Izet Duraku/

“Dëshmitari i rremë” është romani i tretë i autorit Bujar Skëndë, për të cilin letërsia dhe rrjedhat letrare mbeten pasioni i një jëte. Mund të them me bindje se realizimi i kësaj vepre së paku është në nivelin e pritshmërive të larta ndaj saj.

Heroi i romanit, artist i shquar i këngës shqiptare, i rënë në rrjetën e merimangave të regjimit, artistikisht ndërtohet edhe përmes antiheroit që zë pjesën kryesore. Kjo është edhe risia që sjell romani.

Me antiheronj është e mbushur letërsia jonë dhe ajo botërore, po Sandër Bajraj është i veçantë, i ndryshëm se si është ngjizur fati i tij. Dështimet e përhershme dhe ambicia për tu shfaqur aty ku nuk mund të ngjitet, përbëjnë tharmin e ligësisë së tij. A është xheloz Sandri ndaj sukseseve dhe përndritjes së të tjerëve? Sigurisht. Po Jago i Shekspirit, me marifetin e shamisë, ndonëse nxit një tragjedi të mënxyrshme, do të habitej me Sandrin e viseve shqiptare, një personazh hijenë që kërkon të përfitojë nga fatkeqësia e tjetrit.

Përmes monologjesh të pandërprera të Sandrit zbulohet jeta e tij diku në fshat, në rrethinat e një qyteti të vogël të kolonizuar me funksionarë fuqiplotë partie e pushteti ushatarakë e punonjës të shërbimit të fshehtë, kryesisht të dyndur këtu nga zona të tjera të vendit. Ashtu si Sandri ata kërkonin të iknin një orë e më parë nga ky vend duke zhytur të tjerët më thellë në ziftin e jetës.

Monologu i Sandrit përthyhet herë-herë nga dialogje të kursyera me të njohur të rastit, a me familjarë të tij. Por nëse dialogu jepet i zhveshur nga emocionet njerëzore, monologu ashtu i ngadalshëm apo më i shpejtë zbulon tërësisht relievin e shpirtit të tij. Mjerimi në jetën bashkëshortore e bën më të zymtë vetminë e tij në rrethin shoqëror. Njeriut në diktaturë në luftën për mbijetesë i leverdiste të fliste me veten se sa tu hapej miqve dhe të njohurve. Sandri nuk kishte miq. Edhe pse cilësitë e tij prej hijene i kishte mbajtur të fshehta, të tjerët, nuhasnin kundërmimin e karakterit të keq dhe i largoheshin me shpejtësi.

Përmes vëzhgimeve të Sandrit përshkruhet qyteti i vogël, ku secili mbikqyrej nga të tjerët dhe njëkohësisht të gjithë banorët ishin të mbikqyrur. Përndjekje totale. Rruga kryesore e qytetit që konsiderohej si shetitore përshkohej me shpejtësi për t’u ikur vështrimeve gjurmuese dhe vrastare. Njerëzit përpiqeshin të shmangeshin duke kaluar nëpër udhë dytësore.

Gjithë monologjet e tij të trazuara zbulojnë përpjekjen e dëshpëruar për të justifikuar veprimin e shëmtuar të shpifjes së vet ndaj artistit të shquar të burgosur nga regjimi. Zhbirimet e thella nxjerrin në pah psikologjinë e një krimi që kërkon shpërblimin jo ndëshkimin. Sajimi i armikut nuk është vetëm vepër e Sandrit që vetofrohet si vegël krimi, po në radhë të parë i të gjithë pushtetarëve, nga maja e Olimpit deri në periferi.

Në dallim nga antiheroi, Seran Mejdani heroi i veprës mban aureolën e artistit të shquar. Edhe për shkak të cilësive të larta njerëzore, ai rrethohet nga simpatia dhe dashuria e njerëzve. Ai e ndjen rrezikun që i kanoset. Në qytetet e vogla, ligësia e pushtetarëve ishte më e madhe se kudo. Prapa llogjeve propogandistike të parimeve fshiheshin qëndrime personale plot helm e ligësi. Në qytet vjen si guvernator një armik personal i familjes së Seranit që i pati burgosur të atin. Sigurisht ai do të përfitonte nga sulmet politike ndaj artit e artistëve duke shfryrë kështu dhe urrejtjen e verbër personale. Ndonëse ka miq të shumtë, përbindëshi partiak është i pandalshëm.

Tirana, vitrina e regjimit, kundrohej si një lloj parajse ku do të mbërrinte krejt vendi. Lëvizjet drej saj qenë rreptësisht të kontrolluara. Prej andej shkrepnin rrufetë e ndëshkimit zeusian për t’i futur dridhmën krej vendit, po kjo nuk mjaftonte. Ajo do të pasohej nga tërmetet lokale: internimet, burgosjet, pushkatimet në qytetet e vogla që do të tmerronin njëlloj të gjithë njerëzit.

Meritë e romanit është realizimi mjeshtëror i vizatimit të ngjashmërive midis komunizmit e nazizmit për sa u përket trajtimit të kundërshtarëve politikë. Mizoria është e pakufishme. Në zgafellat e qelive ku e mbajtën, artistin e katandisën kockë e lëkurë. A nuk qenë të ngjashme burgjet tona me kampet naziste të shfarosjes?

“Albspirit”

Prof. Florenca Stafa/

Mora shkas nga një video shumë e bukur në pamje (krijuar me IA), por fatkeqësisht me gabime shkencore.

Pikërisht në Ditën e Alfabetit, më 22 nëntor 2025, reklamohet si një punë e shkëlqyer e një fëmije/nxënësi vetëm 10 vjeç, i cili mëson dhe edukohet në një shkollë të vendit tonë.

E përgëzoj vogëlushin që ka krijuar këtë video mbresëlënëse me anë të teknologjisë, por nuk e di kush është mësuesja e historisë së këtij nxënësi.

Në video flitet për personalitete që morën pjesë në Kongresin e Manastirit dhe që me mendjen e fjalën e tyre të mençur sollën një moment shumë të rëndësishëm për historinë e kombit tonë: njëshimin e alfabetit (Kongresi i Manastirit, 14–22 nëntor 1909).

Në video përmendet Petro Nini Luarasi dhe po ashtu Faik Konica, si personalitet i Kongresit.

Ndërkohë që në dokumentet arkivore dhe në shtypin e kohës, Faik Konica ishte personaliteti që nuk e pranoi thirrjen e Kongresit të Manastirit dhe madje nuk mori pjesë, për dy arsye:

1. Ftesa për të marrë pjesë në Kongres iu dërgua me vonesë;

2. Konica kishte një koncept tjetër për rrugën që duhej ndjekur për njëshimin e alfabetit të gjuhës shqipe. Sipas tij, kjo çështje kaq e rëndësishme nuk duhej vendosur nga një forum i gjerë dhe me përbërje të larmishme.

Fakti që në Kongres nuk morën pjesë edhe intelektualë të tjerë të njohur në fushën e gjuhësisë, si Aleksandër Xhuvani, Asdreni, A. Z. Çajupi, Shtjefën Gjeçovi dhe vetë Konica, ka qenë i paramenduar, për të mos i pasur si “ngatërrestarë” gjatë punimeve.

E citova këtë fakt historik për të treguar se mësimdhënia ka humbur rolin dhe misionin e saj në epokën moderne. Mësues që nuk njohin të vërtetat shkencore, mësues që nuk i ballafaqojnë faktet, mësues që u flasin nxënësve për ngjarje dhe figura historike pa shfletuar e verifikuar burimet…

Personalisht, me një përvojë 20-vjeçare në arsimin parauniversitar dhe universitar, gjykoj se është e domosdoshme rishikimi i kurrikulës, ku lëndës së historisë duhet t’i jepet një rëndësi e veçantë. Historia duhet të jetë prioritet kombëtar. Formimi i nxënësve që në moshë të hershme me koncepte të sakta shkencore konsolidon personalitetin e tyre si qytetarë evropianë.

Mësuesit kanë nevojë të trajnohen edhe në anën shkencore, të organizohen tryeza diskutimi për risitë në shkencë, të ballafaqohen me të vërtetat dhe të jenë në shërbim të formimit të brezit të ri.

Do të ishte edhe më shqetësuese nëse vogëlushi i videos e ka marrë tekstin nga libri i historisë që studion. Përpos kësaj, nuk edukohet përmes punëve krijuese, por thjesht përmes fasadave me ngjyra dhe efekte të IA-së.

Si nuk i shkoi mendja mësueses që e ka monitoruar këtë punë që vogëlushi të kujdesej për një fakt shumë të rëndësishëm: pjesëmarrjen për herë të parë të një gruaje në kongres — të Sevastisë Qiriazi!

Kjo do të kishte vlerë të jashtëzakonshme në edukimin qytetar të fëmijëve, do t’i bënte të zhvillonin të menduarin kritik dhe do të fitonin kompetencën qytetare natyrshëm.

Pjesëmarrja e një gruaje në Kongres në atë kohë ishte një arritje e madhe. Nxënësit do të kuptonin shumë për barazinë gjinore në vendimmarrje, për të drejtat dhe përgjegjësitë e individit në shoqëri, dhe për rëndësinë e arsimimit për konsolidimin e shtetit-komb.

Të gjithë biem dakord për një fakt: “problemi me tekstet shkollore”, Altertekstin apo edhe kurrikulën në tërësi.

Por mësuesi duhet të dijë diçka të rëndësishme — diçka që u them shpesh studentëve të programit të mësuesisë dhe mësuesve në detyrë:

“Mësuesi sot duhet të jetë në gjendje të ndërtojë vetë orën e mësimit me burime dhe materiale krejtësisht të ndryshme nga teksti, por duke iu përmbajtur me rigorozitet programit të miratuar nga Ministria e Arsimit.”

Kjo nënkupton që mësuesi duhet të heqë dorë nga teksti shabllon, nëse ai nuk përputhet me nevojat e nxënësve ose nuk ofron aparatin pedagogjik të duhur.

Por a janë në gjendje ta bëjnë këtë mësuesit në sistemin tonë parauniversitar? Fatkeqësisht jo.

Për shumë arsye… ku një rol të rëndësishëm e luan edhe kurrikula e arsimit të lartë dhe modulet e ofruara.

Personalisht, jam një mbështetëse e fuqishme e gjithë arsimtarëve dhe — po të kisha në dorë — ata do të ishin njerëzit më të paguar në vend, me një standard të vetëm:

“Në arsim qëndron ai që e MERITON.”

Por në një sistem ku i paafti e ka vënë përpara me injorancën e tij të diturin, intelektualin, mësuesin vizionar, është bërë mision i pamundur.

Të dashur mësimdhënës, bëjeni punën tuaj me pasion. Fëmijët dhe nxënësit tuaj nuk kanë asnjë faj për këtë sistem. Por mos i lini “çalamanë” të përhershëm mbi tokë. Nëse gabimi i mjekut të fut në dhe, gabimi i mësuesit të lë sakat përjetë!

Besian Gjika/

Gjuha shqipe është shtylla kryesore e identitetit kombëtar shqiptar. Rruga e saj drejt njësimit ka qenë e mbushur me vështirësi, por edhe me përpjekje titanike që kulmuan në Kongresin e Manastirit të vitit 1908, ku alfabeti latin u miratua si bazë e përbashkët (Demiraj, 1988). Ky akt emancipues i dha gjuhës një status mbarëkombëtar dhe e shndërroi në mjet të vetëdijes politike e kulturore. Më pas, standardizimi i vitit 1972 siguroi një normë të unifikuar për arsimin, administratën dhe letërsinë (Akademia e Shkencave, 1973), duke sjellë përfitime të mëdha, por edhe problematika lidhur me ruajtjen e pasurisë dialektore (Pipa, 1989). Sot, në epokën e globalizimit dhe migrimit masiv, shqipja pasurohet përmes teknologjisë dhe kulturës, por përballet me sfida të reja, veçanërisht në diasporë, ku ekspozimi ndaj gjuhëve vendase është i madh (Elsie, 2005).

I: Kongresi i Manastirit dhe njësimi i gjuhës

Kongresi i Manastirit, i mbajtur nga 14 deri më 22 nëntor 1908, përfaqëson një moment kulmor në historinë e gjuhës shqipe. Delegatë nga të gjitha trevat shqiptare dhe diaspora u mblodhën për të zgjidhur një problem madhor: mungesën e një alfabeti të unifikuar. Kryetar u zgjodh Mit’hat Frashëri, ndërsa sekretare Parashqevi Qiriazi, duke treguar përfshirjen e gjerë të figurave të kulturës shqiptare. Në fjalën e tij, Frashëri theksonte: “Kombi ynë nuk mund të ecë përpara pa një gjuhë të përbashkët, pa një alfabet që të na bashkojë” (Demiraj, 1988, f. 112). Vendimi për miratimin e alfabetit latin ishte një akt emancipues, i cili i dha gjuhës një status mbarëkombëtar dhe e shndërroi në mjet komunikimi e vetëdije kombëtare. Siç vëren Buda (1968), ky ishte “një hap i domosdoshëm drejt modernizimit të kombit shqiptar”.

II: Standardizimi i vitit 1972

Pas më shumë se gjysmë shekulli, Kongresi i Drejtshkrimit i Gjuhës Shqipe u mbajt në Tiranë nga 20 deri më 25 nëntor 1972. Me pjesëmarrjen e 87 delegatëve nga Shqipëria, Kosova, Maqedonia, Mali i Zi dhe komuniteti arbëresh i Italisë, ky kongres vendosi normën e sotme të shqipes letrare (Akademia e Shkencave, 1973). Tema e kongresit ishte domethënëse: “Një komb, një gjuhë.” Ky hap solli përfitime të mëdha: një gjuhë e unifikuar për arsimin, administratën dhe letërsinë, duke lehtësuar komunikimin dhe prodhimin kulturor. Megjithatë, standardizimi nuk ishte pa problematika. Pipa (1989) e kritikoi standardin si kufizim të gegërishtes dhe si imponim politik, ndërkohë që Çabej (1976) e mbështeti, duke e parë si domosdoshmëri për unitetin kombëtar. Ky tension mes normës së përbashkët dhe trashëgimisë dialektore mbetet i gjallë edhe sot.

III: Pasurimi i gjuhës sot dhe sfidat në diasporë

Në ditët e sotme, shqipja pasurohet përmes teknologjisë, shkencës, letërsisë dhe kulturës popullore, por përballet edhe me sfida të reja. Globalizimi dhe ndikimi i anglishtes e bëjnë të nevojshme ruajtjen e identitetit gjuhësor. Kjo është veçanërisht e rëndësishme në diasporë, ku ekspozimi ndaj gjuhëve vendase është i madh dhe rreziku i humbjes së shqipes është real. Siç thekson Lafe (2002): “Standardi i gjuhës nuk është thjesht një rregull drejtshkrimor, por një mjet për të ruajtur identitetin kombëtar.” Ndërkohë, Elsie (2005) vëren se diaspora ka luajtur rol të pazëvendësueshëm në ruajtjen e gjuhës përmes letërsisë dhe kulturës. Mësimi dhe përdorimi i saj në mërgatë përvçse është një akt i lartë kulturor, po ashtu është domosdoshmëri për ruajtjen e rrënjëve kombëtare dhe për bashkimin e brezave të rinj me historinë e tyre.

Përfundim

Nga përpjekja titanike e Manastirit, te standardizimi i vitit 1972 dhe pasurimi i sotëm, gjuha shqipe mbetet një pasuri e paçmuar dhe një simbol i bashkimit kombëtar. Në diasporë, ajo është ura që lidh të shkuarën me të ardhmen, duke garantuar që historia dhe identiteti i një populli të mos humbasin në dallgët e globalizimit.

Bibliografi

• Akademia e Shkencave e RPSH. (1973). Materialet e Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe. Tiranë: Akademia e Shkencave.

• Buda, A. (1968). Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit. Tiranë: Universiteti i Tiranës.

• Çabej, E. (1976). Studime gjuhësore. Tiranë: Akademia e Shkencave.

• Demiraj, Sh. (1988). Gjuha shqipe dhe historia e saj. Tiranë: Akademia e Shkencave.

• Elsie, R. (2005). Albanian Literature: A Short History. London: I.B. Tauris.

• Lafe, E. (2002). Artikuj mbi drejtshkrimin dhe standardin e shqipes. Tiranë: Universiteti i Tiranës.

• Pipa, A. (1989). Politika e gjuhës në Shqipërinë socialiste. München: Otto Harrassowitz.

• Prifti, K. (2008). 100-vjetori i Kongresit të Manastirit. Tiranë: Akademia e Shkencave.

Vilma Jazexhiu Proko/

Veprimtari përkujtuese në 60-vjetorin e ndarjes nga jeta të prof. Ziaudin H. Kodra ishte veprimtaria që u organizua në shenjë nderimi dhe mirënjohjeje për një nga personalitetet më të shquar të albanologjisë dhe letërsisë shqipe e asaj arbëreshe, prof. Ziaudin Kodrën, në vendlindjen e Tij, Dibër, nga Shoqata “Bashkësia Dibrane” (Tiranë), në bashkëpunim me Shoqatën për Histori dhe Trashëgimi Kulturore “Dibra” (Dibër), Qendrën e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA), dhe familjen Kodra, me rastin e 112-vjetorit të Lëvizjes së Bashkësisë Dibrane në Tiranë, në të cilën morën pjesë Kryetari i Komunës-Dibër (RMV), z. Fisnik Mela; Profesor Emeritus Emil Lafe, pjesëmarrës i Kongresit të Drejtshkrimit (1972), Kryeredaktor i “Fjalor Enciklopedik Shqiptar” (2008-2009) dhe Kryetar i Këshillit të Botimeve të QSPA-së nga krijimi (2020); akademik Adem Bunguri, Drejtor i Institutit të Arkeologjisë (Akademia e Shkencave e Shqipërisë); studiueset dr. Jolanda Lila dhe dr. Vilma Proko nga QSPA; Kryetari i Shoqatës “Bashkësia Dibrane”, prof. as. Saimir Shatku, Kryetari i Shoqatës “Tirana”, z. Rruzhdi Keçi; Kryetarja e Shoqatës për Histori dhe Trashëgimi Kulturore “Dibra”, dr. Qëndresa Paçuku, pedagogë e studiues nga Universiteti i Tetovës, universitetet e Shkupit: “Nënë Tereza” dhe “Sh. Kirili dhe Metodi”; intelektualë dibranë nga të dyja anët e kufirit, të ftuar nga Tirana, Dibra, Prishtina dhe anëtarë të familjes Kodra.

Për të pranishmit u shfaq dokumentari kushtuar prof. Z. Kodrës, i siguruar nga Arkivi Qendror Shtetëror i Filmit, në të cilin u pasqyrua përkushtimi i studiuesit Kodra në dokumentimin dhe mbledhjen e të dhënave mbi komunitetin arbëresh, gjatë vizitës në ngulimet arbëreshe të Kalabrisë në v. 1965, raporti i ekspeditës studimore në po këtë vit, dhe fragmente filmike nga konferenca shkencore e mbajtur në Tiranë (1964), me rastin e 150-vjetorit të lindjes së De Radës, ku prof. Z. Kodra ishte një prej kumtuesve kryesorë.

Fjala përshëndetëse u mbajt nga prof. as. Saimir Shatku, Kryetar i Shoqatës “Bashkësia Dibrane”, ku theksoi se prof. Ziaudin Kodra (1909–1965) ishte një nga studiuesit e parë shqiptarë të gjuhës, letërsisë dhe trashëgimisë arbëreshe. I arsimuar në Liceun Francez të Korçës dhe në Universitetin e Firences, ai zhvilloi një karrierë të pasur si mësues, drejtor dhe pedagog i letërsisë shqipe në institucionet kryesore arsimore të vendit. U persekutua nga regjimi fashist dhe u internua në Itali, por vazhdoi punën shkencore me përkushtim, duke hartuar tekstet themelore mbi letërsinë e vjetër shqipe dhe arbëreshe, metodikën e gjuhës dhe letërsisë, dhe me bashkautorësi “Historinë e letërsisë shqipe”, duke mbetur ndër të parët që studioi në mënyrë sistematike kulturën dhe letërsinë arbëreshe.

Ligjëruan me kumtesat e tyre: Profesor Emeritus Emil Lafe, i cili në fjalën e tij theksoi që emrin e Ziaudin Kodrës e njeh nga teksti “Letërsia e vjetër shqipe dhe arbëreshe”, që përdorej në vitet ’50 në shkollat e mesme, kur prof. Lafe qe nxënës. Më pas, e njohu nga afër gjatë studimeve në Universitetin e Tiranës. Ajo që i mbetet e pashlyer në kujtesë kujtdo që e ka njohur prof. Z. Kodrën, – tha prof. Lafe, – është njëjtësimi i tij me objektin e punës: të dukej sikur ai dhe Bota Arbëreshe përbënin diçka të pandashme: Bota dhe letërsia arbëreshe ishin jeta dhe shtëpia e tij e përjetshme. Prof. Z. Kodra u nda nga jeta 56 vjeç, kur kishte arritur shumë falë pasionit të studiuesit dhe punës së tij të ngulët, por ai kishte në mendje e në letër edhe shumë shestime shkencore për të sjellë studime e vështrime të reja për letërsinë dhe folklorin arbëresh. Bibliografia e tij shkencore është mjaft e pasur dhe zbulon një intelektual aktiv e energjik. Deri sot trashëgimia e tij studimore, e përderdhur në revista dhe botime të ndryshme shkencore, nuk ishte mbledhur në një botim të veçantë.

Bashkë me kolegun e vyer dr. Thoma Qendro, e quajtëm si detyrim qytetar që ta nderonim kujtimin e prof. Z. Kodrës, duke kryer punën filologjike për botimin e veprës së tij. Z. Ilir Kodra, nip i prof. Z. Kodrës, qe gjithnjë në gatishmëri për të mbledhur dhe kompjuterizuar gjithë lëndën. Jemi përpjekur që të përgatisim një ribotim cilësor të shkrimeve të autorit, që shtrihen në një periudhë 30-vjeçare: 1935–1965, gjatë së cilës gjuha letrare shqipe në tërësi dhe stili i veprimtarisë shkencore në veçanti, patën një zhvillim dinamik. Për këtë arsye kemi mënjanuar luhatjet e zakonshme drejtshkrimore e gramatikore dhe shumë luhatje të tjera që kanë të bëjnë me emërtime arbëreshe, por natyrisht kemi ruajtur gegërishten letrare që ka përdorur autori deri nga mesi i shekullit të shkuar.

Vëllimi i pranishëm përbën një vepër konsultimi dhe studimi për letërsinë arbëreshe deri në gjysmën e parë të shek. XX, por është njëkohësisht edhe një antologji e vlerave më të spikatura të asaj letërsie, përfshirë edhe letërsinë popullore. Pjesët më të rëndësishme të vëllimit janë kapitujt e hartuar nga prof. Z. Kodra për veprën “Historia e letërsisë shqipe”, të botuar nga UT (dy vëll., 1959), që mbetet ende e pakapërcyer nga gjerësia dhe kriteret shkencore të hartimit, po ashtu edhe një varg artikujsh për autorë të veçantë arbëreshë që thellojnë e plotësojnë trajtimin e tyre në atë vepër. Prandaj, shpreh bindjen se kjo përmbledhje studimesh të prof. Z. Kodrës, e nisur si një peng nderimi ndaj tij, është gjithashtu një vepër studimi, që u drejtohet studentëve të letërsisë shqipe në universitetet tona, po ashtu mësuesve të kësaj lënde në mbarë hapësirën shqiptare dhe gjithë atyre që kanë dëshirë, kureshtje e interes kulturor për letërsinë arbëreshe. Këtu do të gjejnë pa dyshim materiale dhe analiza nga një specialist i dorës së parë në këtë fushë.

Prof. Lafe e përfundoi fjalën e tij me disa mbresa nga vizitat e tij në vendbanimet arbëreshe të Kalabrisë rreth viteve ’80. Dr. Jolanda Lila, QSPA mbajti on line fjalën e titulluar “Tri hullitë kryesore të veprimtarisë së Ziaudin Kodrës”, përmes së cilës paraqiti rolin e studiuesit Kodra për njohjen e figurës së De Radës në Shqipëri në vitet 1952-1965, kur ai ndahet para kohe nga jeta, përmes tri mënyrave: Përshtatjes së 15 kangjeljeve të kryeveprës deradiane “Milosao” për lexuesit e sotëm; Hartimit të kapitujve me të dhëna rreth jetës e veprës së De Radës (krahas autorëve të tjerë arbëreshë) në tekstet historiografike: “Letërsia e vjetër shqipe dhe arbëreshe”, 1952 dhe “Historia e letërsisë shqipe” (1959, I, II), si dhe botimit në shtypin shkencor dhe kulturologjik të shkrimeve për De Radën.

Dr. Vilma Proko nga QSPA mbajti kumtesën “Trashëgimia arbëreshe dhe kontributi i prof. Ziaudin Kodrës në studimet shqiptare”, të cilën po e paraqes shkurtimisht më poshtë: Studiuesi poliedrik Ziaudin Kodra (1909–1965) mbetet një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të letërsisë dhe kulturës arbëreshe në Shqipëri dhe një ndër zërat më të angazhuar në studimin dhe përhapjen e vlerave të letërsisë arbëreshe në vitet e pas Luftës II Botërore. Krahas veprimtarisë së vyer si studiues i arsimit, u dallua edhe në mbledhjen me kujdes dhe durim të veçantë të këngëve lirike dhe liriko-epike arbëreshe, të cilat përbëjnë një thesar të çmueshëm gjuhësor, duke i përshtatur tekstet letrare dhe folkloritike arbëreshe me një shqipe të qartë e të rrjedhshme, të pasur me të dy dialektet e saj kryesore. Më 1957 u botua përmbledhja e përgatitur prej Tij: “Poezija popullore arbëreshe”, me rreth 200 faqe, një antologji që mbetet edhe sot një dëshmi e gjallë e trashëgimisë shpirtërore të arbëreshëve, ku çmon rolin e rëndësishëm të folklorit në ngjizjen e letërsisë arbëreshe.

E kam ndeshur për herë të parë emrin Ziaudin Kodra gjatë punës për hartimin e “Fjalor Enciklopedik Shqiptar”, 3 vëll., ASHSH, 2008-2009, e më pas, që nga v. 2020 e në vijim, gjatë punës në Qendrën e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA) përmes një materiali të gjerë të dokumentuar në revista shkencore, botime të ndryshme, shtypin e kohës etj., e deri me pjesëmarrjen në Simpoziumin shkencor “Ziaudin Kodra–Studiuesi i vyer i botës arbëreshe”, organizuar më 18 dhjetor 2024 nga QSPA, në nder të 115-vjetorit të lindjes. Në këtë simpozium u mbajtën kumtesa nga Prof. Emeritus E. Lafe, prof. Y. Çiraku, prof. Klara Kodra etj., përmes të cilave u dhanë vlerësime mbi veprën dhe kontributin shkencor të këtij personaliteti.

Në kumtesën e mbajtur prej meje të titulluar: “Ziaudin Kodra i vështruar si studiues i shqipes dhe i arbërishtes” u përpoqa të paraqes figurën e shumanshme të Z. Kodrës si studiues i historisë së letërsisë shqipe e sidomos asaj arbëreshe dhe punën e tij të kujdesshme për mbledhjen e këngëve lirike dhe liriko-epike arbëreshe, të cilat përbëjnë një pasuri të çmuar gjuhësore, si dhe aftësinë për t’i përkthyer e përshtatur ato në një shqipe të pastër, të rrjedhshme dhe të pasur me elemente të dy dialekteve. Vlerësohet botimi i v. 1950 i “Gjahut të malësorëvet” të Kristoforidhit, që mundëson lexim paralel në gegërisht dhe toskërisht.

Po ashtu analizova studimin “Përkujtime” mbi “Bletën Shqiptare” (me rastin e 70-vjetorit të vdekjes së Thimi Mitkos), si dhe disa çështje të arbërishtes të trajtuara prej Z. Kodrës në revistën “Studime filologjike” si edhe në shkrime e studime për Gavril Darën, Zef Seremben dhe Françesk Santorin, duke nxjerrë në pah origjinalitetin e tyre dhe rolin e gjuhës arbëreshe si një laborator të gjallë të shqipes. Madje Z. Kodra, e ka përcaktuar Seremben si “poet të lindur” (në kuptimin e një talenti spontan, individual) dhe duke u ndalur në begatinë e figuracionit në poezinë e tij, të cilën për herë të parë e lidh me poezinë popullore, ka theksuar karakterin aktual dhe modern të poezisë së Serembes, duke hedhur një hap para në zbulimin e origjinalitetit të tij. (Marrë nga V. Proko, “Në 180-vjetorin e lindjes së Zef Serembes”, (f. 281), në Kuvendin e Parë të Studimeve Arbëreshe: “Gjendja aktuale e studimeve për arbëreshët”, organizuar nga Qendra e Studimeve dhe Publikimeve për Arbëreshët (QSPA), Tiranë, 27-29 shtator 2021, botuar më 2022.

Po ashtu, përmenda edhe paraqitjen time me kumtesën: “Kontributi i Ziaudin Kodrës për gjuhën dhe letërsinë arbëreshe”, në Konferencën shkencore “Figura me vlera shkencore dhe kulturore shqiptare nga Lugina e Preshevës dhe vise të tjera shqiptare”, organizuar nga Shoqata për Trashëgimi dhe Krijimtari Kulturore e Luginës së Preshevës (25-26 tetor 2025), ku ndër të tjera analizova faktin se prej letërsisë arbëreshe ky studiues i zellshëm ka arritur të sjellë e dëshmojë kumtet shpirtërore të një komuniteti të larguar prej shekujsh nga toka e të parëve, por që e mbajtën përherë gjallë kujtimin e saj.

Akademik Adem Bunguri në fjalën e tij përshëndetëse shprehu mirënjohjen për ftesën e foli për kontributin e bashkëvendasit të tij, prof. Z. Kodrës, në fushën e studimeve albanologjike, e sidomos atyre arbëreshe, duke theksuar se ky përkujtim është një homazh për studiuesin dibran, prof. Ziaudin Kodra që jetoi për dijen dhe kulturën shqiptare, dhe që shërben si një nxitje për brezat e rinj të ndjekin shembullin e tij të ndershmërisë intelektuale, përkushtimit dhe dashurisë për gjuhën e kombit.

Dr. Qëndresa Paçuku, Kryetare e Shoqatës për Histori dhe Trashëgimi Kulturore “Dibra” e përmbylli fjalën e saj me shprehjen: “Unë, në mënyrë metaforike mund të them, se dibranët e Tiranës nuk u shkëputën kurrë nga Dibra, por Dibrën e morën me vete në Tiranë!”

Në fund të takimit u promovua edhe vepra shkencore “Studime Arbëreshe” (përmbledhje e dorëshkrimeve dhe studimeve në botime të ndryshme etj., pa përfshirë dorëshkrimet në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, ASHSH), përgatitur nga Familja Kodra, redaktuar nga prof. Emil Lafe dhe Dr. Thoma Qendro, dhe botuar nga Fondacioni Kulturor & Social Alsar, Tiranë 2025. Në fjalën përmbyllëse, z. Ilir Kodra, nipi i i prof. Ziaudin Kodrës, falënderoi të pranishmit dhe shprehu mirënjohjen e thellë për kumtuesit në këtë përvjetor të 60-të të ndarjes së prof. Kodrës, me theks kontributin e tij të vyer në studimet mbi letërsinë arbëreshe, të cilat përbëjnë një kontribut të çmuar për letërsinë shqipe e botën arbëreshe.

Artan Nati/

Nëse do të gjesh simptomën më të qartë të falimentimit moral të një shoqërie, mos shiko parlamentin, por shiko sallonet e letrave, skenat e artit, panairet e kulturës. Aty ku dikur frymonte shpirti kritik, sot dëgjon zhurmën e duartrokitjeve për dekorata, çmime dhe sponsorizime. Arti është kthyer në biznes, letërsia në konkurs, ndërsa morali është bërë një luks që asnjë krijues nuk e përballon dot pa një kontratë. Në këtë vend ku dikur luftohej për liri, sot luftohet për fonde projektesh. Një pjesë e elitës kulturore që dikur mbante mbi supe idealin e ndërgjegjes, sot mban dosjet e tenderëve kulturorë. Dhe në këtë tranzicion grotesk, shoqëria e pranon me një lloj cinizmi të ëmbël: “Të gjithë kështu bëjnë.” Në çdo civilizim që e meriton këtë emër, ekziston një “busull morale dhe intelektuale” që orienton jetën publike. Në Europën Perëndimore kjo busull nuk është shpikje e qeverive apo e partive. Ajo është krijuar nga shekuj debatesh filozofike, revolucionesh shpirtërore e shkencore, dhe përpjekjesh për të pajtuar lirinë me përgjegjësinë. Por ajo nuk është e përjetshme: çdo brez duhet ta rishikojë, ta kalibrojë, ta përshtasë me realitetin e kohës. Këtë punë delikate e bëjnë elitat mendore: filozofët, juristët, shkrimtarët, psikologët, historianët, artistët, pra, ata që mbajnë barrën e kuptimit.

Filozofi Jürgen Habermas e quante këtë “sferën publike racionale”: hapësira ku elitat e dijes debatojnë mbi bazën e arsyes, jo të pushtetit. Roli i tyre është të krijojnë një “marrëveshje simbolike” që mban bashkë shoqërinë, një ide të përbashkët për të drejtën, të mirën dhe drejtimin që duhet ndjekur. Filozofi e juristi janë busulla morale, shkrimtari dhe historiani janë memoria e gjallë e kombit. Në Perëndim, elitat funksionojnë si rrjet i shpërndarë përmes universiteteve, mediave, institucioneve kulturore dhe forumeve publike. Demokracia ushqehet pikërisht nga tensioni mes mendimit kritik dhe pushtetit politik. Çdo epokë ka mitet e veta: progresin, lirinë, barazinë, por nëse nuk rishikohen, ato ngurtësohen dhe bëhen ideologji. Elitat kujtojnë se realiteti është ndërtim njerëzor që mund të ndryshohet përmes mendimit. Ato janë roje të lirisë, që zbulojnë mënyrat e fshehta të pushtetit dhe ekspozojnë mendimin e rremë që shitet si e vërtetë.

Kur elitat heshtin apo shiten, busulla humbet: filozofët zëvendësohen nga ekspertë që justifikojnë, shkrimtarët nga figurina televizive, juristët nga interpretues të interesit të ditës. Shoqëria atëherë humbet jo vetëm drejtimin, por edhe vetëdijen për veten. Busulla e një civilizimi është dialogu i tij i brendshëm, zërat që mendojnë ndryshe, që debatojnë dhe e mbajnë gjallë imagjinatën e lirisë. Pa këtë kalibrim, edhe Perëndimi rrezikon të mbetet një trup i pasur, por pa shpirt. Në rastin shqiptar, mungesa e kësaj “busulle morale dhe intelektuale” është bërë një nga plagët më të thella të jetës publike. Shqipëria, ndryshe nga vendet e civilizuara perëndimore, nuk ka pasur një proces të qëndrueshëm kalibrimi të ndërgjegjes shoqërore, as nga elitat, as nga institucionet. Jo sepse shqiptarët nuk kanë pasur mendimtarë, por sepse shoqëria nuk i ka lejuar ata të bëhen busull, por i ka përçmuar, përjashtuar ose korruptuar.

Në kohën e mbretit Zog dhe gjatë Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria pati një brez të artë intelektualësh që deshën ta zgjonin kombin me libra, ese dhe ide, por përfunduan duke folur me vete. Faik Konica, aristokrati i sarkazmës, u lodh duke i shpjeguar shqiptarëve se kultura nuk është dekor kombëtar, por mënyrë jetese. Ernest Koliqi kërkoi të shpëtonte shpirtin shqiptar përmes gjuhës e shkollës, ndërsa Branko Merxhani shpiku “neoshqiptarizmën”– një ide e bukur në teori, por e pamundur në një vend ku “arsyeja kombëtare” zëvendësohej me “rregullore partie”. Migjeni e pa realitetin si tragjedi sociale, Lasgushi si ëndërr poetike, Mehdi Frashëri si debat politik, e të gjithë bashkë si një iluzion kombëtar. Ata deshën ta fisnikëronin mendimin, por Shqipëria i kërkoi heronj, jo mendimtarë. Dështuan sepse folën për ideale në një vend që kërkonte bukë, për kulturë në një shoqëri analfabete, për moral në një kohë kur pushteti ndërrohej me pushkë.

Në kohën e Zogut, inteligjenca shqiptare kishte më shumë libra sesa tituj, më shumë ide sesa interesa. Ishin njerëz që gabonin ndoshta politikisht, por jo moralisht; ishin të përçarë në bindje, por të bashkuar në dinjitet. Pas ’90-s, panorama ndryshoi si nga bardhë e zi në shumë ngjyra, pak përmbajtje. Ben Blushi u shpall “Rousseau i tranzicionit” për sa kohë që botoi një roman politik, pastaj u bë reformator pa reformë. Zëri kritik i Blushit tani ka më pak peshë. Ikona e “profetit të letrave” është zbehur për shkak të imazhit të “biznesmenit të medias”. Thellësia e tij shihet si “strategjike” dhe e llogaritur, jo e sinqertë, gjë që e delegjitimon atë si një udhëheqës të mendimit intelektual. Ndërsa Fevziu është një mjeshtër i sipërfaqes. Ai di të pyesë, por rrallë gërmon thellë. Formatet e tij shpesh shërbejnë si lavatriçe publike për politikanët, ku çdo gjë diskutohet, por asgjë nuk zgjidhet. Kjo mungesë guximi për të thyer tabutë e vërteta dhe për të vënë gishtin aty ku dhemb vërtet, e bën atë një “intelektual” të rehatshëm, por jo një udhëheqës të mendimit. Lorenc Vangjeli gjeti filozofinë në qetësinë e korrupsionit: “Sistemi nuk është perfekt, por na mban të gjithë gjallë.” Andi Bushati shpiku “opozitën dixhitale”, një revolucion që zhvillohet ekskluzivisht në Facebook, me hashtag patriotikë. Ndërsa Besnik Mustafaj, që nisi si poet i lirisë, mbaroi si diplomat i ekuilibrit, një shembull klasik i mënyrës shqiptare për të ruajtur idealin pa e rrezikuar postin.

Por ironia më e madhe qëndron te qëndrestarët e vërtetë të regjimit komunist. Ata u gjendën pas ’90-s brenda të njëjtit sistem me ish-persekutorët e tyre, tashmë të rilyer si demokratë. Problemi ishte se falja u kthye në harresë, dhe harresa në bashkëqeverisje. Në vend të elitës që pyet, Shqipëria ka prodhuar elitën që përshtatet. Filozofi është bërë komentator politik, shkrimtari është shndërruar në dekor për ceremonitë e pushtetit, juristi në zëdhënës të ligjit të fortit, historiani në mbartës të miteve kombëtare të rreme. Kështu, vendi është zhytur në një anarki simbolike, ku çdo ide, çdo vlerë, çdo e vërtetë relativizohet sipas interesit të çastit.
Përse Shqipëria, ndryshe nga vendet e civilizuara të Perëndimit, nuk ka njohur kurrë një proces të qëndrueshëm kalibrimi të ndërgjegjes shoqërore? Kjo nuk është një pyetje thjesht historike, por ekzistenciale, sepse prek themelin e vetëdijes kombëtare, atë forcë të brendshme që i lejon një kombi të përballet me gabimet e veta, t’i kuptojë dhe t’i shndërrojë në mësim moral.
Në Perëndim, rruga drejt ndërgjegjes ka qenë gjithmonë e mundimshme, e shoqëruar me dhimbje, luftë dhe reflektim. Rilindja evropiane solli çlirimin nga errësira e dogmës. Revolucioni Francez rrëzoi fronet e frikës dhe ngjizi idealin e qytetarisë. Iluminizmi e bëri arsyen moralin e ri të botës moderne, ndërsa pas dy luftërave botërore, Evropa u detyrua të shikojë veten në pasqyrë dhe të përballet me hijet e veta: me nazizmin, kolonializmin dhe iluzionet e vetëpërkëdhelura të qytetërimit. Ky proces i dhimbshëm pastrimi moral krijoi kulturën e vetëkritikës, bazën e një ndërgjegjeje të qëndrueshme shoqërore.

Në Shqipëri, historia është jetuar si përrallë, pa reflektim. Ndërgjegjja kolektive ngjan me një laborator të braktisur. Ngjarjet përsëriten, heronjtë riciklohen sipas pushtetit,. e vërteta bëhet mall sezonal. Kemi ndërruar flamuj, por jo mendësi, historia ecën, ndërgjegjja mbetet në vend.
Përshtatshmëria shqiptare nuk është ves, por mekanizëm mbijetese. Ajo vjen nga frika për t’u përballur me të vërtetën. Kështu lind “njeriu fleksibël”: pa shtyllë, por me shumë antena, që nuk beson në vlera, por në interesa.

Në Perëndim, individi ndërtohet mbi përgjegjësinë morale. Në Shqipëri, morali është kolektivizuar: askush s’është fajtor sepse të gjithë janë pjesë e sistemit. Dhe kur faji shpërndahet, ndërgjegjja shuhet. Prandaj elitat tona s’e njohin autokritikën. Në vend të njeriut që pyet, u krijua ai që pranon; në vend të rebelit moral, oportunisti estetik. Shqipëria s’ka pasur filozofë që formojnë ndërgjegje, por mendimtarë që zbukurojnë pushtetin. Tragjedia jonë është kjo: për të mbijetuar, kemi sakrifikuar vetëdijen. Dhe çdo brez rifillon nga e para, jo se s’ka kujtesë, por se kujtesa na shqetëson. Ndryshimi nis vetëm kur vetëkritika të shihet si emancipim dhe leximi si reflektim, jo si vetëkënaqësi.

Nëse Perëndimi ka mësuar të ndërtojë vetëdijen përmes leximit kritik të veprave të mëdha, Shqipëria ende lexon për t’u vetëngushëlluar. Kadare mbetet kështu një “pasqyrë” e ndaluar: të gjithë e citojnë, por pak kush e kupton. Ai nuk i përkiste vetëm letërsisë, por një projekti të madh kulturor, atij të ndërgjegjës kombëtare që di të reflektojë mbi vetveten. Derisa të mësojmë ta lexojmë Kadarenë jo si një mit të paprekshëm, por si një manual të ndërgjegjes shqiptare, do të mbetemi peng i iluzioneve tona. Derisa historia jonë të mos lexohet më si një epope lavdishme, por si një refleksion ku duhet të shohim plagët e vetes, nuk do të ecim përpara. Duhet të mësojmë të kërkojmë reflektimin, jo lavdinë; të mësojmë nga përvoja botërore, jo ta përbuzim atë si të huaj. Përndryshe, do të vazhdojmë të rrotullohemi në të njëjtin vend: krenarë për një të kaluar që nuk e kuptojmë dhe të verbër ndaj një të ardhmeje që nuk e ndërtojmë.