këte e kam thënë edhe unë disa herë. Ju, shpaloseni të vërtetën në këto shkrime, siç është më së miri; e gjeni të vërtetën e pathënë apo të thënë simbolikisht!…

Kudo na flasin gjuhë të tjera, në vend të gjuhës shqipe. Edhe në Gjakovë na ka mbirë një ”birë bushtre” nga Turqia. Është specializuar në Rumani. Rumania është mirëfilli ortodokse! Aty jetojnë edhe vllehët, që janë zëri i dytë në Serbi, përpos fisit iranian. Pa e marrë parasysh se prej kujt e ka marrë Serbia emrin e saj “Sirbistan”, apo prej latinëve “Serpente”, ne duhet t’a dimë se “Sirbistani” është kurd, e jo iranian!

Le të vetëquhen si të duan serbët! Në radhë të parë mund të bëjnë përpjekje që t’u ikin emërtimeve të kopjuara apo të shkurtuara, edhe prej gjuhës artificiale latine. Duhet të mos e lëmë anash këtë çështje! P.sh., ata vallëzimin e kanë tipikisht si iranianët, e gënjeshtrat shkojnë lakadredhas. Serbët janë me të vërtetë nacionalist gënjeshtarë, përveç se janë mizorë!…

Të bien lotët në sy dhe të sillet e tërë bota për rreth! Ti, nuk je i pari, as i dyti, as i fundit, por fundi i fundrrinave të botës! Bota të bëhet spirale, e të sillet me akuza, me demonë, me kundërshtarë të Zotit të Madh, me “jo”-të, në vend të “po”-së. Germa apo shenja e kthen drejtimin e çështjes…

Shikojeni njëherë këtë godinë të botës, me disa kate e kate, midis yjeve apo planeteve. Jemi energji. Të gjithë jemi të bërë prej energjive, të energjive të mendimeve tona, deri në errësinën e plotë. Janë parametrat e dimensioneve tona. Parametri është tregues i njërës prej vetive të një krijimi, që i përmban karakteristikat themelore të tij, një kat të përbërjes së tij apo e disa kateve që do t’i shohim edhe në këtë fotografi, apo të një sistemi apo të një dukurie të veçantë.

Parametrat e përcaktojnë natyrën apo gjendjen ose regjimin e punës në një drejtim. Ajo na i ruan mëtutje të pandryshueshme kushtet e mira të një mësimi të dhënë përmes dioptrisë të së vërtetës së tij, që është në fakt një paramendin i tij, nga sasia e madhësisë së tyre, që e ruan vlerën e tyre, edhe në tërësi.

Në rastin e veprave të Prend N. Buzhalës, i kemi të vërtetat e shikuara e të thëna përmes shkrimeve metaforike e alegorike, të dimensioneve të tij letrare, në prozë të shkurtër dhe në poezi. Një pjesë të tyre, po i përmbledhim, si vijon:

– Si dimesion i parë padiskutim është postmodernizmi i tij. Kush nuk i ka lexuar veprat e mirëfillta kritike dhe të teorisë letrare e ndërkombëtare, si p.sh. Mario Androtti, “Die Struktur der modernen Literatur/Struktura e letërsisë moderne”, botimi i 4, Haupt Verlag, Bern-Stuttgard-Wien, 2009, ose veprën e Linda Hutcheon “Poetika e postmodernizmit /Hitoria, Teoria, Fiksioni”, OM, Prishtinë, 2013, e të tjera si këto, nuk e di.

Këtë dimension letrar të shkrimtarit të nderuar Prend N. Buzhala, nuk mund ta dijë tekstualisht që ta thotë lexuesi i thjeshtë. Postmodernizmi e ka shprehjen e vet që prej vitit 60 të shekullit XX. Kjo letërsi, pas Luftës së Dytë Botërore (LDB-së), ka përfunduar me këtë periudhë. Fillimi i subjektivitetit të letërsisë së viteve të 70-ta ka fizionomi të re nga letërsia klasike të viteve të 60-ta.

Në radhë të parë vie tipizimi, si shkrimtar. Postmodernizmi i letërsisë së viteve 80-ta dhe i viteve 90-ta Prend Ndue Buzhala na tipizohet me intertekstualitetin. Ai punimin e parë e ka botuar me 1967, ndërsa vepra e parë e tij, me 1995, të cilën tani po e cekim këtu, është rezultat i postmodernizmit të intertekstualitetit, në poezinë e tij, e veçanërisht në tregimet e shkurtëra. Pas viteve 2000 e përfshin modernizmi i ri, prej postmodernes, në vitin 1980.

Vepra e parë, me lirikë shqiptare, “O Amë, O Amë”, botim i Klubit Letrar “Vorea Ujko”, në Klinë, të cilën e kemi cituar në këtë vepër, është botuar me 1995, gjysma e postmodernizmit, kur fillon modernizmi i ri. Pra, veprat e tij na përfshihen në modernizmin e ri, pas viteve 1995, në përgjithësi, të letërsisë shqiptare. Intertekstualizmit të tij po i kushtohet vërtetë rëndësia e dimensioneve letrare.

– E dyta, janë ngjarjet e vërteta simbolike dhe alegorike të tij, të marruara nga realiteti ynë dhe me dinamikë të përgjigjeve të intertekstualitetit në formën më adekuate të metaforikës, nëpër periudha të ndryshme, përderisa nuk e dimë që t’i qëndrojmë besnik për vije të ndërgjegjes sonë dhe me vetëdije të plotë kombëtare e të dalim njëherë e përgjithmonë prej copëtimit të trojeve të atdheut tonë shpirtëror. Ai është shumë më i madh se ato toka të ndara prej armiqve tanë me ndarje admistrative. Duhet të mos shkojmë më symbylltazi dhe pavetëdije nëpër ndarjet tona aktuale; nëpër sakrifica të mëdha të kombit tonë, sepse nuk mund të kuptojmë tërësisht këtë çështje.

Ne, nuk jemi të vetëdijshëm, aq sa duhet të ishim, e të mos ia lëmë këtë punë rretheve ndërkombëtare të na rikthejnë të padrejtën mbi ne, të armiqve të shumë edhe më të rrebtë, se sa kanë qenë më parë, në shpërfilljen tonë.

– E treta, liria ka lindur në i-lirishte dhe gegërishte, si të parat këngë. Një vepër të lirikave ilirishte “Ani i ilirishteve”, e kam zgjedhur më tipikën për ta analizuar në tërësi këtë vepër, sepse ilirët/yllorët/gegët nuk e thonë këtë asnjëherë, por janë të parat që kanë sunduar njerëzimin, që prej Egjiptit.

Këto vinë nga superiori ilirik, e na janë kryesisht lirika të tilla atdhetare të karakterit kombëtar ilire, thjeshtë arbane apo arbërore, me gjuhë të pasur letrare, prej Zotit të parë THOT e Zotit NJË, ATIT në fenë e krishterë katolike, nga ANI i vërtetë krijues. Këto janë këngë tipike kombëtare dhe gegërishte, edhe kur i ngjeshin ato me tema të reja nëpër këngë ilirishte, në kuptimin e fjalës së shkruar artistikisht e poetikisht, gati të pashkruara asnjëherë më parë nga shpirti ynë krijues, të koncetruara nga Bibla e Vargjeve. Ato na janë tërësisht janë këngë të bukura e të mirëfillta i-lirike të ilirishtes.

-E katërta, tregimet me pak fjalë janë vija e dytë e tregimeve dhe e para në letërsnë shqiptare, që trajtojnë plot figura artistike, të ironisë e ndonjëherë të sarkazmit, realitetin e hidhur prej antikitetit të lashtë e deri në kohën tonë. Është jeta enigmatike që na shprehet e na shpaloset shkurt e trup, nëpër krijime të shkurta letrare, siç i quan shkrimtari ynë “tregime, me pak fjalë”.

– E pesta, zhanri letrar i prozave të shkurta dhe simbolike e alegorike, me figura të ndryshme të fjalës së shkruar artistike, është metaforika, që nuk quhet kështu në shkencën letraro-historike apo teoriko-letrare, e që janë prej të gjitha figurave letrare, prej ironisë e deri te sarkazmi i hollë.

Në fakt, janë në bazë të përjetimeve letrare e të fatit tonë të hidhur, deri te shpalosja e tyre artistike.

– E gjashta, çështja e besimit është çështje individuale dhe ka të bëjë vetëm me psikologjinë e njeriut. Besimi është çështje e trurit, e egos, dhe nuk është çështje e përkatësisë kombëtare. Edhe njëherë po e themi se vjen në radhë të parë të gjuhës së folur, pastaj të shkruar; të simbolit kombëtar; të shtrirjes së tij nëpër një territor të caktuar, pa marrë parasysh se cilit besim i ndërlidheni apo asnjërit nuk i ndërlidheni e jemi pa u ndarë nga ndonjë relegjion të caktuar; të tregtisë e rrjetit të marrëveshjeve të përditshme, ku bukës i thonë bukë, e ujit i thonë ujë. Çështja kombëtare është çështja e parë dhe e parevokuar nga shqiptarët. Kjo gjë është çështje primare dhe jo çështje sekondare! Armiqtë tanë kombëtar e fetar, islamike dhe ordodokse (ua falëm një pjesë serbëve dhe na e grabitën pjesën tjetër grekët!), pretendojnë që t’a nxjerrin çështjen fetare si çështje të parë. Kjo nuk ka kuptim logjik!

Çështja kombëtare i konvenon çështjes gjeo-politike, e jo çështjeve të tjera, si të dorës së dytë. A beson në këtë fé apo atë fé, apo në asnjërën, kjo nuk duhet të na sjell kundër njëri-tjetrit. Përkundrazi. Larushitë e ruajtura në fund të shpirtit tuaj, me bukurinë e papërshkruar nëpër risitë e dhëna përmes fesë katolike, janë dhunti e veçantë e tyre, të dhëna me gjuhën e pasur letrare shqipe. Të jesh ilir e shqiptar nuk do të thotë se e ndërron gjakun e damarëve tuaj, kur thirresh në baza fetare. Dihet, i shtati njeri përcjellës i Jezu Krishtit ka qenë ilir: Nika, Nikolla. Janë quajur ar-ban dhe kushërinj të tyre ishin armaikët dhe armenët, tre fiset në Lindjen e Mesme e të Vogël. Sot, në bazë të gjuhës jeton dhe dallon kombi, me të dy etnitë: gegët dhe toskët. Në radhë të parë duhet të jenë të bashkuar ata, me tokën e Atit (Ati jonë, atdheu, mëmëdheu!). Kjo tokë, e ruan gjuhën tonë, gjuhën shqipe, prej tokës e cila quhet “tokë shqiptare”.

A bëhët që të jetojmë si skllevër, në tokën tonë të copëtuar, me vuajtjet e Sizifit, pa gurin e tij? Jo! Kjo nuk është e saktë! Kjo nuk është e drejtë! Kjo është çështje e dëshirës së KRYEDEMONIT, ndërsa duhet të ishte siç thotë Zoti i Madh: të flasin shqip e të ruajnë dheun e Atit!

– E shtata, mitologjia (e mirë apo më e dobët, e zhvendosur nëpër kohë të ndryshme dhe nëpër vende të tjera!) zë vendin kryesor në dimensionet letrare të Prend Ndue Buzhalës. E thotë apo nuk e thotë këtë gjë autori i tyre, qoftë edhe për titujt e tyre, p.sh., “Sizifi pa gurin e tij”, ajo na është pjesërisht apo tekstualisht nëpër tregimet e shkurta, deri në Egjipt e para saj. Koha që e përshkruan këtë popull e këtë komb të veçantë, është realiteti ynë jetik!…

– E teta, të shkruajmë për tipologjinë e intertekstualitetit të Prend Buzhalës, përderisa e njeh shumë bukur personalitetin e tij letrar, kur shkruan për “Pesëdhjetë oratorio për fjalët e hirshme”, SHB “LENA”, Prishtinë, 2024, duhet të njohësh mirë potencialin e tij poetik dhe artistik. Poetika e teksteve të tij në këto pesëdhjetë oratoriot vetëm me fjalë mjaft të hirshme, të kënduara sinqerisht, edhe nga prizmi i teksteve fetare e të vjetra liturgjike, i kanë të gjitha format e poetikës së tij të intertekstualitetit, me zërin e veçantë poetik. Ai është shkrimtar i tërë kombit shqiptar, me përmasa ndërkombëtare. Të gjitha lirikat që i shkruan këtu janë edhe një dëshmi e gjallë e tij të intertekstualitetit me tema që vetëm ai ka ditur t’i shndërrojë në modele të poezisë vizionare.

Poezia postmoderne e Prend Ndue Buzhalës, në një lutje poetike të për tema të caktuara para një fuqie të madhe mbinjerëzore, vetëm nëpër fjalë të hirshme, të shkruara mirëfilli me një formë të marrura nga liturgjia e vjetër, e të thëna me të vërtetë si shqiptime artistike, të urta e të veçanta, kur pjesa dërmuese e qytetarëve të tij kishte rrëshqitur krejtësisht nëpër pavetëdije dhe në amullinë e thellë shkatërruese të armiqve tanë kombëtar, arrin jo vetëm të gjëjë format më adekuate antidemoniane, pa unin e vet, por me oratorinë e saj shqiptare dhe të hirshme, t’i lutet Zotit të Madh që ta shpëtojë këtë turmë të humbur nëpër shthurje.

– E nënta, dhe e fundit, nuk na tërheq aspak UN-i i tij, por populli i mbetur pa arësye të vërteta njërëzore, pa llogjikë të shëndoshë, e i zhytur thellë në shpërfilljen fetare, si komb.

Në të vërtetë, oratoriot janë tema të mirëfillta të shpjegimit thelbësor, me teknikë specifike dhe artistike politiko-njerëzore dhe letrare. Ato i drejtohen një auditoriumi më të lartë të Qiellit, me të folurën e tij artistike, i vetëm si poet, në vetmi, në mënyrë më specifike letrare, e plot me fjalë simbolike e alegorike.

Ka edhe të tjera, por i lëmë me kaq, aq sa mundem, me këto që i thashë. Shtatë palë janë Zotrat. Sipas THOT-it, ishin nëntë Zotra. Tre i numërojmë ne, Zotin e Madh, Babën e Nënën!

Zotin e Madh nuk e shohim, por e ndjenë ZEMRA! Metafizikën e njoh mirë para KRIJIMIT! Trinia është e veçantë e përkushtimit krijues të Prend Ndue Buzhalës.

Jetoftë edhe shumë vite, e lashtë pas tij edhe shumë vepra!…

Spiro Kote/

“Ah, ajo qytezë që e doja shumë, me gjithë shpirtin, tani i ngjante një fushe të mbjellë me bimë të helmëta, apo dhe më keq, një ndërmarrje të braktisur që prodhonte veç hije dhe fanitje të frikshme…”.

* Ndërsa unë dhe mendimet i ndaloja. Vetëm zemra rrihte dhe më dukej me shumë zhurmë, si kambanë e frikshme… Sekondat ishin të gjata, të gjata sa një qindvjeçar, pafund. Unë merrja frymë fare pak, më pak se një mi, ndërsa zemra, edhe ajo rrihte më rrallë dhe fort, tink… tak…tak, tink… tank, tik… tak…

Kaq pak mbase mjafton që ju të arrini të kapni fillin e rrëfimit, të psiko-analizës e meditimit të protagonistit, si dhe të stilit të autorit, -në vetëm këto dy pasazhe…

I tillë dhe nën këtë frymë është shkruar i gjithë romani “I arratisuri“, i autorit të njohur, Taip Sulko, autor i disa vëllimeve të spikatur, me vlera e cilësi të rralla poetike – art i vlertë dhe cilësi po aq potente, tek ky autor, ashtu si në poezi, që dëshmohet po aq dukshëm edhe në prozën e tij, të përshfaqur në këtë roman, të pazakontë në alegorinë dhe simbolikën e vet.

Dukuria e arratisjes në letërsi është sa e kahershme, por, po aq edhe bashkëkohore. Që nga kalorësi zulmëmadh i fytyrës së vrerosur (mesjeto- rilindas), Don Kishoti i arratisur për avetura, heronjtë romantikë, Haroldi, i Bajronit, (përfshi vetë poetin), apo të poemave të Pushkinit, Lermontovit e deri tek Kamy, me “Merson” të arratisur prej vetvetes, apo Dedalusin e Xhojsit, heroin e arratisur brenda një dite, ose dhe tek F. Kafka me heroin e vet K… tek “ Kështjella“, nëpër rrugë të pafundta në kërkim të misterit të kështjellës, etj; të gjithë arratisen për motive e qëllime të ndryshme: ca për bëma e fama, ca për të rikthyer të shkuarën, ca të pakënaqur nga shoqëritë e tyre, arratisen në vende e popuj të tjerë ekzotikë. Të tjerë arratisen nga një kohë në një tjetër kohë, por në letërsinë ekzistencialiste të arratisurit ikin prej një absurdi dhe përvuajtshmërisht shkojnë drejt një absurdi tjetër, në qerthullin e tyre të pafund të gjetjes të rrugës së shpëtimit, ose duke kërkuar zgjidhje për dalje prej tij.

Këta të fundit janë më shumë të arratisur nga vetvetja, e trysnuar për t’u dyzuar, ose në përpjekje për t’i shpëtuar absurdit, tjetërsohen (si Zamza). Edhe letërsia jonë ka pasur dhe ka të njëjtën dukuri, por më shumë, si arratisje romantike, ndërsa në jetën e përditshme, më vonë, për arsye të sistemeve apo të ndërrimit të tyre, u shfaqën arratisjet prej sistemit absurd të dhunës shtetërore, mbyllja, me arratisjen nga vetvetja për të mos u tjetërsuar, arrastisja alegorike p. sh. te “Pallati i ëndrrave“, arratisja me braktisje përgjithmonë të vendit tënd, përtej kufijve shtetëtorë, ikja nga persekucioni apo varfëria, nga mungesa e mundësive për të jetuar, papunësia, etj.

Ikja prej së keqes nxit arratisjen deri në braktisjen e pakthim, deri në arratisjen nga gjithçka të vetes. Nën këtë hulli parardhëse, (të hapur prej mjeshtërve parardhës) si një vepër e pazakontë e me një specifikë origjinale në trajtimin e dukurisë së arratisjes nga vetja tek vetvetja, është romani i botuar, në 2024, “I arratisuri“ , i autorit Taip Sulko. Pra, përsa i përket “arratisjes”, nuk bëhet fjalë për të arratisur jashtë shtetit (si në diktaturë), a për ndonjë të arratisur nga burgu, nga vendi i vuajtjes së dënimit, as për të arratisur të ndonjë keqbërësi nga vendi i ngjarjes, as të ndonjë të rrëmbyeri në pengmarrje, madje as për kronika, apo trille policeske. Jo! Bëhet fjalë për një roman ku “keqbërësi“ është vetëm një adoleshent që rrëfen, me zë të brendshëm, (në vetë të parë) pa shumë dialog, me të tjerët, për gjithçka që reflekton në veten e tij, (si shëmbëllim në pasqyrën e vetvetes) nën një pasqyrim, si përthyerje e përmbysur, në thjerzën e lentes, me gjithë peshën e dimensioneve të kohës, të bashkësisë së qytezës së tij, Anadelli, në vetëdije, ose në atë që quhet psikikë. E gjithë çfarë ndijohet, përceptohet dhe gjykohet përmes filtrave analitikë, bota dhe koha që jetohet prej tij, duke u “arratisur” nga e përditshmja dhe e jashtmja, si ajo bashkëkohore, por edhe ajo tejkohore e kaluar, apo historike (Tunxhi, Lalë Rrapi, Mentor Shelgu).

“Ikjet e mia kanë ndodhur për arsye nga më të pamendueshmet. Fillimisht ia kam mbathur, jam arratisur thjesht prej të këqiave dhe frikës, por atje, në arrati, kur ndjehesha si mes teheve të një ere të ftohtë, vëreja se frika ishte më e madhe…

Arratitë ishin gjithnjë mrekulli të trazuara…”.

Romani nuk është kujtime fëminie, apo ëndërritje adoleshence, por përmban një mozaik-pazëll, i një kohe, ose kapërcyell kohe, absurdi i vrasjes së qenve, rrahja nga i Plotfuqishmi, (arratisja e parë,) njohja me kundërshtarë të së keqes, jeta e lirë e ciganëve (si ironi e satirë për “burgun e lirisë së doktrinuar“), përtej çadrave të tyre buzë lumit, me oksigjen lirie, ciganja, Anja -simbol i lirisë dhe dashurisë së vërtetë,

(“Anja- Jam vetëm e jotja! Ti je shpirt i lirë. Je më shumë cigan se sa çdo cigan këtu”)!

(“Lalë Rrapi-O Zot, ç’ishte ajo frikë?! Kurrë se kisha menduar se dhe bukuria të shtie frikë”) përkundër flirtet, dashuritë, apo tradhëtitë, në Anadell, në situata me veshprerje të mëkatarëve, situata komike-groteske (në një shoqëri ku dashuria është krim), pështyrja para nxënësve e birit të familjes së deklasuar) arrestimi i mësues Rezartit, pështyrja e vetë heroit para klasës, për dyshime të veprimtarisë antiklasore, ikja nga lemeria e burgut (Arratisja e dytë ) në rrugë pa rrugë, vetëm larg së keqes, me neveri.

Pylli i dendur, – simbol surealist, (gjithmonë si një përthyerje e së jashtmes në psikën e heroit) e ku mbijetesa i nënështrohet ligjit të xhungëlës (thyerja e vezëve të Shkurtës me zogjth gati në çelje), njeriu i egër, si një kafshë e egër, apo një kanibal, në ndjekje për të vrarë e zhdukur adoleshentin e arratisur nga e keqja, (alegoria e pyllit – është një kulm i romanit, përshkruar me mjeshtëri të rrallë nga autori , në këtë vepër që pa mëdyshje e lartëson dhe ia shton më tej dinjitetin letërsinë tonë). Arratisja e tretë është arratisja nga varfëria shpirtërore e Anadellit (Makonda e Markez-it në Shqipëri, ose i gjithë vendi e shoqëria shqiptare si Anadelli – në vetmi pafund).

Ikja pas një trupe teatri shëtitës me karrocë, në shek XX si në shek XVI, të kohës së Shekspirit, është një arratisje në kohë, në kërkim të artit të lirë dhe krijuesit të lirë të Engjëllit me trupën e paktë të aktorëve, (përfshi edhe djaloshin) e që pati jetë vetëm fare pak se gjithçka që dilte përtej ideologjisë ishte e nëmur prej saj dhe ndëshkohej me shkatërrim fizik e shpirtëror.

I Plotfuqishmi informonte lart: “Ëngjëlli kish shkruar dhe vënë në skenë një vepër armiqësore “Ç ‘ kryqëzimi i Krishtit” , e cila duhej zhdukur, sepse ngjallte adhurim për Jezu Krishtin”! Ëngjëlli përfundoi në burgim të përjetshëm dhe karrocës së teatrit iu vu flaka.

Romani nuk ka një konflikt qendror etj, siç ndodh në rrëfimin tradicional, por konflikti bazë është i të gjithëve kundër kohës së viteve të mprapshta, frymë që individualizohet me adoleshentin. Ai nuk është si ata (të cilët i përgjithëson), por është një nga ata që ndien, përcepton e përjeton, duke u dhënë zë përjetimeve me gjykimet në laboratorin e vet analitiko – psikologjik. Ai, duke u rritur, futet në ingranazhët e mekanizmit të një sistemi absurd, që bën çmos të krijojë, ose sajojë njërëz të tjetërsuar, pa identitet, pa personalitet e deri pa karakter të vetvetes si pasojë e dhunës e ndëshkimit, frikës dhe ankthit. (I plotfuqishmi i qytezës, pushkatimi i qenve, Sosja, i ati, Ulumati, etj). Në konflkt me këtë liri të mohuar në vetëdijën dhe psikën e adoleshentit lind, po aq sa protesta edhe arratisja mendore dhe emocionale, si refuzim e braktisje e kohës, që shprehet në mënyrë alegorike me arratisjen dhe simbolin e adoleshentit të vetmuar, -Memeci, Mentor Shelgu, etj.

Romani nuk ka karaktere të zhvilluara sipas skemave të prozës tradicionale. Ai më shumë është një simbol përgjithësues, si sy vrojtues e vëzhgues i mbrapshtisë prapambetëse, absurdit dhe pasojat e pafundme të së keqes,…( “Episodi: Në shkollë ishin bllokuar WC- të, nga që kishin kohë pa pastruar gropat septike dhe sasia e madhe e fekaleve ishte shtuar aq shumë sa në të nuk hyhej më. Urdhri nga lart për pastrimin dhe përdorim të tyre (sipas përvojës kineze -e adhuruara e kohës) për plehrim të bimëve. Situata kthehet në groteske, pasi nga rrjedhjet e autobotit gjithë rrugët u mbushën nga derdhjet dhe era e keqe e paduruese, si vetë e keqja e qytezës që tashmë kishte dalë e kish pllakosur sheshit).

…por karaktere, individualizues të së përgjithshmes. Adoleshenti është një karakter i dhënë, sy e vesh -kamerë, por edhe vetëdije gjykuese e vlerësuese.

Rrëfimi nuk është rrëfim i mirëfillltë me kronologji standarde, tradicionale, por një mozaik situatash, ngjarjesh, realiste – surealiste që përceptohen e gjykohen nga optika e adoleshentit të kohës, i individualizuar (Ermiri).

I gjithë romani, trualli i tij, është një alegori e madhe, e shtrirë mbi të cilën ngrihen kolona simbolesh e hiqen paralele intuitive që, nëse nuk i kap që në ajër, do bësh interprrtime jo të sakta për të.

*Alegori – Anadelli (Makondo e Markezit), e gjithë Shqipëria , në vetminë e saj 45 – vjeçare.

*Alegoria e jetës së lirë cigane që, edhe kur u japin strehë, i venë flakën në këmbim të lirisë së çadrës në mes të shiut, apo erës së ftohtë

*Alegoria e vrasjes së qenve (të tërbuar) si mësim se, ashtu do të vriteshin (“me dorën time do t’u vras”, shprehja e zakonshme e të Plotfuqishmit) edhe ata, njerëzit në se u shkrepte një ditë të “të tërbonin”

*Alegori – familja e palumtur e murgeshës dhe e burrit me të cilin ishte martuar, pa dashuri dhe më pas e tradhëtonte (ty të kam burrë, por të dashurin e dua – murgesha- më pas shitëse) dhe burri, i shoqi, që pas tradhëtisë luan mendsh dhe ndalej duke i parë gjithë burrat nga këpucët për të gjetur dashnorin e gruas, që në largim me nxit se mos kapej në flagrancë, iku zbathur duke lënë këpucët…(skenë sa groteske, por po aq tragji- komike)

*Simboli alegorik i “Ndërliqjes” që kaplon herë pas here djaloshin është sëmundje epidemike e kohës së mbrapshtë.

*Simboli alegorik i dhëmbit të floririt, tek Enveri, i parë pas xhamit të makinës , kur ai erdhi në Anadell, qe i vetmi ç’ka i mbeti në mendje adoleshentit, kur u pyet nga gjyshja, (kur propagandohej “luga e floririt e komunizmit”).

*Alegori, danteske- kafkiane – pylli, si pylli i ferrit që përjetoi (në psikën e vet) adoleshenti…

*(Episodet apo tablotë alegorike, gati surealiste më shumë se sa jashtë janë në psikën e adoleshentit, i cili nuk i rrëfen në fakt, por i këndvështron edhe e le lexuesin të bëjë, si dhe ai, analiza psiko – sociale të thjeshta në dukje, por të thella në vetëdijen e arsyetimeve

*Arratisja nuk është tekë adoleshenti, as ëndërritje, apo fanepsje për t’u larguar (si romantik i pakënaqur) por reagim me neveri e protestë, arratisje nga vetvetja e cila s’pranon konformizmin me devotshmërinë kinezërore, ideologjike, s’pranon të bëhet e të pështiroset nga Lejfenët (Sose) nga dhuna, nga fallsiteti, nga zhgënjimi, etj).

Stili i prozës: Prozë poetike, përvoja si poet, autorit i jep përparësi, talent dhe aftësi.

Tri “arratisjet, janë “Poema të bukura “që ndrijnë nga fjala e pasur, gjuha e pasur, e zhdërvjelltë, figurative, frazeologjitë, imazhi, koloriti i trevës dhe jo vetëm.

Mbi tri parime sublime të mesazheve ku ngrihet romani:

A. E lirisë – jetës së lirë, fizike e shpirtërore (arixhinjtë, Anja, -si te Makar Çudra i Gorkit me kurbatët, Llojko Zobarin dhe Radën, Memeci – i lirë në botën e tij të memectë.

B. E lirisë sociale, familjare, psikologjike, mentale, norma morale të ruajtura brez pas brezi.

C. Liri shpirtërore, art i lirë, shpirtkrijues, art pa kufizime ideologjike.

Përtej alegorisë romani të çon në këto protesta sociale, individuale, mentale, morale, kulturore, njerëzore -humane:

A. Neveri për lirinë tuaj (shoqërisë së përçudnuar të kohës) që si hyn në punë askujt dhe denatyrimin që i bëni njeriut deri në tjetërsim e marrosje.

B. Neveri për mirëqenirn tuaj të varfër që ofroni dhe propaganda boshe që bëni për sistemin e barazisë pa barazi (dhembi i artë i Enverit).

C. Neveri për artin dhe shpirtin e varfër e të zvetënuar, për njeriun e ndrydhur e papersonalitet që krijoni.

(Engjëlli dhe fati i tyre)

1.Pasuria aritistike stilistike është një galeri më vete me vlera për t’u njohur dhe analizuar. Autori- poet është mjeshtër përveç alegorive, simboleve, ironi – sarkazmës, por edhe i metaforave të goditura artistikisht, njohës e përdorues efektiv i gjuhës sonë të pasur, asaj dialektore, krahinore (Myzeqeja – vendlindja e autorit) frazeologjisë së pasur, humorit popullor dhe koloritit fshataresk.

Së fundi: me ftesën për të lexuar një vepër që për asnjë arsye nuk duhet shmangur: Në kohën që po jetojmë, ku shtrembërsisht në jo pak raste dukja flet më shumë se brendia, forma më shumë se përmbajtja, vitrina më shumë se ç’ka banaku, reklama të josh më shumë se sa produkti e malli që të ofrohet, shtirja më shumë se thjeshtësia (kur disa vepra vijnë dhe përcillen me një heshtje që vret), në kohën kur nga manipulimet që bëhen për të shitur “sapunin për djathë,” disa vepra të rëndomta promovohen me performanca e ceremoni zhurmëmadhe… pikërisht në këtë kohë, ato, hirushet e bukura, në këndet e thjeshtësisë, të paveshura me klasin e duhur oborrtar, lihen në një qoshe harrese vetmitare. Jo si një zbulim, por me një befasi të mrekullueshme hirësie, troket ora dhe këto vepra, që vetë koha “i harron”, është po ajo që i risjell në vemëndje, sepse vlerat e vërteta një ditë, kur dielli ndrin me shumë, dalin në dritën që s’fsheh, por që nxjerr zbuluar të vërtetën. I tillë është romani: “I arratisuri”, modest, i pabujshëm, si autori i tij, por që është e do të mbetet në kohë i pazakontë dhe dinjitoz.

(Roman i Taip Sulko, gazetar dhe diplomat, para dhe pas viteve 90’ me vendlindje Myzeqenë).

Prof. Dr. Begzad Baliu/

Zakonisht të gjitha veprat kanë një arsye, një nismë dhe një përmbyllje çasti, andaj as për këtë vepër nuk mund të tuhet ndryshe. E tillë është, pra, edhe kjo vepër që po i jepet lexuesit në këtë ditë feste për Profesor Bahtijar Kryeziun. Shkrimi i saj ka filluar një çerek shekulli më parë, kur Profesori ynë shënonte majat profesionale, ndërsa autori i këtij teksti, i ri dhe në fillimet e tij shkencore, tek kishte marrë gradën e dytë shkencore. Atë kohë Profesor Bahtijar Kryeziu botoi veprën e tij të parë, përkatësisht tezën e doktoratës Onomastika e Hashanisë (2000) në Institutin Albanologjik dhe fjalët e këtij përurimi ua besoi dy specialistëve të kësaj fushe: dr. Rexhep Doçit dhe mr. Begzad Baliut.

Këtu zuri fill interesimi im për veprën e tij, pa përjashtuar edhe përbërës të tjerë. Profesor Bahtijari vinte nga ana ime krahinore; kufijtë etnografikë të kërkimeve të mia të doktoratës (krahnia e Gallapit) “merrnin me vete” edhe dy fshatra të krahinës etnografike të doktoratës së tij; metoda kërkimore e studimore e angazhimit të tij në këtë fushë ishte thjesht një vazhdimësi e punës së tij shkencore; ndërsa më tej, si rallë të tjerë do të më “merrte me vete” edhe në institucionin e tij universitar, në Fakultetin e Edukimit – Universitetin e Prishtinës, duke i pri edhe vlerësimit të tij shkencor e universitar në të gjitha gradat: “Prof. ass.”, “Prof. i asoc.”, “Prof. dr.”.

Duke vlerësuar këtë nderim prej prijësi edhe unë e kam ndjerë obligim të përcjell të gjitha veprat dhe të shkruaj gjithashtu fillimisht për të gjitha veprat e specializuara në fushë të onomastikës, ndërsa më tej edhe për vprat tjera me karakter përgjithësues.

Në ndërkohë e kam parë të arsyeshme që vetë apo me studentët e masterit të zhvilloj disa aktivitete kërkimi, ku objekt do të bëhej edhe Profeor Bahtijar Kryeziu. Pjesë e këtyre aktivi¬teteve janë, jo vetëm leximet e veprave të tij, po edhe bisedat individuale e kolektive dhe intervistat, të cilat janë përfshirë në këtë vëllim.

Duke dashur që në këtë vëllim të përfshihen edhe artikuj të caktuar si edhe intervistat, unë njëkohësisht e kam përjashtuar karakterin monografik të veprës, që e kisha synuar fillimisht. Për më tej Profesori vazhdon të shkruajë si edhe më parë dhe madje, të pranojë që t’i bashkohem në projektet e tij e të më bashkohet në projektet e mia. Në këtë mënyrë ne nga nxënës e mësues u bëmë kolegë, bashkëpunëtorë të fushës dhe madje bashkautorë veprash, besoj me interes në fushë të leksiko-grafisë.

Le të jetë edhe kjo vepër pjesë e këtij bashkëpunimi, bashkë-kërkimi e bashkautorësie në fushë të gjuhës, përkatësisht, historisë së saj, leksikografisë, onomastikës e dijeve të tjera albanologjike edhe një sukses i një rrugëtimi të përbashkët dhe nderim për këtë – albanologjinë që na ka bashkuar.

Dhe le të jetë kjo vetëm vepra e parë e cila i pasvjen bashkë-punimit tonë në vepra me karakter historiko-gjuhësor e leksikografik, si dhe vepër e cila i paraprin një sinteze tjetër për punën e tij shkencore, për të mos thënë për punën tonë kërkimore.

Prof. Dr. Muhamet Racaj/

Siguria është një kusht themelor për jetën dhe zhvillimin e njeriut. Pa siguri, çdo projekt jetësor mbetet i pasigurt dhe çdo zhvillim është i brishtë. Shprehja “ndjenja e vërtetë e sigurisë” nuk kufizohet në dokumente ligjore apo sigurime financiare; ajo është një përvojë e brendshme paqeje dhe stabiliteti.

Ky punim ka në qendër sigurinë individuale, si baza nga e cila burojnë të gjitha format e tjera të sigurisë. Për ta kuptuar më qartë këtë, përfshijmë edhe Dekalogun e Jetës, i cili përçon mesazhin se shumë vlera nuk mund të sigurohen dhe të blihen kurrë me para. Kështu, siguria nuk është vetëm mbrojtje fizike, por edhe mbrojtje e dinjitetit, e shëndetit, e dashurisë dhe e kohës.

Elaborimi i përmbajtjes

1. Përkufizimi i Sigurisë

Siguria mund të përkufizohet si një gjendje mbrojtjeje të integritetit fizik, emocional, kulturor dhe ekonomik nga çdo kërcënim. Në hierarkinë e Maslow-it, siguria është nevoja e dytë pas nevojave fiziologjike, që krijon mundësinë për vetërealizim.¹

2. Nivelet e Sigurisë

Në literaturë dallohen disa nivele të sigurisë:

• Siguria individuale – mbrojtja e jetës, shëndetit, dinjitetit dhe lumturisë së individit;

• Siguria komunitare – mbrojtja e familjes dhe grupit shoqëror nga rreziqet e brendshme e të jashtme;

• Siguria kombëtare – integriteti territorial, rendi kushtetues dhe paqja e brendshme e një shteti;

• Siguria ndërkombëtare – rendi global, marrëdhëniet mes shteteve dhe parandalimi i konflikteve të armatosura.

• 3.Dimensioni filozofik dhe teorik

Një individ që nuk e ndjen veten të sigurt nuk arrin dot të zhvillojë potencialin e tij të plotë në arsim, krijimtari apo marrëdhënie shoqërore. Në këtë këndvështrim, siguria nuk është vetëm një koncept operacional, por edhe një kategori e thellë filozofike që lidhet me ekzistencën.

4.Ndjenja e vërtetë e sigurisë

Një aspekt i veçantë i këtij koncepti është përjetimi i brendshëm i sigurisë. Shumë individë mund të kenë të gjitha mjetet materiale dhe ligjore për mbrojtje, por të mos përjetojnë siguri të vërtetë për shkak të pasigurisë emocionale apo mungesës së stabilitetit social. Kjo ndjenjë e vërtetë e sigurisë lidhet me përfshirjen, dashurinë dhe harmoninë në raportet ndërpersonale dhe komunitare.

5. Siguria si element zhvillimor

Siguria nuk është vetëm një mbrojtje nga kërcënimi, por edhe një parakusht për zhvillim. Shoqëritë e sigurta tërheqin investime, zhvillojnë sistemet arsimore dhe krijojnë hapësirë për inovacion. Individët që ndihen të sigurt janë më të gatshëm të marrin iniciativa, të krijojnë familje dhe të kontribuojnë për komunitetin.

6. Ndjenja e vërtetë e sigurisë dhe Dekalogu i Jetës

Siguria e vërtetë nuk matet me para. Dekalogu i Jetës na kujton këtë të vërtetë të thjeshtë por thelbësore:

▪︎ Me para mund të blesh një shtëpi, por jo edhe një vatër ku ndihet siguria dhe ngrohtësia familjare.

▪︎ Me para mund të blesh një orë të shtrenjtë, por jo edhe kohën qe e ke siguruar të kalosh me njerëzit e dashur.

▪︎ Me para mund të blesh një shtrat të butë, por jo edhe sigurinë për gjumë te qetë dhe ëndrrat pa ankth.

▪︎ Me para mund të blesh ushqime të mira, por jo edhe të sigurosh oreksin dhe shijen e vërtetë të jetës.

▪︎ Me para mund të paguash mjekun më të mirë, por jo edhe të sigurosh shëndetin që të mban gjallë.

▪︎ Me para mund të blesh sigurime të ndryshme, por jo edhe ndjenjën e vërtetë të sigurisë – atë paqe të brendshme që vjen kur e di se je i mbrojtur, i dashur dhe i pranuar, pavarësisht çdo rrethane.

▪︎ Me para mund të blesh libra të rrallë, por jo edhe ta sigurosh mençurinë për t’i kuptuar.

▪︎ Me para mund të blesh luks e pasuri, por jo edhe të sigurosh dashurinë e sinqertë që lind prej shpirtit.

▪︎ Me para mund të blesh shërbëtorë e ndihmëtarë, por jo edhe të sigurosh miqësinë e vërtetë që nuk ka çmim.

▪︎ Me para mund të blesh argëtim dhe spektakle, por jo edhe të sigurosh lumturinë që buron brenda teje.

Ky dekalog i thjeshtë por i fuqishëm është një kujtesë se ndjenja e vërtetë e sigurisë nuk vjen nga pasuria, por nga dashuria, shëndeti, koha, siguria shpirtërore dhe ngrohtësia njerëzore.

Përfundim

Siguria është një nevojë universale dhe një element i domosdoshëm për ekzistencën dhe zhvillimin e qenies njerëzore.

Ajo nuk mund të blihet, nuk mund të imitohet, por duhet të kultivohet në të gjitha nivelet: nga individi te kombi dhe deri në komunitetin ndërkombëtar. Dekalogu i Jetës e përforcon këtë ide duke na kujtuar se dashuria, koha, shëndeti dhe ndjenja e sigurisë janë vlerat më të mëdha që kemi.

Shoqëritë që garantojnë sigurinë individuale krijojnë kushtet për zhvillim ekonomik, arsimim dhe krijimtari. Një individ i sigurt guxon të ëndërrojë, të punojë dhe të kontribuojë në komunitet.²

Rekomandime:

• Të fuqizohen mekanizmat ligjorë dhe institucionalë për mbrojtjen e jetës dhe të drejtave të njeriut.

• Të promovohet edukimi për sigurinë individuale dhe emocionale në familje e shkolla.

• Të zhvillohen politika që ulin pasigurinë ekonomike dhe sociale.

• Të forcohet ndjenja e komunitetit dhe solidaritetit njerëzor.

• Të kujtohet gjithmonë se siguria është një gjendje e brendshme dhe vlerë shpirtërore.

Fusnota

• Abraham Maslow, A Theory of Human Motivation, Psychological Review, 1943.

• Barry Buzan, People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era, London: Harvester Wheatsheaf, 1991.

• David A. Baldwin, “The Concept of Security,” Review of International Studies, vol. 23, no. 1, 1997.

Literatura e shfrytëzuar

• Maslow, Abraham. A Theory of Human Motivation. Psychological Review, 1943.

• Buzan, Barry. People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era. London: Harvester Wheatsheaf, 1991.

• Baldwin, David A. “The Concept of Security.” Review of International Studies, vol. 23, no. 1, 1997.